Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir tarihçi ve akademisyen tarafından sunulan, Türklerin alfabe tarihini ve dil politikalarını anlatan eğitim içeriğidir. Konuşmacı, Doçentlik çalışması Kırgızca olan ve 15 yıl Kırgızca çalışmış bir akademisyendir.
- Video, Türklerin 1300 yıllık yazı dili tarihini kronolojik olarak ele almaktadır. Köktürk, Soğut, Uygur, Mani, Brahmi, Tibet, Süryani ve Arap alfabelerinden başlayarak, Oğuzların Anadolu'ya gelişinden sonra yazı dilinin gelişimi, Latin alfabesine geçiş süreci ve Sovyetler Birliği dönemindeki alfabesi değişiklikleri anlatılmaktadır.
- Sunumda ayrıca Orhun Anıtları'nın Türk yazı dilinin tarihini yansıttığı, Nevai'nin Türkçenin edebiyat dili haline gelmesindeki rolü, Gaspıralı'nın "Tercüman" gazetesinin etkisi, 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı'nın önemi ve Doğu Türkistan'daki Uygur, Kazak ve Kırgız topluluklarının alfabesi politikaları gibi konular da ele alınmaktadır. Stalin dönemindeki katliamlar, Kireç Ocağı olayı ve Atabeyt Mezarlığı hakkında da bilgiler verilmektedir.
- 00:05Türklerin Alfabe Değişimi
- Türkler tarih boyunca çok fazla alfabe değiştirmiş, başka bir millet kadar alfabe değiştiren bir millet yoktur.
- Avrupa dilleri Latin alfabesiyle, Grek dilleri Grek alfabesiyle, Slav dilleri Kiril alfabesiyle, Ermenice Ermeni alfabesiyle ve Arapça Arap alfabesiyle yazılmıştır.
- Türklerin binüçyüz yıllık bir yazı dili tarihi vardır ve bu tarih anıtlarla (Bengütaşlar, Ötüken, Erdee, Karain) belgelenmiştir.
- 01:12Anıtların Önemi
- Anıtlar sadece Türk yazı dilinin tarihini değil, edebiyat, nutuk, hitabet, siyaset ve uluslararası ilişkiler tarihini de vermektedir.
- Orhun Anıtları, Türklerin tarihlerini kendi elleriyle yazdığı ilk kaynaktır ve Bilge Kağan, Kör Tigin ve Tonyukuk anıtlarında Çinlilerle ilişkileri, siyaset anlayışı, hukuk anlayışı ve devlet anlayışı anlatılmaktadır.
- Türklerin kullandığı alfabeler arasında Köktürk, Soğut, Uygur, Mani, Brahmi, Tibet, Süryani ve Arap alfabeleri bulunmaktadır.
- 02:41Alfabe Tarihi ve Önemi
- Her şeyin bir tarihi vardır; tıp biliminin, hukuk biliminin, coğrafyanın, dilin ve edebiyatın, alfabenin de bir tarihi vardır.
- Tarihsiz bir bilim yoktur ve tarih bizim en önemli disiplinlerimizden biridir.
- Köktürk alfabesi neredeyse sekiz-dokuzuncu asırlarda kullanılmış, Uygur alfabesi ise Doğu Türkistan'dan Fatih Sultan Mehmet'in sarayına kadar uzun soluklu bir alfabe olmuştur.
- 04:49İslam Alfabesi
- İslam dini ile beraber on asır Arap alfabesi kullanılmıştır.
- Yirmi yüzyılın başına kadar İslam'ın kabulüyle Talasla beraber bir yazımıyla beraber bugüne kadar Latin ve Kiril alfabesi kullanılmıştır.
- Türkçe'nin yazımında Köktürk alfabesi kullanılmıştır.
- 05:18Türk Alfabelerinin Tarihi
- Çinli tarihçiler vakayinamelerinde eski Türklerle ilgili bilgiler vermiş, ancak Çin alfabesini kullanmamış, Türk isim adlarını, coğrafyaları ve ünvanlarını Çin yazısıyla yazmışlardır.
- Göktürk alfabesi (runik kökenli) anıtların alfabesi olarak kullanılmış, ancak Köktürkler bu yazıyı kendileri oluşturmuşlardır.
- Uygur alfabesi, Arap alfabesinden önce 8-17 bin yıl kullanılmış ve 15. yüzyılda bile İstanbul'a kadar ulaşmıştır.
- 07:34Uygur Alfabesinin Önemi
- Kutadgu Bilig'in Viyana nüshası aslında Herat nüshasıdır ve 1439'da Uygur harfleriyle yazılmıştır.
- Uygur alfabesi, Çağatay devlet adamlarının yazışma alfabesi olarak kullanılmış ve prestijli bir alfabeydi.
- Uygur alfabesi asırlar boyu hem Çağatay edebiyatında hem de Osmanlı tebaasında, hem Batı hem de Doğu Türkleri tarafından güçlü kullanılmıştır.
- 10:03İslamiyetle Beraber Alfabenin Değişimi
- İslamiyetle beraber Doğu ve Batı Türkleri 11. yüzyıldan itibaren Arap alfabesini kullanmaya başlamıştır.
- Oğuzlar, Orta Asya'daki kültür merkezlerinden uzakta yaşadıkları için yazı dili geliştirememişlerdir.
- Anadolu'ya geldikten sonra Oğuzlar entelektüel bakımdan gerideydi ve Arapça-Farsça hazır dil olarak bulmuşlardır.
- 13:18Türkçenin Yazı Dili Olması
- Nevai, Farsça'nın hakimiyetine son vermek için "Muhakemetü'l-Lugateyni" adlı eserini yazmış ve Türkçenin güçlü bir dil olduğunu belirtmiştir.
- 15. yüzyılda Hüseyin Baykara, Ubeydullah Han, Lütfi Sek gibi şairler Nevai sayesinde Türkçeye yazmaya başlamışlardır.
- Türkçenin yazı dili olduktan sonra Oğuz Türkçesi (Eski Oğuz) Azerbaycan'la bir millet iki devlet olarak kalmıştır.
- 15:25Diğer Türk Boylarının Alfabeleri
- Çuvaşlar, Rus kökenli bir alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyi 18. yüzyılın başlarında Rus Ortodoks misyonerler tarafından kullanmaya başlamışlardır.
- Yakutlar, 20. yüzyıldan itibaren Rus alfabesini kullanmaya başlamışlardır.
- Türkler, 14. yüzyılın ilk yıllarında Karadeniz'in kuzeyindeki Kıpçaklar tarafından Latin alfabesiyle yazıya geçirilmişlerdir.
- 19:33Türklerin Alfabesi Tarihi
- Osmanlı tebaası yıllarında Ermeniler Osmanlı harfleriyle Türkçe yazıyorlardı, Ermenice bilmiyorlardı.
- Türkiye'deki en eski Ermeni milletvekili Mar Hrant Dink de Ermenice bilmiyordu, Osmanlı harfleriyle Türkçe yazıyordu.
- Karaman Türkleri Grek harfleriyle yazdılar.
- 20:53Ermenilerin Kırım'a Göçü ve Alfabesi
- 1064'te Selçuklu Bagrat'ı yıkmasıyla beraber Ermeniler Kırım'a gittiler.
- Kırım'da Kıpçaklar ve Ermeniler buluştu, ancak Kıpçaklar tarih boyunca çok alfabe ve din değiştirmişler.
- Kırım'da bir kilise dili gelişti, Kıpçaklar Kıpçakça dua ediyorlardı ama Ermeni harfleriyle yazamıyorlardı.
- 21:45Gaspıralı'nın Alfabesi Mücadelesi
- Gaspıralı, Türk dünyasına bir gözeti olarak batı ve doğu Türklerini ortak alfabede birleştirmek istiyordu.
- Gaspıralı 1883'te "Tercüman" gazetesini çıkardı ve 1914'te vefatıyla 1917'ye kadar devam etti.
- Gaspıralı, Çağatayca ve Osmanlıca'yı birbirine yaklaştırmaya çalıştı.
- 23:53Türk Dünyası ve Alfabesi
- Gaspıralı'nın cedidizm mücadelesi, aydınların bir araya gelmesi ve gazete yoluyla başlayan köprüler 1926 Bakü Kurultayı'nda hayata geçti.
- On asır boyunca kullanılan Arap alfabesi Türkçe'nin politik yapısına uygun değildi.
- 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı'nda Atatürk gibi Köprülüzade Fuat ve Hüseyinzade Ali gibi isimler katıldı.
- 25:57Türk Dünyasının Alfabesi Geçişleri
- Latin alfabesi önce Azerbaycan 1926-1927 yılları arasında geçti, Saha Türkleri 1917'den 1939'a kadar Latin alfabesini kullandılar.
- 1928-1930 yılları arasında tüm Türk dünyasının aydınları birleştirilmiş yeni Türk alfabesine geçmek üzere tavsiye kararı aldı.
- Türkiye Cumhuriyeti'nin Latin alfabesine geçmesi, Arap alfabesi birleştirici özelliği ile bir tehdit teşkil etti.
- 27:50Sovyetlerdeki Türk Alfabesi Değişiklikleri
- Sovyetlerdeki bütün Türk boyları birleştirilmiş Türk alfabesine geçtiler, bu alfabe hepsinde neredeyse az çok farklarla ortaktı.
- Stalin döneminde 1937-1940 yıllarında tehdit teşkil eden bu alfabe on yıl kadar kısa ömürlü oldu.
- 1940'larda Latin alfabesi değiştirildi ve üç yıl içinde bütün Türk halkları Latin alfabesini bırakmak zorunda kaldılar.
- 29:18Doğu Türkistan'daki Alfabesi Değişiklikleri
- Doğu Türkistan'da 1950'li yıllardan itibaren alfabe değişikliği başladı.
- 11 Aralık 1959'da 33 harften oluşan Latin asıllı yeni alfabe hazırlandı.
- 1983'te Doğu Türkistan'da resmi olarak Latin alfabesi tehdit teşkil etmesi nedeniyle Arap alfabesine geçildi.
- 32:51Türk Dünyasının Edebi Dili
- 1920'lerin başında Çağatay edebi dilini yerini aldı.
- Tüm Türk dünyasının aydınları Osmanlıca ve Çağatayca ile anlaşıyorlardı.
- Bir Kazak Kazakça konuşuyordu ama Çağatayca yazıyordu, bir Uygur konuşuyor ama Çağatayca yazıyordu.
- 34:07Sovyetlerin Dil ve Alfabe Politikası
- Sovyet bilimciler, dil ve kültürden anlayan diktatörler, en çok dil ve kültüre müdahale ederek kalpleri ele geçirmeye çalışıyorlardı.
- Sovyet Bilimler Akademisi, Türk lehçelerine ve dillerine ciddi ve titiz çalışarak ortak bir alfabe oluşturmayı hedeflemişti.
- Sovyetlerin hedefi, farklı dilleri ayrı diller haline getirmek ve bunları alfabeyle ayırmaktı, böylece aynı alfabeyle okuyanlar birbirlerini anlayamayacaklardı.
- 36:48Okuma Yazma Seferberliği
- Sovyetlerin okuma yazma seferberliği, Türk boylarının farklı alfabelerle yazmasını sağlayarak toplumsal yükselmeye ve prestij kazanmaya yönlendirmişti.
- Kazak köylerinde, Erzurum, Van, Kars gibi bölgelerde aynı örtünme tarzı, yaşantı ve gelenekler olmasına rağmen, okuma yazma seferberliği sayesinde herkes üniversiteye gidiyordu.
- Bu politika, her kesime girerek herkesin alfabeyi öğrenmesini ve yazıya, bilgiye sahip olmasını sağlamıştı.
- 38:36Bağımsızlık ve Alfabe Tartışmaları
- Stalin döneminde katledilenler arasında Aytmatov'un babası, Latolu, Ahmet Baytursun, Bekir Çobanzade ve Abdullah Tukay gibi önemli aydınlar bulunuyordu.
- Bağımsızlık sonrası, farklı alfabe önerileri ortaya atıldı; bazıları Latin alfabesini, bazıları ise farklı sembolleri tercih ediyordu.
- 1991'de bağımsız devletler kurulduğunda, alfabe konusunda siyasi bir politika gereği karışıklıklar yaşanıyordu.
- 41:48Kırgızca Eserler ve Kutadgu Bilig
- Kırgızca eserler, Refik Özdek tarafından "Samanyolu Toprak Ana" olarak çevrilmişti ve bu eserlerin okunması ayrı bir zevkti.
- Kireç ocağında katledilenlerden Tövk Mat'ın mezarı, 1938'den 38 yıl sonra 1993'te açılmış ve Atabeyt mezarlığına defnedilmişti.
- Kutadgu Bilig, Türk dünyasında ilk defa Latin harfleriyle Reşit Rahmeti Arat sayesinde Latinize edilmiş ve sözlük yapılmıştı.
- 46:49Kutadgu Bilig'in Çevirileri
- Kutadgu Bilig, Türk dünyasından önce Uygur çevresi Doğu Türkistan'da ıslah edilmiş Uygur Arap alfabesiyle çevrilmişti.
- Bugün Türkçe'ye çevrilmiş, Türk lehçelere çevrilmiş en iyi çeviri, Uygurca çevirisi olarak kabul ediliyordu.
- Kazakça, Azerbaycanca ve diğer Türk dillerinde de Kutadgu Bilig'in çevirileri yapılmıştı.