Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Kişisel Tarihçiniz" olarak kendini tanıtan bir tarihçi tarafından sunulan bu eğitim videosu, Türk dilinin tarihi ve kullanılan alfabeleri kronolojik olarak incelemektedir.
- Video, Sümerce'den başlayarak İskitler, Sakalar, Hunlar, Göktürkler, Hazarlar, Uygurlar, Karahanlılar, Harezm Türkleri ve Çağatay Türkleri dönemlerini ele almaktadır. Daha sonra Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Klasik Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dönemlerine geçilerek Arap, Latin ve Kiril alfabelerinin Türk dillerindeki kullanım tarihleri ve alfabelerin değiştirilmesi süreçleri anlatılmaktadır.
- Özellikle Göktürk alfabesi, Arap alfabesi, Uygur alfabesi ve 1928'de Türkiye'de kabul edilen yeni Türk alfabesi gibi önemli yazı sistemlerinin özellikleri ve tarihsel gelişimi üzerinde durulmaktadır. Ayrıca Türk dünyasının farklı bölgelerindeki alfabelerin durumu da detaylı şekilde incelenmektedir.
- Türk Yazı Sistemleri
- Türk yazı sistemleri, Türk dilinin tarihi ve çağdaş dönemlerinde kullanılmış olan alfabelerdir.
- Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel ve dini sebeplerle çeşitli alfabeler Türk diline uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.
- Bugün yaşayan dünya dilleri arasında en eski yazılı belgelere sahip olan dil Türk dilidir ve bunlar çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimelerdir.
- 00:23Sümerce ve Türk Dilleri İlişkisi
- Sümerce, MÖ 3500-1700 yılları döneminde Mezopotamya bölgesinde konuşulmuş olan ve yazının kullanıldığı bir dildir.
- Türkolog Osman Nedim Tuna, Sümer ve Türk dillerinin tarihi ilgisi ve Türk dilinin yaşı meselesi adlı eserinde yaklaşık 32 ses denkliğinin 16'sını sunmuştur.
- Ön Türklerin Sümerlerin kurucu unsurlarından biri olduğuna göre, Türklerin Sümer alfabesini kullanmış olabileceğini söyleyebiliriz.
- 01:10İskit Dili ve Yazılışı
- İskit dilinin Hint-Avrupa dil ailesinde yer alan Kuzeydoğu İran dilleri grubuna ait olduğuna inanılmaktadır.
- Esik kurganında bulunan gümüş bir çanağın üzerindeki çözülememiş yazının Sakacanın ilk örneği olabileceği düşünülmektedir.
- Macar dilbilimci ve İranolog Janosomatta, yazıların Carrosti alfabesinde yazıldığı ve Hotan Sakaca İranice olduğunu iddia etmiştir.
- 02:13İskitlerin Göktürk Alfabesini Kullanması
- Bazı Türk araştırmacılar yazının Proto-Türkçe olduğunu iddia etmekte ve Göktürk alfabesinde yazıldığını savunmaktadır.
- Kazak Türkolog Altay Sersenuli Amayoov, eski Türk yazısının tarihi adlı kitabında bu yazının 1971'de Orhun yazısı kullanılarak çevrildiğini not edip, yazının çevirisini ve transliterasyonunu vermiştir.
- Saka dilinin Türk dillerine olan ilişkisi, Avrasya steplerindeki kurganlarda bulunan kişilerin naaşları üzerinde yapılan genom ve mitokondriyal DNA çalışmaları ile birbirine uymaktadır.
- 03:00Hunlar ve Göktürk Alfabesi
- Hunlar matematiksel ve analitik algı gerektiren bir alfabe sistemi kullanıyorlardı.
- Noin Ula kurganlarından çıkan bu alfabe Hun toplumundan olan Siyenpilere aittir.
- Birkaç asır sonra karşımıza Orhun alfabesi olarak çıkan bu hece tasvirleri sayesinde Hunların da Göktürk alfabesini kullandığını söyleyebiliriz.
- 03:23Göktürkçe
- Göktürkçe, Türk dilinin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir.
- Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur ve devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.
- M.S. 7. yüzyılda Moğolistan'da yaşayan Göktürklerin konuşup yazdığı dildir ve Göktürkçe yazılı belgeler II. Göktürk Devleti döneminden kaldığından Göktürkçe Kağanlığın resmi dili halinde olmuştur.
- 03:52Macarlar ve Hazarca
- Macarlar da Göktürk alfabesinin bir alt sistemi olan Eski Macar alfabesini kullanıyorlardı.
- 895 yılında Hıristiyan Macar Krallığı'nda eski yazı sistemi kısmen kullanım dışı kaldı ve Latin alfabesi kabul edildi.
- Hazarca, Orta Çağ'da konuşulmuş olan bu tarihi dönemin Türk dili tarihinde hangi kola ait olduğu kesinleştirilmemiştir.
- 04:11Hazarca'nın Göktürk Alfabesi Kullanımı
- Türkçenin Eski Türkçe dönemi içinde değerlendirilen Hazarcanın eldeki en belirgin örneği, 1912 yılında bilim dünyasına tanıtılan ve Cambridge belgesi olarak bilinen mektubun kenarına Göktürk alfabesinin Hazar versiyonuyla yazılmış tek kelimelik cümledir.
- İbranice mektubun sol alt köşesine yazılmış olan bu runik yazının sağdan sola transliterasyonu HWKWRWM olup, transkripsiyonu "Hukurim" anlamı da "Ben onu okudum" demektir.
- Bu tek kelimelik cümle dışında Hazar Türkçesiyle elde edilen kabile, kale, oniki hayvanlı takvimin ay adları kalmıştır ve bunların dışında Hazar şahıs adları da tespit edilmiştir.
- 04:57Eski Uygur Türkçesi
- Eski Uygur Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dilinin tarihi dönemlerinden biridir.
- Eski Türkçe adlı dil döneminin Göktürkçeden sonraki ikinci kısmını oluşturmuştur.
- Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeni ile ilgili kelimeler ağırlıktadır, Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili kelimeler hakimdir.
- 05:32Arap Alfabesi ve Türkler
- Eski dünyanın üç büyük kıtasında farklı ailelere bağlı birçok dile uygulanmış olan Arap alfabesine harf eklemeleri yapılmış ve böylece alfabenin ıslahı yoluna girilmiştir.
- Farslar bu ıslahı ç, ş ve j sesleri için ayırıcı işaretler icat ederek gerçekleştirmiştir ve Türkler bu işaretleri Farsçadan aynen devralmışlardır.
- Türkçedeki g sesi için kullanılan kef aynı zamanda nazal n sesi için kullanılmış, bu suretle Türkçede Arap alfabesinin ilk reformu yapılmıştır.
- 06:01Arap Alfabesinin Türkler Tarafından Kullanımı
- Arap alfabesi 11. yüzyıl temel harf sistemiyle Türkler tarafından kullanılmaya başlanmış ve bu aşamada henüz Fars Arap alfabesindeki harflerin Türk-Arap alfabesinde yer almadığı anlaşılmıştır.
- Türkler tarafınca kullanımı İslam'ın kabul edilmesiyle başlamıştır.
- İdil Volga Bulgarcasını 13. ve 14. yüzyıldan kalma Arap harfli doksan kadar mezar kitabesindeki sınırlı dil malzemesi aracılığı ile bir dereceye kadar biliyoruz ve bu sayede İdil Bulgarlarının Arap alfabesini kullandığını söyleyebiliriz.
- 06:32Karahanlı Türkçesi
- Karahanlı Türkçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihi dönemlerinden biridir.
- Türk dilini eski-orta-yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur.
- Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır.
- 07:11Harezm Türkçesi
- Harezm Türkçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup, Karahanlı Türkçesi sonrasında gelen tarihi dönemlerinden biridir.
- İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil aslında İrani olmakla birlikte diğer İran lehçelerinden çok farklı olan Harezm lehçesi idi.
- 11. yüzyılda başlayan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi 13. yüzyıla kadar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde yeni bir yazı dilinin kuruluşu bu Türkleşmesinden sonra gerçekleşebilmiştir.
- 07:41Harezm'in Türkleşmesi
- Harezm'in Türkleşmesinde özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli rol oynamışlardır.
- Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kangılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hususta etkili olmuşlardır.
- Bölgenin Türkçeleşmesinde rol oynayan bu unsurlar bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır ve bu lehçe Karahanlı yazı dili ve bağlantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların lehçelerinin karışımı ile oluşmuş Harezm Türkçesi'dir.
- 08:14Çağatay Türkçesi
- Çağatay Türkçesi, Kuzeydoğu Türkçesinin ikinci döneminin adıdır ve 15. yüzyıl başlarında başlar, 20. yüzyıl başlarına kadar devam eder.
- Çağatayca yalnızca Orta Asya Türk devletlerinde yazı ve diplomasi dili olarak kullanılmakla kalmamış, Avrupa-Rusya'sında Oğuzlar, Kayılar dışındaki Müslüman Türkler arasında da 19. yüzyıla değin kullanılmıştır.
- Harezm Türkçesinin devamı olarak Timurlular devrinde oluşmuştur ve Çağatayca yazılmış eserlerin hemen hemen tümü Arap kaynaklı alfabeyle olmuştur.
- 08:48Uygurca
- Uygurca veya Yeni Uygurca, Uygurlar tarafından konuşulan Türk yazı dillerinden biridir ve Uygur grubunda yer alır.
- Türkçe literatürde Uygurca veya Uygur Türkçesi kullanımı aynı zamanda tarihi Eski Uygur lehçesini de kapsayabildiği için ayırmak için bu çağdaş yazı dil yayınlarda Yeni Uygur Türkçesi olarak da kullanılır.
- Uygur Türkçesi kendi içinde iki döneme ayrılır: birincisi Eski Uygurca denilen ve Göktürk yazı dilinden sonra eser vermeye başlayan tarihi dönemdir, ikincisi ise 20. yüzyılda yeniden yazı dili olarak kullanılan ve Yeni Uygurca dediğimiz dönemdir.
- 09:25Uygur Alfabesi
- Uygur alfabesi, çağdaş Türk yazı dillerinden Uygurcanın yazımı için kullanılan alfabedir.
- Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır.
- 1969-1983 yılları arasında Çin Hukumetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür.
- 09:46Eski Anadolu Türkçesi
- Eski Anadolu Türkçesi, Türk dilinin Oğuz koluna dayanan ve Hazar Denizi'nin batısında Anadolu coğrafyasında 11. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar kullanılan bir tarihi yazı dilidir.
- Anadolu'nun Türkleşmesi ile 10. ve 11. yüzyıllar arasında bu bölgelerde Oğuzca temeline dayalı olarak kurulup gelişen yazı dilidir.
- Eski Anadolu Türkçesinin meydana gelişinde Anadolu'daki birtakım ağız özelliklerinin zaman zaman metinlere girmiş olması, standart bir Eski Anadolu Türkçesinden bahsedilmesini güçleştirmektedir.
- 10:31Osmanlı Türkçesi
- 13. ile 20. yüzyıllar arasında Anadolu'da ve Osmanlı İmparatorluğu'nun yayıldığı bütün sahalarda kullanılmış olan Osmanlı Türkçesi, Türk dili tarihi içinde geniş sahada ağızlarıyla beraber konuşulmuştur.
- Alfabesi olarak Arap alfabesinin Farsça ve Türkçe için uyarlanmış bir biçimi kullanılmıştır.
- 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun dünyada birçok alandaki üstünlüğü ve yaygınlığına bağlı olarak Osmanlı Türkçesi de imparatorluk sınırlarını aşan bir yaygınlığa sahip olmuştur.
- 11:03Fransa'da Türkçenin Yaygınlığı
- İncil'in dili olan Latince, başta Fransa olmak üzere Avrupa'da 17. yüzyıl ortalarına kadar eğitim dili olarak varlığını korumuştur.
- Fransa'da anadilde eğitim ancak 17. yüzyıl sonunda yapılabilmiştir ve Almanca ve İngilizce gibi yabancı dillerin öğrenim ve öğretimi ancak 19. yüzyılda yaygın olarak gerçekleşebilmiştir.
- Fransa'nın 1670'lerde Türkçenin yabancı dil olarak öğrenimi ve öğretimine duyduğu ilgi, yabancı dil eğitimi tarihçileri açısından da dikkate alınması gereken bir durumdur.
- 11:46Klasik Azerbaycan Türkçesi
- 16. yüzyıl başlarından 19. yüzyıl ortalarına dek sürmüş olan Klasik Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan yazı dilinin ilk dönemidir.
- Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da 20. yüzyıl öncesine kadar bu alfabeden Azerbaycan bölgesinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azeri edebiyatında eserler kaleme alınmıştır.
- Azerbaycan'da 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmış, 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur.
- 12:37Rusya Topraklarındaki Türklerin Alfabeleri
- Bugünkü Rusya topraklarındaki Türklerin alfabelerinin Kirilleştirilmesi iki ayrı dairede ve dönemde değerlendirilmelidir: Müslüman olmayan Türkler için yazı dili oluşturma yoluyla Kiril alfabesinin benimsetilmesi ve Müslüman Türklerin yazılarının Kirilleştirilmesi.
- 1926'da Bakü'de toplanan Türkoloji Kongresi tüm Türk dillerinin Latin alfabesi ile yazılması konusunda karar almıştır.
- 1929'lu yıllarda geliştirilen Ortak Türk Alfabesi ufak farklılıklarla 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Türk halkları tarafından kullanılmaya başlanmıştır.
- 13:51Türkiye Türkçesi
- Türkiye Türkçesi, Batıda Balkanlardan Anadolu'nun doğu sınırlarına kadar yazı dili ve ağızlarıyla konuşulan çağdaş Türk yazı dilidir.
- Türkiye'de yeni Türk alfabesi Latin harfleri temel alınarak 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.
- Türkiye Türkçesi, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Cumhuriyeti, Irak, Makedonya, Kosova, Romanya ülkelerinde çeşitli düzeylerde resmi kimliğe sahip bir dildir.
- 14:43Gagavuzca
- Gagavuzca, çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu çağdaş Türk yazı dilidir ve yaklaşık 300 bin kişi tarafından konuşulur.
- Eskiden Gagavuzca Yunan alfabesi ile yazılırdı, ancak 1957'de Kiril ABC'si kullanılmaya başlanınca Yunan alfabesinden vazgeçilmiştir.
- Moldova'nın bağımsızlığına kavuşması ve Gagavuzlara özerklik verilmesinden sonra Türk alfabesi üzerine biçimlendirilmiş bir yazı sistemi oluşturulmuş, 1993 yılında Moldova Parlamentosu Latin bazlı alfabenin resmi kullanımını onaylamıştır.
- 15:27Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Alfabeler
- 30 Ekim 1992 tarihinde Ankara'da Orta Asya Türk Cumhuriyetleri toplantısı yapılmış ve Türk Cumhuriyetlerinin Türkiye'de kullanılan Türk alfabesine uyum sağlamaları kararı alınmıştır.
- Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan'ın 2005 yılına kadar kendi resmi Türk dilleri için bir Türkçe Latin alfabesi kullanmaya başlayacakları konusunda anlaşılmıştır.
- Türk Keneşi, Türk Cumhuriyetlerinin alfabelerine Q, X, W, A harflerinin eklenmesini ortak karar olarak kabul etmiştir.