Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu belgesel, volkanik patlamaların dünyadaki en büyük güçlerden biri olduğunu ve bilim insanlarının bu olayları anlamaya çalıştığını anlatıyor. Videoda Dr. Su Lawren, Dr. Da Lino, Steve Self gibi volkanologlar, volkan gözlemcileri ve tanıkların anlatımları yer alıyor.
- Belgesel, volkanik patlamaların oluşumu, sınıflandırılması ve etkileri hakkında bilgi vererek başlıyor. Ardından Hawaii'deki Kilauea, Karayipler'deki Sufiye Tepeleri, İtalya'daki volkanik püskürtü deneyleri, Monserat'taki yanardağ patlamaları, St. Helens Dağı'nın 1980 patlaması ve Pinatubo Dağı'nın 1991 patlaması detaylı şekilde anlatılıyor. Son bölümde ise Vezüv ve Campi Flegrei yanardağlarının tehlikeleri ve WP 7 şiddetindeki bir volkanik püskürmenin dünya üzerindeki olası etkileri ele alınıyor.
- Belgeselde ayrıca volkan gözlemcileri tarafından kullanılan "örümcek" adlı alet tanıtılıyor ve bilim insanlarının insanlığı geleceğe hazırlamak için öğrendiklerini paylaştıkları vurgulanıyor. WP 7 şiddetindeki bir volkanik püskürmenin milyonlarca kişiyi etkileyebileceği ve dünya iklimini değiştirebileceği belirtiliyor.
- 00:02Volkanik Patlamaların Gücü
- Volkanik patlamalar dünyadaki en büyük güçlerden biridir ve ölümcül patlamalar göz alıcı lav kaynaklarından kaynaklanabilir.
- Yüksek sıcaklıktaki kül ve gaz bulutları tüm bir şehri kaplayabilir veya sakin nehirleri kaynayan çamur ve döküntü seline dönüştürebilir.
- Bilim insanları bu öngörülmesi güç saatli bombaları anlamaya çalışıyor ve her biri öncekinden daha yıkıcı olan volkanik püskürmeleri inceleyecekler.
- 00:56Yanardağların Önemi
- Volkanik patlamalar bize dünyamızın yaşamakta olduğunu dramatik bir şekilde hatırlatıyor ve yıkıcı güçleri dört milyar yaşında ve saygıyı hak ediyor.
- Yanardağlar adeta güzel ve çirkinlik birleşimi güçleri hem yakın hem de yok etmeye yetiyor.
- Dünya kurulalı beri yerkürenin derinliklerinden ısı, gaz ve mineraller çıkartarak yaşamsal bir amaca hizmet ediyorlar ve püskürmelerin yan ürünleri insan yaşamı için vazgeçilmez olan atmosferi yaratmış.
- 01:42Yanardağların Tehlikesi
- Yanardağlar görebileceğiniz en güzel şeyler olabilir, fakat onların altında yaşayan insanlar için dünyanın en korkunç ve en yıkıcı gücüdür.
- Yanardağların güzelliğini kaydedebilmek için hayatını riske atan bilim insanları vardır ve geçen altmış yıl içinde volkanik püskürmeler en az yirmiyedi bilim insanının hayatını kaybetmesine yol açmıştır.
- Her yıl yaklaşık elli eksi altmış volkanik püskürme meydana gelir ve her an yirmi kadar yanardağ püskürme halindedir.
- 02:56Volkanik Patlamaların Nedenleri
- Patlamaların çoğu ateş çemberinde, büyük okyanusun tabanında, tektonik plakaların çakıştığı yerde meydana gelir ve ergimişkaya yani magma açığa çıkar.
- Sıkışmış gaz yüklü magma volkanik patlamalara neden olur ve magma tabakasının daha ince ve içeriğindeki gazın daha az olduğu yerlerde daha küçük püskürmeler olur.
- Püskürmeleri karşılaştırmak ve kategorize etmek için bilim insanları volkanik patlayıcılık endeksi (VP ölçeği) kullanırlar ve ölçekteki her birim daha yüksek bir kül bulutunu, daha fazla madde püskürmesini ve daha büyük bir patlayıcı enerjiyi ifade eder.
- 03:50Hawaii'deki Kilia Püskürmesi
- Şubat 1983'te Hawaii'nin büyükadası üzerindeki Kilia, seksen metre yüksekliğe lav püskürtür ve magma ince olduğundan ve içeriğinde fazla gaz bulunmadığından bu püskürme patlayıcı değil ama yine de tehlikelidir.
- Püskürme yedi yıl boyunca devam eder ve çok yavaş ilerler ama durdurulması imkansızdır.
- Şubat 1990'da Kalapana adlı balıkçı köyüne ulaştığında köy boşaltılıyor ve Aralık ayında tüm köy yok olmuş, onbeş metre yüksekliğinde ergimiş kayanın altında kalmıştır.
- 06:20Kilia'nın Etkileri
- Yanardağın yarattığı zorluklara rağmen kimi havaililer kendi kişisel trajedilerin ötesine bakıyorlar ve lavın gücüne ve güzelliğine saygı duyuyorlar.
- Kilia 1983'ten bu yana ikiyüz aileyi yerinden etti ve milyonlarca dolarlık maddi zarara yol açtı.
- Aynı zamanda Hawaii'yi oluşturan yetmiş milyon yıllık süreci devam ettirerek adaya ikiyüz hektardan fazla toprak kattı.
- 08:16Sufiye Tepeleri Püskürmesi
- Sufiye Tepeleri, Monserra'da 25 Haziran 1997'de WP 1-2 arası tipi volkan püskürmesi meydana gelir ve ana faktör püskürttü akıntılarıdır.
- Mossara, Karayipler'de verimli ve sakin bir inziva köşesi olmasına rağmen 1995'te dörtyüz yıldır sükunetini korumuş Sufiye Tepeleri yanardağ faaliyete geçer.
- İki yıl boyunca pek çok püskürme meydana gelir ve daha yüzlerce metre yükseğe kül püskürtülür, P'ın başkenti iki defa boşaltılıyor.
- 09:12Ölümcül Püskürük Akıntıları
- 25 Haziran 1997'de saat 13 sularında dev bir kül bulutu yaklaşık on kilometre yükseliyor ve bunu takip eden yarım saat içinde sekizyüz derece sıcaklığında kül ve kaya karışımı saatte yüz kilometre hızla dağdan inmeye başlıyor.
- Bu ölümcül bulutlara volkanik püskürtüler adı veriliyor ve gaz, kül ve kaya karışımının gücü yoluna çıkan her şeyi silip süpürüyor.
- Doktor Su Lawren, Monserra volkan gözlemevi'nin yöneticisi ve püskürmenin tanığı, o gün volkanik akıntının hızının saatte ikiyüzkırk kilometreye ulaştığını belirtiyor.
- 11:12Püskürmenin Etkileri
- Yaklaşık sekiz milyon metreküp akıntı binlerce kilometre karelik alanı kapladı, yüzden fazla evi yıktı ve adanın tek havaalanını yok etti.
- Püskürmeler ve magma akışları dört ay boyunca adayı yıkmaya devam etti, ayda yetmiş patlama gerçekleşiyordu ve kimi zaman günde dört kez patladığı oldu.
- Her patlama mantar biçiminde bir buluta yol açıyor ve bulut kısa sürede yanardağdan çok yükseklere çıkıyordu, ayrıca ondokuz kişinin hayatını kaybetmesine yol açtı.
- 12:21Sufiye Tepeleri'nin Yanardağ Mekanizması
- Sufiye Tepeleri'nin oluşumunda Kuzey ve Güney Amerika tektonik plakalarının çakışması ve birbirlerine baskı uygulaması rol oynuyor.
- Yaklaşık 130 kilometre derinlikte plakalar birbiri üstüne biniyor, altta kalan plaka eriyor ve magma oluşturuyor.
- Magma yeryüzüne çıkacak bir delik buluyor ve binlerce yıl boyunca buradan çıkmaya devam ediyor.
- 13:10Yanardağ Püskürmelerinin Dinamikleri
- Magma yoğun basınç altında çeşitli gazlar barındırıyor ve bu gazlar yer kabuğunun yüzeyine yükseldiğinde basınç açığa çıkıyor.
- Gazlar şampanya şişesindeki gibi genişleyerek yanardağ şiddetle püskürüyor.
- İtalya'nın Bari kentinde bilim insanları, volkanik püskürtülerin dinamiklerini anlamak için deneyler yapıyorlar.
- 14:34Yanardağ Püskürmelerinin Tehlikeleri
- Strato volkanların yakınında volkanik püskürtü ve kül yağmurundan başka tehlikeler de var.
- Monserat'a her yıl 1200-2000 arasında yağmur düşer ve sağanak yağmur suları, püskürük akıntılarının oluşturduğu kanallardan aşağı akar.
- Lahar adı verilen büyük çamur selleri şehri çamur ve kaya parçalarıyla kaplar ve 12.000 kişinin yaşadığı şehirde sadece 4.500 kişi kaldı.
- 16:04Yanardağın Olumlu Etkileri
- Yanardağ aynı zamanda adadaki hayatı canlandırmaya yarayacak bazı fırsatlar sunuyor.
- Yanardağ turizmi artıyor ve aktif bir yanardağ görmek insanları ürkütüyor.
- Sufiye Tepelerinin lavları ve damarları ölümcül ve yıkıcı olsa da patlamalarının şiddeti volkanik patlayıcılık endeksinde 3'ü hiçbir zaman geçmedi.
- 17:52Kasket Dağı Patlaması
- Kasket Dağları Kanada'dan Kuzey Kaliforniya'ya kadar 1.100 kilometre boyunca uzanır ve yüzbinlerce gezi ve kayak meraklısı buraya gelir.
- 1980 yılı baharında Kasket'in tacı olan Sen Hele sağın zirvesi derinlerinde meydana gelen küçük depremlerle sarsılıyor.
- 18 Mayıs sabahı saat 8:32'de 5,9 büyüklüğünde bir deprem yanardağın kuzey kesimini vurdu ve 2,80 milyar metreküp toprak saatte 257 km hızla dağdan aşağı inmeye başladı.
- 19:17Patlamanın Etkileri
- Toprağın hareketi, magmayı yanardağın içinde tutan muazzam basıncın kalkmasını sağladı ve 24 megaton şiddetinde bir patlama dağın kuzey yüzünü parçaladı.
- Patlama kayalardan, ağaçlardan ve külden oluşan bir bulut çıkardı ve 10-15 saniye içinde tüm dağı kapladı.
- Yanardağın kuzey ve kuzeybatı tarafından daha fazla hissedilen patlama, toz ve gaz bulutunu 24 km yükseğe püskürttü.
- 21:31Patlamanın Sonuçları
- Patlamanın etkisiyle ağaçların çoğu yerinden söküldü ve arazi tamamen değişti.
- 800 derece sıcaklığında volkanik püskürtü dik yamaçlardan saatte 129 kilometreye varan bir hızla iniyor ve kimi yerlerde lav kalınlığı 37 kilometreyi buluyor.
- Patlama 9 saat sürdü ve Sen Hele sağın yüksekliği 2.949 metreden 400 metre daha kısa hale geldi, 300.000 ev yapmaya yetecek kadar acı yok etti.
- 23:27Saint Helen's Dağı'nın Patlaması
- Saint Helen's Dağı patladığında gökyüzüne 508 ton kül saçtı ve bu küller üç gün içinde tüm Birleşik Devletleri kapladı.
- Patlamadan iki gün sonra jeologlar olay yerine gittiğinde, 600 kilometrekarelik alan tamamen yerle bir olmuş, tüm canlılar yok olmuş ve yer sıcak taşlarla kaplıydı.
- Patlamanın tuhaf yanı, Kanada'dan bile duyulmuş olmasına rağmen, 16 kilometre öteden hiçbir ses duymamışlardı; bu durum atmosferdeki sıcaklık değişiminden kaynaklanıyordu.
- 24:53Saint Helen's Dağı'nın Güncel Durumu
- 1980'den bu yana yanardağda on binlerce küçük deprem ve sayısız küçük püskürme meydana geldi.
- 2004'ten beri yanardağ sürekli lav püskürtüyor ve püsküren lavlardan oluşan dev tepesi bugün hala büyüyor.
- Volkanik etkinliği gözlemlemek için "örümcek" adı verilen paslanmaz çelikten yapılmış bir alet kullanılıyor; bu alet GPS anteni sayesinde konumunu belirliyor ve verileri ofise iletiyor.
- 25:54Lav Tepesinin Büyümesi
- Kratere yaklaştıkça yeni oluşan lav tepesi görünmeye başlıyor ve tepe sülfür dioksit gazı ve buhar çıkartıyor.
- Lav tepesinin üstüne yerleştirilen örümcek cihazı veri toplamaya ve iletmeye başlıyor.
- Lav tepesi Empire State binasından daha yüksek olup günde 5 metre yükseliyor ve 200 metre genişliyor; jeologlar 1980'dekine benzer bir patlama gerçekleşmesinin mümkün olduğunu ama pek muhtemel olmadığını söylüyor.
- 28:10Volkanik Patlamaların Tehlikeleri
- Saint Helen's Dağı'ndaki WP 5 şiddetindeki yanal patlama, büyük miktarda arazinin yok olmasına ve 57 kişinin hayatını kaybetmesine yol açtı.
- WP 6 şiddetindeki bir volkanik püskürme pek çok ölümcül yan etkiyle beraberinde getirir.
- Bir yanardağ var ki türünün tek örneği, yüzlerce can aldığı ve dünya üzerindeki milyonlarca kişiyi etkiledi; doğan püskürmesi günler, aylar hatta yıllarca devam eden ve etkileri bugün bile devam eden trajik olayların sadece başlangıcıydı.
- 29:34Pinatubo Dağı'nın Patlaması
- Filipinler'in en büyük adası olan Luzon'da 56 milyon kişi yaşıyor ve başkent Manila'da Pinatubo Dağı ile aynı yerde yaşıyor.
- 9 Haziran 1991'de Pinatubo Dağı 500 yıl sonra ilk kez faaliyete geçti ve püskürmeler, depremler, püskürtü akıntıları ve kül adaya gece gündüz demeden sert darbeler indirdi.
- 15 Haziran'da dev bir patlama 5 kilometreküp volkanik parçayı 35 kilometre yukarı püskürttü, dağın tepesi çöktü ve bir dizi büyük depremi tetikledi.
- 30:54Patlamanın Etkileri
- Püskürme süresince her üç dakikada bir hissedilir sarsıntılar oluyor ve kül bulutundaki statik elektrikten kaynaklanan şimşekler çakıyor.
- Püskürme ile aynı gün Lozan'da bir tayfun çıktı ve sağanak yağmur küllerle birleşti; kül, kaya ve minerallerin tozlarından oluştuğu için su onu çimento benzeri bir maddeye dönüştürdü.
- Tayfun külü suya doygun hale getirdi, ağırlaştırdı ve çatılar çöktü, duvarlar yıkıldı; geniş püskürtü akıntıları Pinatubo'nun etrafındaki vadileri volkanik kayalarla doldurdu.
- 32:36Laharlar ve Sonuçlar
- Laharlar, büyük miktarda volkanik püskürtünün çok fazla suyla karışması sonucu oluşur ve dev kütle aşağı doğru akar, yollarına çıkacak kadar şanssız olan herkesi ve her şeyi yok eder.
- Dokuz saatin ardından volkanik püskürme sona erdi, 300 kişi hayatını kaybetmiş ve 10 binlerce kişi evsiz kalmıştı.
- Püskürmeden önceki aylarda dağın yakınında yaşayanlar sismik hareketlilik olduğunu bildirmişlerdi ve yetkililer püskürmeden önceki günlerde 58 bin kişiyi bölgeden uzaklaştırdı.
- 34:05Uzun Dönem Etkiler
- Kül bulutu dünyayı sardı ve atmosferin yukarılarında sülfürdioksit sülfürik asit aerosoline dönüştüğü ve güneş ışınlarının bir kısmını geri yansıtarak tüm dünyadaki sıcaklığın bir derece düşmesine neden oldu.
- Atmosfer üzerindeki bu etki iki yıldan uzun sürdü ve Filipinler'de ise yanardağın artçıl etkileri sürüyordu.
- Püskürmeyi takip eden üç ay boyunca sağanak yağmurlar 200'ün üzerinde lahara yol açtı ve zaman geçtikçe laharlar daha da yıkıcı hale geldi.
- 36:14Pina Tubu Dağı'nın Lahar Tehdidi
- Pina Tubu Dağı'nın lahar patlaması, atların çıkardığı sese benzer bir sesle başladı ve mahallenin kilisesini işgal etti.
- Lahar, evlerin iki katını kapladı, onlarca kişiyi öldürdü ve tüm Bakalor kentini kapladı; kalıntıları çimento gibi çabuk kurur ve kuruduğunda kaya gibi sert olur.
- 1991'den bu yana binlerce lahar yaklaşık 400 kişinin yaşamını yitirmesine yol açtı ve 42 bin evi yerle bir etti.
- 37:31Yeni Tehlike: Yanardağın Kraterindeki Göl
- Dağın tepesinde yeni bir tehlike oluşuyor: yıllardır yağan yağmurların yanardağın kraterinde oluşturduğu dev göl.
- Bu göl 2002'de taşlı ve büyük bir lahara neden oldu; jeologlar tüm bu alanı kaplayan bir fay konusunda endişeli.
- Gölde 100 milyon metreküp su var ve 46 bin kişi onun altında yaşıyor; buradaki herkes büyük bir laharın tehdidi altında.
- 38:23Pina Tubu Dağı'nın Tehlikeleri
- Bugüne kadar volkanik püskürmeler ve laharlar 2 milyon kişiyi etkiledi.
- Pina Tubu Dağı'nın WP6 şiddetindeki püskürmesi 700'den fazla kişinin ölümüne neden olurken, dünyanın dört bir tarafını gaz ve toz bulutunun sarmasına ve yeryüzü sıcaklığının bir derece düşmesine yol açtı.
- Eğer WP 7 şiddetinde bir püskürme meydana gelirse, bundan 10 kat daha şiddetli olacak, onlarca kilometre mesafedeki yaşamı yok edecek ve dünyanın iklimini hissedilir şekilde değiştirecek.
- 40:13Napoli'nin Volkanik Tehlikeleri
- İtalya'nın Napoli kentinde 5 milyon insan dünyanın en riskli volkanik bölgesinde yaşıyor.
- Vezüv yanardağı, 79 yılında yaşanan patlama Pompeide ve çevre köylerde yaşayan 20 bin kişiyi öldürdü; o günden bu yana yanardağ tam 50 kez püskürdü.
- Vezüv'ün 15 kilometre batısında daha az dikkati çeken fakat ondan çok daha ölümcül bir volkan var: Campi Flegrei.
- 40:57Campi Flegrei'nin Tehlikeleri
- Campi Flegrei, içinde bir dizi krater barındıran 13 kilometre genişliğinde volkanik bir göçük; 350 bin kişi bu göçüğün içinde yaşıyor.
- Volkanolog Steve Self, Campi Flegrei'nin içindeki muazzam gücün farkında; şu anda içinde bulundukları krater gibi kraterler yaratmış ve hala buhar çıkaran, hareket eden ve Tsyan delikler var.
- Bu deliklerden çıkan buharın sıcaklığı yaklaşık 700 derece; sıradan bir gözlemci için bu sadece etkileyici bir olay, fakat uzmanlara göre çıkan buhar ve yerdeki kaymalar tehlikeye haber veriyor.
- 41:58Campi Flegrei'nin Geçmişi ve Tehlikeleri
- Campi Flegrei'nin gücü 35-40 bin yıl önce olmuş devasa bir püskürmeden kalan katmanlarda yatıyor; bu püskürme 1991 yılında Pina Tubu'da meydana gelenden 10 bin kat daha büyüktü.
- 80 metre derinliğindeki bu yar Sorento da bulunuyor ve Campi Flegrei'den 30 kilometre uzakta; bir süper patlama sonucu açığa çıkan volkanik maddelerden meydana gelmiş.
- Bilim insanları, Campi Flegrei'nin geçmişi hakkında bildiklerinden yola çıkarak gelecekte gerçekleşmesi muhtemel olayları gerçekçi bir şekilde ortaya koyuyorlar.
- 42:57Büyük Bir Püskürmenin Etkileri
- Senaryo geniş; ortalık çöküntünün içinde bir yerdeki hareketlenme ile başlıyor ve sıradışı bir püskürme meydana geliyor.
- Bu büyüklükte bir bulut, büyük bir şehrin üzerini yüzlerce metre kalınlığında külle kaplayabiliyor; püskürtüler yanardağdan sesten daha yüksek bir hızla çıkar.
- Püskürtüler ve küller yüzünden ölenlerin sayısı kıyamete; bu büyüklükte bir püskürmenin hep milyonlarca kişiyi öldürebileceğini söyleyebiliriz.
- 44:09Kül Yağmuru ve Dünya Çapındaki Etkiler
- Püskürmenin çıkardığı bulut 30 kilometreye yükselirdi; kül yağmuru volkanik çökeltinin yakınındaki şehirlere ve hatta 225 kilometre ötedeki Roma'ya yayılır.
- Şehir 20 santimetre kalındığında külle kaplanır; bu kalınlık çatıların çökmesi ve binlerce kişinin yaşamını yitirmesi için yeterlidir.
- Doğu Avrupa'ya ve Asya'nın bazı kesimlerine daha az miktarda kül düşer; birkaç santimetre kalınlığında kül bile ulaşım sisteminin durması, su kaynaklarının ve günlük hayatta kullandığımız pek çok şeyin tahrip olmasına yol açabilir.
- 45:13Atmosfer ve Dünya Çapındaki Etkiler
- Bu muazzam miktardaki kül ve sülfür dioksit atmosfere karışır ve dünya çapında milyonlarca kişiyi etkiler.
- Atmosfer modelcileri, sıcaklıkların birkaç derece düşeceğini tahmin ediyor; büyük bir püskürmenin ardından meydana gelen böyle bir değişiklik dünyayı 4-5 yıl boyunca etkileyebilir.
- Eğer sıcaklık düşerse, tahıl ekilen yerlerde tahıl yetişmeye bilir; bitkilerin büyük kısmı bu değişiklikten etkilenir, milyonlarca kişide aç kalabilir ve sonuç olarak tüm gezegen ve üzerinde yaşayan herkes bu püskürmeden zararlı.
- 45:54Gelecekteki Tehlike
- Dünyanın dört bir yanındaki dev yanardağları ve bunların yol açabileceği süper patlamaları düşünürseniz, henüz varlığından haberdar olmadığımız yanardağları da hesaba katarsanız, böyle bir olayın önümüzdeki yüz yıl içinde gerçekleşme olasılığı yüzde bir.
- Bu da oldukça yüksek bir olasılık; bu olasılık, bilim insanlarının böyle bir felaket üzerine uluslararası tartışmalar başlatmasına yetecek kadar yüksek.
- Volkanaloglar bir püskürmeyi önlemenin bir yolu olmadığını biliyor, bu nedenle geçmişte olanlardan ders alıyor ve öğrendiklerini insanlığı geleceğe hazırlamaktadır.