Modernleşme

"Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce" dizisinin 9. cildi, "Dönemler ve Zihniyetler", Osmanlı-Türk modernleşmesinin siyasal düşünce üzerindeki etkisini ele almaktadır. Bu cilt, 19. yüzyıldan itibaren yaşanan farklı tartışmaları ve bu tartışmaların aktığı mecraları bir araya getirerek, siyasal düşünce dünyamızın zenginlik, farklılık ve "araz"larını sunmaktadır. Konu başlıkları arasında aydınlar, devlet zihniyeti, milliyetçilik, ırkçılık, faşizm, din, laiklik, İslamcılık, kadınlar, basın-medya, edebiyat, sanat ve tabular gibi konular yer almaktadır.

Osmanlı'nın değişime zorlayan süreçler arasında en etkili olanlar şunlardır: 1. Sanayi İnkılabı: Osmanlı'nın ekonomik yapısını kökten değiştirerek dışa bağımlı hale gelmesine ve işsizlik sorunlarının artmasına neden olmuştur. 2. Coğrafi Keşifler: İpek ve Baharat yollarının önemini azaltarak Osmanlı'nın ticaret gelirlerini düşürmüş ve ekonomik krize yol açmıştır. 3. Fransız İhtilali: Milliyetçilik akımını yayarak Osmanlı'nın çok uluslu yapısını zayıflatmış ve iç isyanları tetiklemiştir. Bu süreçler, Osmanlı'nın modernleşme ihtiyacını zorunlu kılmıştır.

Modern devletin doğuşu Osmanlı'da, çeşitli reform ve modernleşme hareketleriyle gerçekleşmiştir. Bu süreçte öne çıkan bazı gelişmeler şunlardır: 1. Merkeziyetçilik Anlayışı: Osmanlı, merkezi otoriteyi güçlendirmek ve halka sözünü geçirmek amacıyla merkeziyetçilik anlayışına yönelmiştir. 2. Askeri Reformlar: 1826'da Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması ve modern ordunun kurulması, askeri alanda önemli bir dönüm noktası olmuştur. 3. Ekonomik Değişiklikler: Dışa açılma politikaları ve merkantilizm gibi ekonomik doktrinlerin benimsenmesiyle devletin maddiyatı güçlendirilmeye çalışılmıştır. 4. Toplumsal ve Hukuki Düzenlemeler: Tanzimat Fermanı ile sosyal ve hukuki alanda yapılan reformlar, toplumsal eşitsizlikleri azaltmayı hedeflemiştir. 5. Batı Etkisinin Artması: Batı'dan uzman getirilmesi, Avrupa dillerinin öğrenilmesi ve Batı kültürünün Osmanlı'ya girmesi, modernleşme sürecini hızlandırmıştır.

Atatürk, kadınlara seçme ve seçilme hakkını, kadın-erkek eşitliğini sağlamak ve ülke kalkınmasını desteklemek amacıyla vermiştir. Atatürk, kadınların Milli Mücadele'deki rolüne ve toplum içindeki önemine inanarak, 1930 yılında belediye seçimlerinde, 1933 yılında muhtarlık seçimlerinde ve son olarak 1934 yılında milletvekili seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı tanımıştır. Atatürk, bu konuda şunları söylemiştir: "Türk inkılabını tarih anlatırken, bunun bir kurtuluş olduğunu söyleyecektir. Bu kurtuluşun çeşitli safhaları içinde, bilhassa kadınların kurtulmasını anacaktır".

“Fanatik” oyunu, insanların içindeki fanatizmi ve bunun sonuçlarını ele almaktadır. Oyunun konusu, Tanju ve Eda çiftinin 5 yaşındaki oğulları Atlas’a ölümü nasıl anlatacakları üzerine yaptıkları tartışmadır. Ayrıca, oyunda futbol fanatizmi üzerinden, aile bağları, geleneksel yapı ve modernleşme gibi temalar da işlenmektedir.

Rifa'at Ali Abou-El-Haj'ın "Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu" adlı kitabı, İmge Kitabevi Yayınları tarafından 2000 yılında yayımlanmıştır. Kitapta ele alınan konular: - Osmanlı İmparatorluğu'nun 16.-18. yüzyıllardaki modernleşme süreci. - Osmanlı toplum ve devletinin, dönemin Avrupa devlet ve toplumlarıyla karşılaştırılması. - Osmanlı'ya yaklaşımlardaki oryantalist eğilimlerle hesaplaşma. Sayfa sayısı: 264.

1869 ve 1870 yıllarında Osmanlı Devleti'nde yaşanan bazı gelişmeler şunlardır: 1869: Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye'nin ilk kitabı kabul edilmiştir. St. Petersburg’dan gelen “Rum nüfusun çoğunlukta olduğu adalar için yeni bir yönetim şeklinin belirlenmesi amacıyla plebisit yapılması” teklifi ile İngiltere ve Avusturya’nın bölgeye müfettiş gönderme talepleri karşısında harekete geçilmiştir. 1870: Batılı tarzda ilk roman hikâye türünde, Ahmed Mithat'ın "Su-i Zan-Esaret" adlı kitabı neşredilmiştir. Mühendishane, Maçka Harbiye Mektebi içerisinde topçu ve istihkam sınıflarında eğitim faaliyetlerine devam etmiştir. Sıbyan mekteplerinin ıslahı ve iptidai adı altında yeni mekteplerin açılması kararlaştırılmıştır. Darü'l-Fünun'ı Osmani'yi teşkil eden şubeler arasında "İlm-i hukuk" şubesi yer almıştır. Tıp eğitimi Türkçe yapılmaya başlanmıştır.

Mehmet Genç, Osmanlı'nın geri kalmasını modernleşme sürecinde yaşanan ıslahatlar ve merkeziyetçi yapının oluşumu ile ilişkilendirmektedir. Genç'e göre, Osmanlı İmparatorluğu, 18. yüzyıldan itibaren Batı'nın katettiği mesafeye ayak uydurmak ve gerileme döneminden sıyrılmak için reformlar yapmış, ancak bu reformlar imparatorluğu klasik dönem şartlarından uzaklaştırmıştır. Diğer bir görüşe göre ise Osmanlı, eşitliği sürdürme ve kimsenin aç ve fakir kalmayacağı bir sistem kurma çabası nedeniyle Batı'daki gelişmeleri benimsememiştir.

Cemil Koçak'ın Osmanlı'da modernleşme tezine göre, Osmanlı modernleşme projesi bir paket halinde tasarlanmamış, aksine, süreç içerisinde gelen önerilerin birbirleri üzerine eklemlenerek oluşmuştur. Koçak, ayrıca Osmanlı yönetici elitinin bugün kullandığımız anlamda bir "modernleşme projesi" olmadığını vurgulamaktadır.

Tatarcık romanı, Halide Edip Adıvar tarafından kaleme alınmış olup, erken Cumhuriyet dönemindeki toplumsal değişme ve modernleşme sorunsalını ele almaktadır. Romanda anlatılan ana konular şunlardır: - Batılılaşmanın getirdiği yabancılaşma: Lale adlı karakterin, modernleşme sürecinde yaşadığı zorluklar ve bu sürecin toplum üzerindeki etkileri. - Kadının eğitimi: Geleneksel ve çağdaş değer yargıları çatışmasının, ancak kadının eğitimiyle aşılabileceği vurgusu. - Köyün medenileştirilmesi: Lale'nin, Poyraz Köyü'nü modern bir yer haline getirme çabası. Ayrıca, romanda dini değerler, eğitim, alafranga kültür ve kültürel yozlaşma gibi temalar da işlenmektedir.

Türk İnkılabı'nın evrensel yönleri şunlardır: 1. Batıyı Örnek Alması: Türk İnkılabı, Batı'daki modernleşme çabalarını örnek alarak gerçekleştirilmiştir. 2. Eski Yönetimi Yıkıp Yeni Bir Yönetim Getirmesi: Saltanatın ve halifeliğin kaldırılmasıyla yeni bir yönetim anlayışının benimsenmesi, evrensel bir nitelik taşır. 3. Tutsak Milletlere Yol Göstermesi: Türk İnkılabı, diğer milletlere bağımsızlık mücadelesinde örnek olmuş ve ilham vermiştir.

Khaled Fahmy'nin "Paşa'nın Adamları" kitabı, geleneksel tarih okumalarında modern Mısır'ın kurucusu olarak kabul edilen Kavalalı Mehmed Ali Paşa ve dönemini ele almaktadır. Kitapta, Paşa'nın Mısır'ı geliştirme çabaları ordu ve askerlerin günlük deneyimleri üzerinden anlatılmaktadır. "Paşa'nın Adamları", Mısır'daki modernleşme ve reform hareketinin ayrıntılı bir resmini çizen bir kaynak olarak değerlendirilmektedir.

Türkiye'nin yakın tarihi, Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemi ile başlamıştır. Önemli olaylar arasında: - Tanzimat ve Islahat Fermanları ile modernleşme girişimleri. - Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilmesi. - 30 Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi'nin imzalanması ve 10 Ağustos 1920'de Sevr Antlaşması'nın yapılması. 29 Ekim 1923'te ise Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu ile yeni bir dönem başlamıştır.

Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye'yi çağdaş medeniyetler seviyesine taşımak amacıyla bir dizi inkılap gerçekleştirmiştir. Bu inkılapların bazı nedenleri şunlardır: Saltanatın Kaldırılması ve Cumhuriyet'in İlanı: Monarşinin sona erdirilmesi ve milli iradenin egemen kılınması. Halifeliğin Kaldırılması: Modern ve laik bir devlet yapısının oluşturulması. Harf Devrimi: Okuma yazma oranını artırmak ve çağdaşlaşma sağlamak. Kadınlara Seçme ve Seçilme Hakkı: Kadın-erkek eşitliğini sağlamak ve toplumsal modernleşmeyi hızlandırmak. Laiklik: Vicdan hürriyetini korumak ve dinin siyasi çıkarlara alet edilmesini önlemek. Eğitim Reformları: Çağdaş bir eğitim sistemi kurarak toplumu eğitmek ve milli birliği güçlendirmek. Bu inkılaplar, Atatürk'ün önderliği altında, Osmanlı Devleti'nin çok uluslu yapısından laik ve modern bir Türk ulus devletine dönüşümü hedeflemiştir.

19. yüzyılda Osmanlı askeri teşkilatı, Kapıkulu askerleri, Eyalet askerleri ve Donanma Kuvvetleri olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktaydı. Kapıkulu askerleri, yayalardan oluşan Yeniçeriler, Cebeciler, Topçular, Top Arabacıları ve süvarilerden oluşan Sipahiler, Silahdarlar, Sağ Ulufeciler, Sağ Garipler, Sol Gariplerden meydana gelmekteydi. Eyalet askerleri, timarlı sipahiler, yaya, müsellem, azab ve akıncılardan oluşmaktaydı. Donanma Kuvvetleri, gemiciler ve azaplardan oluşmaktaydı. 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti, aldığı yenilgiler nedeniyle askeri eğitim sistemini Avrupa’nın çağdaş yöntem ve tekniklerine göre ıslah etme ihtiyacı hissetmiş, bu doğrultuda yabancı uzmanlar getirtilerek yeni düzenlemeler yapılmıştır. 1826 yılında Yeniçeri Ocağı kaldırılmış, yerine farklı müesseseler ile ordunun eğitimi devam ettirilmeye çalışılmıştır.

"Silindir Şapka Giyen Köylü" adlı eser, Sadri Ertem tarafından yazılmış ve gerçekçi bir bakış açısıyla dönemin yenilik hareketlerini ele almaktadır. Hikayede, fabrikalarla boğulan köyler, toprağından edilen köylüler ve yok pahasına çalışan işçiler konu edilmektedir. Ayrıca, dönemin modernleşme sembolleri hicivsel bir yaklaşımla işlenmiş ve yeniliğin insana verilen değerle olacağı vurgulanmıştır.

Eleftherios Venizelos, Yunanistan için önemlidir çünkü: 1. Modernleşme ve Reformlar: Venizelos, Yunanistan'ı modernleştiren liberal-demokratik politikaları teşvik etti ve anayasal, ekonomik ve askeri reformlar gerçekleştirdi. 2. Toprak Genişlemesi: Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı sırasında, Büyük Güçlerle olan diplomatik zekası sayesinde Yunanistan'ın topraklarını iki katına çıkardı. 3. Megali İdea: Yunan ulusal kurtuluş hareketinin önde gelen liderlerinden biri olarak, Megali İdea'nın mimarıdır ve Yunanca konuşan tüm halkları Yunanistan bayrağı altında birleştirmeyi amaçladı. 4. Uluslararası Politika: İtilaf Devletleri'nin safına katılarak Yunanistan'ın sınırlarını daha da genişletti ve ülkeyi doğu etkisinden batıya yönlendiren bir figür oldu.

Naim Efendi ve Servet Bey arasındaki farklar şunlardır: Naim Efendi: - Yaşlı bir Osmanlı bürokratıdır. - İstanbulin olarak adlandırılan Tanzimat sonrası dönemin temsilcisidir. - Geleneksel değerlere bağlıdır, kumardan nefret eder ve modern yaşam tarzını benimsemez. - Mütevazı ve saygılı bir karaktere sahiptir. Servet Bey: - Düyun-u Umumiye müfettişidir. - Redingot olarak adlandırılan II. Abdülhamid döneminin temsilcisidir. - Alafranga bir züppe olarak, Avrupa tarzında bir yaşam sürmek ister ve tamamen modernleşmeye yönelmiştir. - Kaba ve saygısız bir tavır sergiler, eskiye ait hiçbir şeyi kabul etmez.

Mahremiyet algısının çöküşü, mahremiyetin anlam ve sınırlarının değişmesi, aşınması ve belirsizleşmesi sürecini ifade eder. Bu durumun nedenleri arasında şunlar yer alır: Modernleşme ve sekülerleşme: Kamusal alan-özel alan ayrımının yeniden anlamlandırılması ve mahremiyetin özel alanla ilişkilendirilmesi. Dijitalleşme: Sosyal medya ve diğer dijital platformların yaygınlaşması, özel alana ait içeriklerin kamusal alana taşınması ve mahremiyet ihlallerinin artması. Tüketim kültürü: Görünür olma, daha fazla beğeni alma ve ticari kaygılar gibi faktörlerin mahremiyet algısını değiştirmesi. Sonuç olarak, mahremiyet algısının çöküşü, bireyin kendi sınırlarını belirleme ve koruma yeteneğinin zayıflaması anlamına gelir.

Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Mısır'da gerçekleştirdiği modernleşme hareketleri ve reformlar nedeniyle modern Mısır'ın kurucusu olarak kabul edilir. Paşa'nın modern Mısır'ın oluşumuna katkıları şunlardır: Askeri Modernleşme: Fransız işgalinden sonra modern bir ordu kurarak Mısır'ın güvenliğini sağlamış ve merkezi bir iktidar oluşturmuştur. Eğitim Reformları: Batı tarzında okullar açarak eğitim sistemini modernleştirmiş, böylece eğitimli bir orta sınıf oluşturmuştur. Tarım ve Sanayi: Tarım reformları ve fabrikalar kurarak ekonomik altyapıyı güçlendirmiştir. Uluslararası İlişkiler: Osmanlı'dan önce Avrupa'ya öğrenci göndermiş ve Mısır'ın özerklik anlayışını pekiştirmiştir.