Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir eğitimci tarafından sunulan, öğrencilere hitap eden tarih dersi formatındadır. Videoda Gökhan adında bir öğrenci de yer almaktadır.
- Video, İslam öncesi Türk devletlerinin kültür ve medeniyetini kapsamlı şekilde ele almaktadır. İçerik, bir devletin unsurları ve hükümdarlık sistemi ile başlayıp, kurultay yapısı, toplumsal yapı, hukuk sistemi, askeri yapısı, bilim-sanat alanındaki katkılar, ölüm törenleri, ekonomi ve ticaret yolları, yazılı edebiyatı (özellikle Orhun Abideleri) gibi konuları kapsamaktadır.
- Videoda Hun, Köktürk, Uygur ve Hazar gibi ilk Türk devletlerinin özellikleri, Türklerin kullandığı beş farklı takvim türü, Türk sanatı dalları, spor oyunları ve din inanışları detaylı olarak anlatılmaktadır. Ayrıca Türklerin kullandığı alfabeler (Orhun ve Uygur alfabesi), edebiyatı ve önemli destanlar hakkında bilgiler de sunulmaktadır. Video, sınavlarda çıkabilecek soru tiplerini içeren, öğrencilerin not alacağı önemli noktaları vurgulayan bir eğitim kaynağıdır.
- 00:00İlk Türk Devletleri Kültür ve Medeniyeti
- İlk Türk Devletleri'nin üç ünitesindeyiz ve bu videoda kültür ve medeniyeti konusu ele alınacak.
- Bir devleti oluşturan dört unsur vardır: halk (kün), bağımsızlık (oksuzluk), toprak ve teşkilat.
- Bu dört unsuru bir araya getiremeyenler (örneğin Peçenekler) boy olarak yaşamışlardır.
- 01:52Hükümdarların Görevleri
- Hükümdarlar Han, Hakan veya Kan unvanına gelirler ve birçok görevi vardır.
- Hükümdarın görevleri arasında iç ve dış siyaseti düzenlemek, kanun görevleri, savaş ve barışa karar vermek, orduya komutanlık etmek, elçi gönderme ve kabul etme, kurultaya başkanlık etme ve aygıcı atama bulunmaktadır.
- Hükümdarların sosyal devlet anlayışını Türk ülkesine yerleşmeyi amaçladıkları görülmektedir.
- 04:01Göktanrı'nın Hükümdarı
- Göktanrı hükümdarları Kut, Yer, Üleş adlı üç yetkiye sahiptir: Kut siyasi, Yer askeri, Üleş ise ekonomik yetkidir.
- Kut yetkisi bir aileye verilir ve sadece o soydan gelenler başa geçebilir.
- Veraset sistemi belirsiz olduğundan taht kavgaları yaşanır ve devletler kısa ömürlü olup parçalanır veya yıkılır.
- 06:25Hükümdarların Hedefleri
- Hükümdarlar tahta çıktıktan sonra üç hedef belirlerler: Türk cihan hakimiyeti, Nizam-ı Alem (adaletli yönetimi) ve Kızıl Elma.
- Türk cihan hakimiyeti, tüm dünyayı Türklerin hakimiyetine almak anlamına gelir ve bu da Türk milletinin coğrafi kıtalarına doğru yayılması gerektiği anlamına gelir.
- Kızıl Elma, devamlı olarak stratejik olarak değişen, yer değiştiren ve uzun vadeli hedefler kurmaktır.
- 09:06İslam Öncesi Hükümdarlık Sembolleri
- İslam öncesi hükümdarlar, halktan bir kişiden farklı olarak özel kıyafetler giyer, özel çadırlar (yurt) kullanır ve elçileri karşılar.
- Hükümdarın çadırı (ota) çok daha büyüktür ve burada elçi kabulü, savaş kararları ve kurultaylar yapılır.
- Hükümdarlık sembolleri arasında ota çadır, davul çaldırmak, kılıç, yay ve ok, kemer, kamçı, toy (ziyafet), örgün (taht), kot (sorguç), kama ve bıçak bulunur.
- 12:09İslam Öncesi Hükümdarlık Ünvanları
- İslam öncesi hükümdarlar Han, Hakan, Kaan, İlteber, İlters, Kut, İlik, Kara Erkin, Kül Erkin, Tanhu ve Şanyü gibi unvanlar kullanırdı.
- Sultan ve padişah gibi unvanlar İslam geliminde kullanılmıştır.
- Hutbe okutmak ve berat vermek İslam öncesi hükümdarlık sembollerinde yoktur, bunlar İslam geliminde ortaya çıkmıştır.
- 13:39Devlet Yönetimi ve İkili Teşkilat
- İslam öncesi devletler doğu-batı, sağ-sol veya kuzey-güney şeklinde ikiye ayrılarak yönetilirdi.
- İkili teşkilat, devlet yönetimini kolaylaştırmak amacıyla uygulanmıştır.
- İlk defa Asya Hunlarında uygulanan bu sistemde, batıda oturan kişi doğudakine bağlı olurdu ve dış işlerde doğuya bağlı kalırdı.
- 15:39Türklerin Devlet Yönetimi
- Batıya giden kişiye genellikle "yabgu" unvanı verilir.
- Türklerin bu tür devlet yönetimlerine federatif devlet anlayışı denir.
- İslam öncesi Türklerde devlet ve toplumsal meselelerin görüşüldüğü yerler kurultay, toy ve kengeç olarak adlandırılır.
- 16:38Kurultay ve Oturma Düzeni
- Kurultay belirli zamanlarda toplanır, bazen yılda iki defa bazen üç defa, olağanüstü durumlarda ise hemen toplanır.
- Kurultaya katılanlara "toygun" adı verilir ve oturma düzenine "orun" denir.
- Kurultayda hakan'ın yanında hatun oturur, bu da hatunun devlet kademelerinde ve siyasi işlerde etkili olduğunu gösterir.
- 18:35Kurultay'ın Yetkileri
- Kurultay sadece danışma organı değil, hakan'ın törelerini kabul etmesi durumunda bile büyük kararlar alabilir.
- Hakan töreye uymazsa, kurultay hakan'ı görevden alabilir.
- Kurultay'da dini konular da konuşulabilir ancak katılanlarda din adamı bulunmaz.
- 22:37Kurultay'ın Diğer İsimleri
- Kurultay'ın farklı devletlerde farklı isimleri vardır: peçeneklerde "komenton", hazarlarda "ihtiyarlar", Tuna Bulgarları'nda "millet meclisi", Avrupa Hunları'nda "seçkinler".
- Türklerde devlet görevlileri için "aa" (sivil yönetici), "aygucu" (vezir), "a yükü" (kurulan hükümet), "hazineden sorumlu" (ekonomi bakanı) gibi unvanlar kullanılır.
- "Tigin" hükümdarın oğludur ve belirli bir yaşa geldiklerinde bölge komutanı olarak atanırlar, bu komutanlara "şad" ünvanı verilir.
- Hükümdarın oğullarını eğiten kişiye "ataman" (İslam öncesi), "atabey" (Selçuklular) veya "lala" (Osmanlı) denir.
- 26:26Türk Toplumunun Sosyal Yapısı
- Türk toplumu konar-göçer bir yapıya sahip olduğundan sosyal hayat, iklim, aile yapısı, kalınan bina veya çadır, komşular gibi faktörler toplumu etkilemektedir.
- Türk toplumunda ataerkil bir aile yapısı vardır; anneye "öksüz", babaya "kanka" adı verilir ve monogami (tek eşlilik) esastır.
- Halkın kaldığı çadırlara "yurt" adı verilir ve Nevruz gibi eğlenceler düzenlenir, önemli zaferler kazanıldığında halka şölen verilir.
- 28:05Türk Toplumunun Hiyerarşik Yapısı
- Türk toplumunda en küçük aile birimi ailedir ve aileler yukarıya doğru bir silsile oluşturarak sülale, boy ve milleti oluşturur.
- Toplumsal hiyerarşik sıralama "o kuş uruk boy budun il" şeklinde olup, aile, soy, sülale, boy ve milleti (devlet) sırasını gösterir.
- Türk toplumunda düğünlere "törün" adı verilir, halk eğlencelerine "şölen" adı verilir ve Nevruz baharın gelişini kutlanır.
- 31:59Türk Toplumunun Hukuki Yapısı
- Türk toplumunda idam cezası belirli suçlar (tecavüz, hayvana kötü muamele, barış zamanı hançer çekme, casusluk) için uygulanır.
- Konar-göçer yaşamdan dolayı hapis cezaları on günü geçmez ve töreler yazısız hukuk kurallarına verilen isimdir.
- Töreler zamanın şartlarına göre değişebilir, ancak kölelik, adalet, tüzlük (eşitlik) ve iyilik (insanlık) dört değişmez hükmü vardır.
- 35:44Törelerin Önemi
- Töreler kurt anlayışı, hakan'ın isteği, kurultay'ın kararı ve gelenek-göreneklerle oluşur.
- Altay Türklerinde "insan tanrısız, kürk yakasız ve insanoglu yasasız olmaz" sözü vardır.
- İspar Kaan, Çin İmparatoru'nun saç kesme, Çin elbiseleri giyme ve dil değiştirme isteklerini reddetmiş, törelerini bozamayacağını söylemiştir.
- 39:20Devlet ve Vatandaş İlişkisi
- Devlet ile vatandaş arasındaki görev ve sorumlulukları bildiren yazısız kurallara "tüzük" adı verilir.
- Türkiye Cumhuriyeti'nde erkekler askere gidecek ve herkes vergi verecek, bunun için ayrı bir anlaşma yapmaya gerek yoktur.
- Tüzük, devlet ile vatandaşın karşılıklı görevlerini bildiren yazısız sözleşmedir.
- 40:49İlk Türk Devletlerinde Askerlik
- İlk Türk devletlerinde herkes ücretsiz şekilde orduya katılmak zorundadır, askerlik ücretli değildir (Hazarlar hariç).
- Savaş zamanında kadın ve erkek olmakla ilgili değil, herkes askerdir.
- Hazarlar hariç Türk milleti ordu yapımı ücretli askerlerden oluşturmadı.
- 42:13Türk Askerlik Sisteminin Önemi
- Türk milleti İslam öncesinde ilk Türk devletlerinden günümüze kadar dünyayı en çok askerlik alanında etkilemiştir.
- Metehan'ın bulduğu onlu sistem daha sonra bütün dünya devletleri tarafından uygulanmıştır.
- Kara kuvvetleri komutanlığının kuruluş yıldönümü, Metehan'ın tahta çıktığı MÖ 209 yılı olarak kutlanmaktadır.
- 42:28Türk Askerlik Teknolojileri
- Türkler et konservesi yapabilme yeteneğine sahipti, bu da uzak yerlere giderken yiyecek sorununu çözmeye yardımcı oldu.
- "Ceket" kelimesi günümüzdeki takım elbise ceketinden ziyade, savaşta kullanılan avcı yeleği anlamına geliyordu.
- Türkler kurt kapanı, hilal taktiği, turan taktiği ve sahte ricat gibi savaş taktiklerini icat etmişlerdir.
- 45:50Askerlik Hiyerarşisi
- Türk askerlik sisteminde 10 kişilik birliğe "takım", 100 kişilik birliğe "bölük", 1000 kişilik birliğe "tabur", 10.000 kişilik birliğe "tümene" denir.
- Takımın başında "onbaşı", bölüğün başında "yüzbaşı", taburun başında "binbaşı", tümnenin başında "tümenbaşı" bulunur.
- Askerlik hiyerarşisi yukarıdan aşağı doğru iner ve emirler yukarıdan aşağı doğru verilir.
- 47:34Askerlik Terimleri
- Askerlerde "subaşı" ve "tarkan" kelimeleri komutan anlamına gelir.
- İlk Türk devletlerinde bilim, sanat ve spor alanında da önemli gelişmeler olmuştur.
- Türkler astronomi ve matematikle uğraşmış, on iki hayvanlı Türk takvimi gibi güneş yılı esaslı takvimler yapmıştır.
- 50:05Türk Takvimleri
- Türklerin tarih boyunca kullandıkları beş takvim türü vardır: Oniki hayvanlı takvim, Hicri takvim, Celali takvim, Rumi takvim ve Miladi takvim.
- Hicri takvim ay yılı esaslıdır, diğer takvimler güneş yılı esaslıdır.
- 51:06Konargöçer Yaşamının Sanata Etkisi
- Konargöçer yaşamı sanat eserlerinin taşınabilir malzemeden yapılması gerektiğini gerektirir.
- Taşınabilir sanat eserleri olarak iğne oyası, kilimler, dokuma, ahşap oymacılığı, kakmacılık ve demirden ufak aletler yapılır.
- Orta Asya'da arkeologlar Kül Tigin'in başını bulurken devamını bulamaz çünkü taşınabilir sanat eserleri sadece taşıyabilecek parçaları kalır.
- 53:19Türk Sanat Dalları
- Türk sanat dalları arasında dokumacılık, çadırcılık, kilim ve halıcılık, madencilik, maden işlemeciliği, resim ve minyatür sanat bulunmaktadır.
- Ahşap işlemeciliği, oymacılık ve kakmacılık da Türk sanatı içinde önemli yer tutar.
- Hat sanatı, Arapçayı güzel yazma sanatıdır ve Türklerin İslamiyeti kabulü ile beraber başlamıştır.
- 54:43Türk Sporları
- Türklerin sporları arasında güreş (kureyş), futbol (tepük), mangal oyunu, seyit ve bu koşu, yaya yürüyüşü, kayak ve cirit bulunmaktadır.
- Mangal oyunu, kırksekiz taşla oynanan bir zeka ürünüdür.
- 55:53Türk Din ve İnanışları
- Türk milleti göç etmenin verdiği olumsuz durumlara karşılaştı ve dünyanın en fazla din değiştiren toplumlardan biri oldu.
- Türklerin dinleri arasında Göktanrı inancı, İslamiyet, Musevilik, Hristiyanlık, Budizm ve Mani inancı bulunmaktadır.
- Şamanizm bir inanış olarak kabul edilir ancak din olarak değil.
- 57:46Totem ve Atalar Kültü
- Totem, olumlu veya olumsuz sonuçlar için tekrarlanan bir eylemdir ve günlük hayatta yaygın olarak kullanılır.
- Spor ve sınavlarda totem ritüelleri yaygın olarak uygulanır.
- Atalar kültü, ölen ebeveynlerin doğum günleri ve ölüm yıldönümlerine gidilerek kurban kesilmesiyle ifade edilir.
- 1:00:40Eski Türklerde Ölüm ve Cenaze Törenleri
- Eski Türklerde ölülerin büyük mezarlarına (kurgan) gömüldüğü ve mezarların yanına atlar, eşyalar ve bazen eşleri bile konulduğu belirtiliyor.
- Çinli kadınların eşini kaybetmesiyle başlayan yas günleri üç yıl sürmekteydi.
- Ölüler evlerine getirilip ortalama üç ay bekletilirdi ve bu süre zarfında "bucılık" adı verilen bir işlem uygulanırdı.
- 1:04:44Ahiret İnancı ve Balbal Taşları
- Cenaze törenleri ölümden sonraki yaşamı göstermezken, kurgan mezarları ve balbal taşları ahiret inancını gösterir.
- Balbal, bir kişinin hayatı boyunca öldürdüğü düşman sayısı kadar yanına dikilen taşlardır ve boyu bir virgül elli civarındadır.
- Eski inanışa göre, öldürülen düşmanlar ahirette hizmetkar olarak hizmet edecekti.
- 1:09:05Ekonomi ve Tarım
- Eski Türklerde ipekyolu ve kürk yolu adı verilen iki önemli ticaret yolu vardı.
- Kürk çok pahalıydı ve ticarette faaliyet gösterenler Musevi inancına sahipti.
- Tarım ve hayvancılık önemli bir kısım ekonomiyi oluştururken, özellikle Uygurlar ve Turfan uygarlığı tarım konusunda ileri gitmişlerdi.
- 1:11:33İlk Türk Devletlerinin Ekonomik Yapısı
- İlk Türk devletleri ekonomi, ticaret ve hayvancılığa dayalı olmasına rağmen tarım yapılmaktaydı.
- Hunlar, Köktürkler, Uygurlar ve Hazarlar, ipek yolu ve kürk yolu gibi önemli ticaret yollarına hakim olarak dünya transitine ve ticaretine yön vermişlerdi.
- Ipek yolu'nun geçtiği yerlerde halkın refahı daha yüksekti.
- 1:13:16Para Kullanımı ve Para Cinsleri
- İslam öncesinde parayı bir değişim aracı olarak kullanan ilk devletlerden biri Köktürkler'di.
- Türklerde kullanılan para biçimleri arasında yarmak (madeni para), sair (disk şeklinde madeni para), kuanpoyu ve çav (kağıt para) bulunuyordu.
- Uygurlar, Çinlilerle yapılan alışverişlerde ipeği kesip üzerine mühür vurup para niyetine kullanmaktaydılar.
- 1:14:48Türklerde Yazı, Dil ve Edebiyat
- Türkler dünya tarihinde yazıyı çok geç kullanan milletlerden biriydi ve bu nedenle sözlü eserler daha fazlaydı.
- Türklerde sözlü edebiyat eserleri arasında sav, sagu, koşma, hikaye ve destan bulunuyordu.
- Türklerin iki milli alfabesi vardı: ilk olarak Orhun alfabesi, ikincisi ise Uygur alfabesi.
- 1:16:38Türk Edebiyatının Özellikleri
- Türk edebiyatında yasalar (atasözleri), koşmalar (şiirler), sabunlar (yakılan ağıtlar) ve hikayeler (Dede Korkut hikayeleri) bulunuyordu.
- İslam öncesinde Türklerde "cadı" karakterinin yerine "cazı" adı verilen bir karakter vardı, bu karakter küplere binip insanlara yılan atardı.
- Türklerin destanları arasında Alper Tunga (İskitlere ait), Oğuz Kağan Destanı (Asyalı Türkler), Ergenekon ve Bozkurt destanları (Köktürklere ait), Türeyiş ve Göç (Uygurlara ait) ve Manas Destanı (Kırgızlara ait) bulunuyordu.
- 1:21:43Yazılı Edebiyat
- İslam öncesi yazılı edebiyatta ilk akla gelen Yenisey kitabeleri olmasına rağmen, bunlar bir cümle oluşturmazdı.
- Orhun abideleri, Türk siyaset tarihi ve o döneme ait bilgileri içeren, sürekli cümle yapısı taşıyan önemli eserlerdi.
- Orhun abideleri Moğolistan'da bulunmuş, bilge Kağan, vezir Tonyukuk ve Kül Tigin adına dikilen kutluklardı ve Türk milli tarihinin en önemli yapıtlarından biriydi.
- 1:23:41Türk Tarihi ve Yazıtları
- Türklerin yaşamı ve töresine dair yazılar bulunmaktadır.
- İlk çözülen kelime "tengri"dir ve bu kelimeyi çözen William Thomson'dur.
- İlk dikilen üç anıt Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül Tigin adına dikilmiştir.
- 1:24:26Türk Tarihinin İlk Yazarı
- Vezir Tonyukuk anıtı kendisi dikip kendisi yazdığı için Türk tarihinin ilk yazarı, tarihçisi ve edebiyatçısıdır.
- Bilge Kağan ve Kül Tigin'in anıtlarını başka birisi yazmıştır.
- Diğer yazıtlar arasında Terhin (Ferhat) yazıtları, Efendimesu yazıtları ve Karabalga Su yazıtları bulunmaktadır.
- 1:27:10Türk Devlet Anlayışı
- Oksızlık bağımsızlık demektir ve her zaman sınavlarda gelir.
- Gök tanrı hükümdarı üç yetki ile donatır.
- Kızıl elma, uzun vadeli stratejiler oluşturmada çok önemlidir.
- 1:28:26Hükümdar Sembollerinin ve Devlet Teşkilatının Özellikleri
- Sultan veya padişah gibi unvanlar ilk Türk devletlerinde yoktur.
- İkili teşkilat ilk defa Asya Hunlarında uygulanmıştır.
- Kurultay'ın diğer isimleri toy veya kengeş'tir ve katılımcılara toygun adı verilir.
- 1:29:17Devlet Görevlileri ve Toplumsal Yapı
- Vezir, hükümetin diğer adıdır ve bakanlara buyruk, vergi memuru veya valiye tutun adı verilir.
- Ataman, atın eğitmenidir ve Selçuklu'daki atabey, Osmanlı'daki lala ile aynı işi yapardı.
- Halkın kaldığı çadırlara yurt, hükümdarın kaldığı çadırlara ota adı verilir.
- 1:30:11Töre ve Hukuk
- Altay Türklerinin "insan tanrısız, kürt yakasız ve insan yasasız olmaz" sözü töre anlamına gelir.
- Törenin dört değişmez kuralı: klik, uzluk, insanlık ve tüzlüktür.
- Tüz, vatandaş ile devletin karşılıklı yapmış oldukları sözleşmenin adıdır.
- 1:31:04Türklerin Sanatı ve Ekonomisi
- Türklerde cenaze töreni anlamına gelen "balbal", mezar olan "kurgan" ve mezar taşı anlamına gelen "balbal" bulunmaktadır.
- Türklerin tarımla uğraştıklarını gösteren göstergeler arasında töte kanalı, tarım aletleri, kaplan kanun ve tohum istemesi bulunmaktadır.
- Türklerin iki milli alfabesi vardır: Orhun alfabesi ve Uygur alfabesi.
- 1:32:23Türk Edebiyatı ve Yazıtlar
- Kutluklar (anıt) bugün Moğolistan'da bulunur ve filolog William Tamsın tarafından çözülmüştür.
- Kutluklar Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül Tigin adına dikilmiştir.
- Vezir Tonyukuk kendi anıtını kendi yazmıştır, ancak Bilge Kağan ve Kül Tigin'in anıtlarını kimin yazdığı kesin değildir.