Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Türk bilim adamı Zeki Velidi Togan'ın hayatını ve bilimsel çalışmalarını anlatan biyografik bir belgeseldir. Togan, tarihçi, filolog, Türkolog, halk bilimcisi ve şarkiyatçı olarak tanınan, Rusya'da yetiştirmiş olduğu en büyük Türkologlardan biri olarak anılmaktadır.
- Video, Togan'ın 1890'da Başkurdistan'da doğumundan başlayarak eğitim hayatını, akademik kariyerini, Türkistan'daki siyasi faaliyetlerini ve Türkiye'ye göçünü kronolojik olarak anlatmaktadır. İbn-i Fadlan'ın seyahatnamesini keşfetmesi, "Türk Tarihi" adlı eserini yazması, İstanbul Üniversitesi'nde genel Türk tarihi kürsüsünü kurması ve 1944'te Türkçülük olayı nedeniyle hapse atılması gibi önemli dönüm noktaları ele alınmaktadır.
- Belgesel ayrıca Togan'ın "Bugünkü Türkili ve Türkistan", "Zeki Velidi Togan'ın Hatıraları" ve "Tarihte Usul" gibi önemli eserlerini, Türk tarihindeki yeri ve günümüzdeki önemini vurgulamaktadır. 1990'larda Başkurtistan'da yeniden keşfedilmesi ve Türk dünyasının ilim ve siyasi hayatını müştereken götüren değerli bir insan olarak tanınmasını da içermektedir.
- 01:52Zeki Velidi Togan'ın Hayatı ve Çalışmaları
- Zeki Velidi Togan, yeni kurulan cumhuriyetin önce savunma bakanı, sonra cumhurbaşkanı olmuştur.
- Yaşadığı coğrafya askeri ve siyasi yönden karışıktır, uzun süredir devam eden istikrarsızlık iç savaşa dönüşmüştür.
- Togan, çatışmalarda "beni koru" dediği arkadaşıyla birlikte Türkistan'dan kaçarken kütüphaneleri ziyareti ve el yazması eserleri görmeyi ihmal etmemiştir.
- 03:25İbn-i Fadlan'ın Seyahatnamesi
- 1923 yılında arkadaşı Abdulkadir İnan'la birlikte İran'ın Meşşet şehrine gitmek üzere oradan ayrıldılar.
- Meşet'te İbn-i Fatma'nın 922'de İdil Bulgar Devleti'ne bir halife el-Muktedir'in elçisi olarak giden İbn-i Fadlan'ın seyahatnamesi eserlerde bahsediliyor ama seyahatnameyi gören yoktur.
- Zeki Velidi Togan araştırmaya meraklı birisi olduğu için Meşet'teki kütüphanede bunu keşfetmiştir.
- 04:07Togan'ın Bilimsel Mirası
- İbn-i Fadlan'ın seyahatnamesi, Türklerin ilk kez Müslüman oldukları yıllarda İslam'ı anlatmak için gelen birinin günlükleridir.
- Bu eserde İslam'ı ilk kabul eden Türk devleti İdil Bulgarlarının Müslüman olurken yaşadıkları olaylar tek tek yazılıdır.
- Togan, doktora tezi olarak bu eseri neşreder ve Batı kamuoyunda tanınmasına bu eser sebep olur.
- 05:02Togan'ın Bilimsel Kimliği
- Dünyanın her yerinde tanınan bir bilim adamıdır ve ilmi onu o kadar kıymetli yapar ki, bir zaman onun kendi ülkelerinde yaşamasını istemeyenler bile onun adıyla övünme yolunu seçerler.
- Başkurt araştırmacılar Zeki Velidi Togan'ı ansiklopedik olarak tanımlarlar çünkü sadece tarihçi olarak bilinmesinin yanında filolog, Türkolog, halk bilimcisi, şarkiyatçı ve tüm Garp dillerine vakıf bir vasfı bulunmaktadır.
- Rusya'da bugün bile Rusya'nın yetiştirmiş olduğu en büyük Türkologlar, oryantalistler sayılırken üç isimden zikredilir: Barthold, Minorski ve Zeki Velidi Togan.
- 06:16Togan'ın Doğumu ve İlk Yılları
- Zeki Velidi Togan, 10 Aralık 1890 tarihinde Rusya Federasyonu içinde yer alan Başkurdistan'ın İşimbay kentinin Kuzen köyünde doğar.
- Doğduğu köyü, daha sonra yıllarca hasretini çekeceği köyü, sırtını yemyeşil ormanlara dayamıştır.
- Ailesi eğitimlidir ve ilk öğrenimini köyünde babasının medresesinde yapar, dayısından küçük yaşlardan itibaren çok iyi Farsça ve Arapça öğrenmiştir.
- 07:44Kazan'daki Eğitim ve Çalışmaları
- Köyünden kaçan Togan, Beyrut ve İstanbul'a gitmek istediği yerler arasında Oremburg'a gelir, sonra gemiyle Kazan'a yönelir.
- Kazan'da önce Şehabettin Mercani Medresesi'ne gider ama sonra Kasımye Medresesi'nde kalmaya başlar, özel dersler alır ve zamanını çok iyi değerlendirir.
- Çuvaş Türklerinin yetiştirdiği büyük alim Nikolay Asmarin ve Hakas Türklerinden meşhur Nikolay Kattanov'la tanışır ve onlarla çalışma imkanı bulur.
- 08:51İlk Eserleri ve Tanınma
- İlk ve hacimli diyebileceğimiz eseri "Türk Tarihi" adıyla yazmış olsa da "Türk ve Tatar Tarihi" olarak basılmıştır.
- 1910'lu yıllarda "Türk-Tatar Tarihi" diye ilk defa Rusya Türkleri arasında bu isimde bir kitap neşretti ve bundan sonra şöhret olmaya başladı.
- Kitabın yayınından sonra Kazan Üniversitesi Tarih ve Arkeoloji Cemiyeti'ne üyeliğe kabul edilir ve 1913 yılında bu cemiyetin organizasyonu ile gittiği Orta Asya gezisinde Kutadgu Bilig'in yeni bir nüshasını bulur.
- 10:56Rusya'daki Siyasi Faaliyetleri
- Birinci Dünya Savaşı ile birlikte 1914 yazında Ufa'ya gider ve Osmaniye Medresesi'nde Türk tarihi ve Türk halkları edebiyatı dersleri verir.
- Rusya Meclisi Duma'da beş Kazanlı ve bir Azerbaycanlı milletvekilinden oluşan bir Müslüman grup bulunmaktadır ve grubun halkla ilişkilerini yürütmek için Ufa'dan Zeki Velidi seçilir.
- 26 yaşındayken Petersburg'a gelerek Rus Duma'sında Müslüman fraksiyonunda Başkırt temsilcisi olarak görev almış ve burada Rus siyasi muhitini yakından tanımış, ilmi çevreler ve Türk dünyasının ileri gelen fikir adamları ve siyasileriyle yakınlık kurar.
- 12:06Türkoloji ve Siyasi İlişkiler
- Özellikle yaşadığı devirde dünyada Türkolojinin merkezi konumunda olan St. Petersburg şehrine giderek burada meşhur Barthold gibi, Smirnov gibi büyük alimlerle görüşür.
- Tarihçilik anlayışında Batı Türkistan konusunda Barthold'dan etkilendiğini kendisinin yazmış olduğu bir mektuptan çok açık ve net olarak öğreniyoruz.
- Müslüman fraksiyonda görev yapan Mustafa Çokayoğlu başta olmak üzere diğer Rusya toprakları içindeki Türk gruplarının temsilcileriyle yakın mesai arkadaşlığı yapmış, onlarla fikir teatisinde bulunmuş.
- 13:08Bağımsızlık Mücadelesi
- 1917'de Çarlık'ın yıkılmasından sonra Rusya'daki Türk urukları bağımsızlık mücadelesine girişirler.
- 1917'de Moskova'da Rusya Müslümanları büyük bir kongre topladılar ve bu kongrede büyük bir İdil-Ural Devleti, İdil-Ural Millet Meclisi teşkil edilmesi kararı alındı.
- İdil-Ural Cumhuriyeti kararı değişik sebeplerle uygulanamaz ve netice itibariyle İdil-Ural Devleti akamete uğradı, bunun yerine ayrı Tataristan ve Başkurdistan Muhtar Sovyet Cumhuriyetleri Rusya Federasyonu'na bağlı muhtar cumhuriyetler teşkil edildi.
- 14:20Başkurdistan Muhtar Cumhuriyeti
- Togan, Başkırt ulusunun Orta Asya'daki Kazak ve Kırgızlarla beraber hareket etmesinin kendi çıkarı için daha faydalı olacağına inanıyordu.
- Bu bakımdan onlarla müşterek faaliyete yönelmiş ve Pakistan'da muhtar bir hükümet kurulmuş, önce kendisi harbiye nazırı, daha sonra bu muhtar cumhuriyetin devlet başkanı olmuş.
- Türkistan'ın ünlü şairi Süleyman Abdülhamit Çolpan da devlet sekreteri olarak Ufa'ya gelir.
- 15:01Rusya'daki Son Yılları
- Rusya büyük bir kargaşa yaşamaktadır, 1917 ihtilalini yapan Bolşevikler ve eski rejimin devamını isteyen Menşevikler arasında iç savaş sürmektedir.
- Togan, bu mücadelede uzun görüşmelerden sonra Lenin ve Stalin'le işbirliği yaparak bir onsekiz ay kadar onlarla siyasi beraberlik içinde oldu ve bu bulunduğu müddetçe karşılıklı olarak görüştüler.
- Aralarında problemler vardı, güçlendikçe Başkurtlara verdikleri sözlere daha çok uymamaya başlarlar, Zeki Velidi Bolşeviklerle anlaşamıyordu, Menşevikler ise zaten Başkurt Cumhuriyeti'nin varlığına karşıydılar.
- 16:13Türkistan'a Dönüş
- 1920 yılı Haziran ayının 29 günü gizlice Türkistan'a yönelir ve evlilikleri henüz bir yılı doldurmayan eşi Nefise Hanım da yanındadır.
- Türkler bu ilk arada kalmanın sıkıntısı içinde bağımsızlıklarını saklamaya, korumaya çalışırlar ama maalesef büyük çoğunluğu muvaffak olamadı.
- Zeki Velidi Togan artık Rusya'da kalamayacaktı, bir süre sonra Türkistan'a geçerek Basmaca hareketine katılır ve burada Türkistan halklarının bağımsızlık mücadelesi için emek verir.
- 17:24Zeki Velidi Togan'ın Avrupa Yolculuğu
- Enver Paşa'nın şehit edilmesiyle Türkistan'da dengeler değişti ve Zeki Velidi Togan 1923 yılının Aralık ayında Fransa'ya geldi.
- İstanbul'a geldi ancak vizeleri olmadığı için şehre çıkamadan sadece geminin güvertesinden bakabildi.
- Avrupa'daki iki yılın ardından Türkiye'ye döndü ve 1925 yılında Türkiye Cumhuriyeti'ne katkı sunabilmek için burada yaşamaya karar verdi.
- 19:03Türkiye'deki Akademik Hayatı
- İstanbul'da Fatih Kütüphanesi'nde el yazmalarını inceledi ve kısa süre kütüphanede çalışıp siyaset arkadaşlarıyla görüşmeler yaptıktan sonra Ankara'ya geldi.
- Haziran ayında Türk vatandaşlığına kabul edildi ve Çankaya'ya çıkarak Mustafa Kemal ile görüştü.
- Maarif Nezareti, Telif ve Tercüme Heyeti üyeliği görevi verildi ve İstanbul Üniversitesi'nde hoca olarak görevlendirildi.
- 20:00Genel Türk Tarihi Kürsüsü
- Türkiye'de genel Türk tarihinin üniversitelerde ders olarak okutulmasının temellerini Zeki Velidi Togan atmıştır.
- İstanbul Üniversitesi'nde Umumi Türk Tarihi Kürsüsü'nün kurucusu olan Togan, Euro Centralis (Avrupa-merkezci) tarih tasnifinin dışında bir tasnif geliştirmiştir.
- Togan'ın tarih anlayışına göre Türk tarihi parçalara ayrılamaz, başından sonuna kadar bir bütündür ve bunu geniş bir perspektifle ele almak gerekir.
- 21:13Türkistan Milli Birliği ve Yeni Türkistan Dergisi
- Türkistan Milli Birliği'nin başkanlığına yaptığı üyeliği yaptı.
- Polonya'daki Promare Teşkilatı'nın sağladığı parayla 1921-1931 yılları arasında önce eski harflerle, sonra Latin habbesi ile neşredilen Yeni Türkistan dergisi neşredildi.
- Togan bir süre bu derginin neşriyatını idare etti, ancak Mustafa Çokoğlu ile aralarının açılması üzerine 1931 yılından itibaren Türkistan Milli Birliği'nden ayrıldı.
- 22:03Türkiye'den Ayrılışı ve Avrupa'daki Çalışmaları
- Zeki Velidi Bey'in Türkiye'deki bilimsel faaliyeti 1932 yıldaki Ankara'da Birinci Türk Tarih Kongresi ile fasılaya uğradı.
- Kongre sırasında alevlenir ve sert tartışmalar yaşanır, bunun üzerine Zeki Velidi Togan Türkiye'den ayrılmak zorunda kalır.
- 1932 yılında İstanbul'a gitmeden istifa dilekçesini vererek öğretim üyeliğinden ayrıldı ve Avrupa'ya gitti.
- 22:43İbn Fadlan'ın Seyahatnamesi ve Türkiye'ye Dönüşü
- Türkistan'dan gizlice kaçarken Meşhed Kütüphanesinde bulduğu el yazma eseri olan İbn Fadlan'ın seyahatnamesini çalışacaktır.
- İbn Fadlan'ın seyahatnamesini Almanca olarak yayına hazırlar ve dünyaya tanıtır, bu eser ona Batı bilim çevrelerinde haklı bir itibar sağlar.
- 1938'den sonra tekrar Türkiye'ye gelir ve İstanbul Üniversitesi'nde dersler verir, 1939'da Mustafa Kemal'in ölümünden sonra Edebiyat Fakültesi'ne gelerek hocalığa başlar.
- 23:48İkinci Dünya Savaşı ve Tutuklanma
- 1940'lı yıllarda dünya altüst olmaktadır, İkinci Dünya Savaşı başlar ve tüm hızıyla sürer.
- Savaşın bitmesi beklenmedik gelişmelere sebep olur, Zeki Velidi Togan ve pek çok Türkçü 1944'te hapse atılır.
- 3 Mayıs 1944'te Türkçülük olayı dediğimiz hadise ile tutuklanan 23 kişi arasında Togan da vardı ve en yaşlılarından biriydi.
- 24:52Hapishane Deneyimi
- Orenburg'daki tutsaklı döneminde Zeki Velidi Togan'ın elinden kalemi ve kağıda alınmış, onu okumak üzere herhangi bir kaynak temin edilmemiştir.
- Okuma yazma imkanının elinden alınması hapiste kalmaktan daha ağır bir ceza gibi gelir ona.
- Orenburg'daki o günlerde aşmak için annesinin çocukluğunda öğretmiş olduğu şiirleri kendi kendine okur ve onun kendisine büyük bir manevi güç sağladığını belirtir.
- 26:00Serbestlik ve Akademik Hayatı
- 1945'te serbest kaldıktan sonra 1948 yılına kadar görev alamadığı dört yıl iki çocuğu, eşi ve kayınvalidesi ile beraber geçimini nasıl sağladığı meçhuldür ama çok sıkıntı çektiği muhakkaktır.
- 1948'den itibaren tekrar üniversitedeki görevine devam etti ve vefatına kadar İstanbul Üniversitesi'nde Edebiyat Fakültesi'nin Genel Türk Tarihi Kürsüsünde kürsü başkanlığı vazifesini ikmal etmiş ve çok sayıda eserler vermiştir.
- Togan en sevdiği işlerle meşguldü, pek çok öğrenci yetiştirdi ve her biri günümüzde de aşılamamış kıymetli eserler kaleme aldı.
- 27:10Önemli Eserleri
- Zeki Velidi Togan hapisten çıktıktan sonra akademik çalışmalarına devam eder, İstanbul Üniversitesi'nde uzun yıllar hocalık yapar ve çok değerli eserler verir.
- En önemli eserleri arasında "Bugünkü Türkili ve Türkistan" ve "Zeki Velidi Togan'ın Hatıraları" bulunmaktadır.
- "Tarihte Usul" gibi eserleri bugün hala üniversitelerde ders kitabı olarak okutulan önemli aydınlardan birisidir.
- 28:12Doğduğu Toprakları Özlemesi
- Her ne kadar sevdiği işlerle de uğraşsa doğduğu toprakları, Başkurtistan'ı, Uralları özler.
- Gurbette hasret çekenlerin yaptığı gibi köyüne benzer yerler bularak oralarda gönlünü dinlendirmeye çalışır.
- Zaman zaman Başkurtistan'a özlemle, daha sonraki dönemlerde çocuklarının anlatımı ve eşinin anlatımıyla Ural Dağları'nı özlediğinde Bolu Dağları'na gittiğini söyler ve orada Başkurtistan'ın geleneksel müzik aletlerinden biri olan hem kurayı çaldığını hem de türküler söylediğini dile getirir.
- 29:16Yasaklılık ve Yeniden Keşfedilme
- Doğduğu toprakları ne kadar özlese de oralarda onun adının anılması yasaktır, Zeki Velidi Togan 1990'lı yıllara kadar kendi yurdunda yasaklı olmuş isimlerden birisidir.
- Bir lider olarak değil bir hain olarak genellikle nitelendirmelere maruz kalmıştır.
- 1980 yılındaki ani ölümüyle bu işler yarım kaldı, ümit edilir ki çocukları arşivini incelemeye açtıkları zaman Türk dünyasının Sovyetler karşısındaki yürüttükleri bağımsızlık mücadelesinin gizli kalan birçok sayfası aydınlığa kavuşacak.
- 30:26Başkurtistan'da Yeniden Tanınması
- Zeki Velidi Togan, yeniden keşfedilmeye muhtaç bir Türk tarihçisidir, Togan'ın hem siyasi, hem fikri, hem tarihi bakımdan bütün eserlerinin irdelenmesi bugün bile Türkiye'de yapılacak yeni çalışmalara ilham kaynağı olacaktır.
- Ahmet Zeki Velidi adının Başkurtistan'a dönebilmesi için 1990'lı yılları beklemek gerekir.
- 1990'lı yıllardan sonra hem Dünya Başkurt Kurultayı'nda o dönemdeki Kurt Başkurdistan'ın lideri olan kişi tarafından da Zeki Velidi Togan Başkurdistan'ın ilk lideri ve kurucusu ilan edilir.