Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Bestami Hoca tarafından sunulan kapsamlı bir Türkçe dilbilgisi dersidir. Eğitmen, öğrencilere Türkçe dilbilgisinin yapı bilgisi (morfoloji) konusunu detaylı şekilde anlatmaktadır.
- Video, kök, gövde ve ekler gibi temel kavramlarla başlayıp, isim çekim ekleri ve yapım ekleri konularına geçmektedir. Ardından basit, türemiş ve birleşik sözcükler ele alınmakta, birleşik isimler ve sıfatlar incelenmekte, son olarak kurallı bileşik sıfatlar ve bileşik fiiller açıklanmaktadır.
- Ders içeriği, özellikle YKS sınavına hazırlanan öğrenciler için tasarlanmıştır ve her konu detaylı örneklerle desteklenmektedir. Eğitmen, konuları basit ve anlaşılır bir şekilde sunmakta, sınavlarda dikkat edilmesi gereken noktaları vurgulamakta ve öğrencilerin sorularına cevap vermektedir.
- 00:16Dilbilgisi Konusuna Giriş
- Bestami Hoca, ders anlatım videolarına kaldığı yerden devam ederek dilbilgisi konusuna giriş yapacak.
- Yapı bilgisi (morfoloji) olarak adlandırılan, sözcüklerin nasıl oluşturulduğunu inceleyen dilbilgisi dalından başlanacak.
- Yapı bilgisinin konuları arasında kök, ek ve gövde kavramları yer alacak.
- 02:22Kök Kavramı
- Kök, bir dildeki tek başına bütün ekler çıkarıldıktan sonra anlamlı en küçük birimdir.
- Türkçede temel olarak iki tür kök vardır: isim kökü ve fiil kökü.
- Isim kökleri "mek-mak-mastar" eklerini almaz ve bir varlığın ismini karşılarken, fiil kökleri ise iş, durum veya hareket bildiren sözcüklerdir.
- 04:14Ortak Kök ve Sesteş Kök
- Ortak kök, aralarında anlam ilişkisi bulunan hem isim hem de fiil olabilen kök türüdür.
- Sesteş kök ile ortak kök arasındaki en önemli fark, ortak kökte anlam ilişkisinin bulunmasıdır.
- Örnek olarak "boya" (isim) ve "boyamak" (fiil), "savaş" (isim) ve "savaşmak" (fiil) ortak kök örnekleridir.
- 07:44Kök Bulma Örnekleri
- "Ağarmak" sözcüğünün kökü "ak" (beyaz manasındadır) ve "aktan" gelmektedir.
- "Bencillik" sözcüğünün kökü "ben" (zamir) olup, "bencil"den "bencillik" şeklinde türetilmiştir.
- "Yeşermek" sözcüğünün kökü "yeşil" (isim) olup, "yeşil"den "yeşermek" şeklinde fiil olmuştur.
- 09:53Gövde Kavramı
- Gövde, kök durumundaki bir sözcüğe yapım eki (eklendiği sözcüğün türünü, yapısını, anlamını değiştiren ek) getirilmesiyle oluşan yeni dil birimidir.
- Yapım eki, kelimenin yapısını değiştiren ektir ve bir sözcük üzerine bir tane yapım eki alırsa bu sözcüğe "gövde" adı verilir.
- Örneğin "sevmek" sözcüğü mastar ekini aldıktan sonra "sevgi" oldu, bu da fiilin isimleşmesi olarak değerlendirilir.
- 11:44Eklerin Tanımı ve Türleri
- Ek, bir kelimeye eklenerek onun anlamını çeşitli yönlerden etkileyen ses veya hecelerdir.
- Ekler iki gruba ayrılır: çekim ekleri ve yapım ekleri.
- Çekim ekleri, eklendiği sözcüğün anlamını çeşitli yönlerden etkileyen, yapısını çok fazla değiştirmeyen eklerdir.
- Yapım ekleri ise eklendiği sözcüğün hem yapısını, hem türünü hem de anlamını değiştiren eklerdir.
- 13:18Çekim Eklerinin Özellikleri
- Çekim ekleri, eklendiği sözcüğe çeşitli anlam özelliklerini kazandırır ancak sözcüğün yapısını değiştirmez.
- Çekim ekleri, eklendiği sözcük kökü ya da sözcük kökü türü alanında devam eder; isim ise isim olarak, fiil ise fiil olarak kalır.
- Çekim ekleri iki gruba ayrılır: isim çekim ekleri (hal ekleri, tamlayan ekleri, iyelik ekleri ve joker ek) ve fiil çekim ekleri (haber kipleri, dilek kipleri, şahıs ekleri ve joker ek).
- 15:50Eklerin Öğrenilmesi Hakkında Tavsiyeler
- Yapım eklerini çok iyi anlamak gerekir, ancak özel bir alan olmayanlar için derinlemesine bilgiye girmeye gerek yoktur.
- ÖSYM sınavlarında eklerin derinlemesine bilgisi istenmez, sadece eklerle tanışmak yeterlidir.
- Eklerin belli özellikleri öğrenilmeli, ancak özel bir alan olmayanlar için çok fazla içine inmek gerekmez.
- 17:15Hal Ekleri
- Hal ekleri (durum ekleri) cümlenin öğeleri konusunda önemli bir rol oynar ve eklendiği sözcüğe çeşitli anlam özellikleri ve görevler kazandırır.
- Yönelme hal eki bir yere yönelme anlamı katar ve isimlere eklenir; zamirler de isim soylu sözcükler olduğu için zamirlere de eklenebilir.
- Bulunma hal eki "-de" veya "-da" şeklinde olup, bir yerde bulunma anlamı katar ve genellikle dolaylı tümleç görevi kazandırır.
- 20:24Belirtme ve Diğer Hal Ekleri
- Belirtme hal eki eklendiği sözcüğü yerini belirtir ve genellikle nesne görevini verir.
- Vasıta hal eki, eşitlik hal eki gibi diğer hal ekleri de vardır.
- Tamlayan eki isim tamlaması kurmaya yarayan eklerden biridir ve son sesli harfle biten sözcüklere "-e" veya "-a" şeklinde eklenir.
- 22:50İyelik Ekleri
- İyelik ekleri eklendikleri sözcüklerin sahiplik anlamını katar.
- İyelik ekleri sözcüğün son sesli harfine göre değişir; sessiz harfle biten sözcüklere "-in", kalın sesli harfle biten sözcüklere "-ın" eklenir.
- İyelik eki isim tamlamalarında tamlanan eki olarak değerlendirilir ve tekil ve çoğul kişilere göre farklı şekillerde kullanılır.
- 25:05İsim Çekim Ekleri
- İsim çekim eklerinin sonuncusu olan ek fiil, isim ve soylu sözcüklerin üzerine gelerek yüklem yapar.
- Ek fiilin orijinali ek fiilidir ve zamanla çoğalmıştır; ek fiilin geniş zaman, dilli geçmiş zaman, misli geçmiş zaman ve şartı şeklinde dört farklı şekli vardır.
- Türkçe'de kullanılan beş farklı "-im" eki vardır: tamlayan eki, iyelik eki, şahıs eki, ek fiil ve yapım eki.
- 30:11Yapım Ekleri
- Yapım eklerini ezberlemek zor olsa da, ekmeklerin özelliklerini bilmek onların çözümlenmesini kolaylaştırır.
- Yapım ekleri dört türdür: isimden isim yapım ekleri, isimden fiil yapım ekleri, fiilden isim yapım ekleri ve fiilden fiil yapım ekleri.
- Yapım ekinin ismi, ek getirildikten sonra kökün anlamı ve yapısının nasıl değiştiğine göre belirlenir.
- 35:33Sözcük Türleri ve Yapısı
- Konu anlatımlarına detaylı bir şekilde gerek yok, yeterli soru çözdüğünüz zaman zaten sizi doğru yola sevk edecektir.
- Yapı bakımından sözcükler basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üç gruba ayrılır.
- Yapım eki almamış sözcüklere basit sözcük denir ve bu sözcükler çekim ekini alabilirler.
- 37:14Basit ve Türemiş Sözcükler
- Çekim ekleri sözcüğün yapısını değiştirmez, bu yüzden çekim ekleri alsa bile sözcük basit kalır.
- Türemiş sözcükler en az bir tane yapım eki almış sözcüklerdir ve hem yapım hem de çekim eki alabilirler.
- Türkçede genellikle yapım ekleri çekim eklerinden önce gelir, ancak istisnalar da vardır.
- 41:30Birleşik Sözcükler
- Birleşik sözcükler iki sözcüğün birleşmesiyle meydana gelir ve bu birleşimde ya her iki sözcük de anlamını kaybeder ya da sadece ikinci sözcük anlamını kaybeder.
- Birleşik sözcükler isim, sıfat, zamir ve zarf olarak değerlendirilebilir.
- Birleşik fiiller birden fazla sözcükten oluşur ve her biri kendine has özelliklere sahiptir.
- 44:48Birleşik İsimlerin Oluşumu
- Birleşik isimlerin oluşumunda iki ismin birleşmesi (Atatürk, sütüne) veya isim tamlaması biçiminde birleşmesi (buzdolabı, hanımeli) olabilir.
- Ünlü aşılmasıyla meydana gelen ses düşmesi ile birleşen sözcükler de vardır (pek, iyi, kahve, altı).
- Sıfat tamlaması şeklinde olan bileşik isimler (sivrisinek, ilkokul, sonbahar) ve bir isim ile bir fiilden oluşan bileşik isimler (gecekondu, imambayıldı, ateşkes) bulunmaktadır.
- 47:55Farklı Türlerde Birleşik İsimler
- İki fiil birleşerek bir isim oluşturabilir (dedikodu, uyurgezer).
- Yansıma sözcüklerinden oluşan yeni kavramlar vardır (dır-dır, gır-gır, çıt-çıt).
- Birleşik sıfatlar kendi arasında bölümlere ayrılır ve anlamca kaynaşmış birleşik sözcükler de vardır (biraz, üstünkörü, gelişigüzel).
- 50:00Kurallı Bileşik Sıfatlar
- Kurallı bileşik sıfatlar üç şekilde karşımıza çıkar: yer değiştirme kuralı, sıfat tamlamasının sonuna eklerden biri getirilmesi ve sayı sıfatlarının üzerine "lik" ekinin getirilmesi.
- Sıfat tamlamasının sonuna "lı" eklenerek bir sıfat haline getirilir ve ardından isim eklenerek kurallı bileşik sıfat oluşturulur (kırmızı başlıklı kız).
- Kurallı bileşik sıfatlar ayrı yazılsa dahi ayrılmaz bir bütün oluşturur ve iki sözcükten her ikisi ya da yalnız ikisinin gerçek anlamından uzaklaşmasıyla birleşir.
- 54:25Yer Değiştirme Kuralı
- Yer değiştirme kuralı, bileşik sıfatları değerlendirmek için kullanılır ve kaldığımız yerden devam edilir.
- İsim ve sıfat yer değiştirip, ismin isim olan sözcüğü iyelik eki alır ve isnat grubu (dayanma grubu) oluşur.
- Kurallı bileşik sıfatlar, isnat grubu ve sıfat tamlaması şeklinde değerlendirilir (örneğin: kırık cam → cam kırık → camı kırık → camı kırık ev).
- 57:50Lik-Luk Kuralı
- Lik-luk kuralı, bir sayı sıfatının kaç sorusuna yanıt veren sıfatı oluşturur.
- Bu kuralda sayı sıfatına lik-luk ekini getirip sonra bir isim getirilir ve bir sıfat tamlaması meydana gelir (örneğin: iki kişi → iki kişilik).
- Takısız atlamaları (hammaddesini bildiren atlamalar) da kurallı bileşik sıfatlara dönüşebilir (örneğin: ipek şal → ipek şallı).
- 1:01:06Bileşik Fiiller
- Bileşik fiillerde yardımcı fiil olarak "etmek" ve "olmak" gibi fiil soyları kullanılır.
- Bir isim ve yardımcı fiil birleştiğinde ses olayları (ünsüz türemesi veya ünlü düşmesi) meydana gelebilir ve bu durumda sözcükler bitişik yazılır.
- Dar ünlüyle biten sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, son hecedeki dar ünlü düşülerek birleşik fiil oluşur (örneğin: sabır etmek → sabretmek).
- 1:03:26Türkçedeki Ses Özellikleri
- Türkçede bir kökün içerisinde aynı sessiz harften iki tane bulunmaz, bu Arapça'daki şeddeli durumdan farklıdır.
- Arapça'daki "his" kelimesi Türkçe'ye "hız" olarak aktarılmış, iki "s" harfi yerine bir "z" kullanılmıştır.
- Ünsüz türemesi, yardımcı eylemle birleştiğinde düşürülen sesin tekrar ortaya çıkmasıdır (hissetmek, zannetmek, affetmek, reddetmek gibi örnekler).
- 1:05:25Birleşik Fiillerin Yazım Kuralları
- Ses olayı olmayan fiillerde birleşme olmaz, örneğin "fark etmek" ve "yardım etmek" gibi fiillerde birleşme yoktur.
- "Hak etmek" sözcüğü iki farklı anlamda kullanılır: ayrı yazılan "hak etmek" (müstehak olmak) ve bitişik yazılan "hak etmek" (kazıyarak işlemek).
- Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller, mastar halindeki deyimlerdir (göz atmak, el vermek, etekleri zil çalmak gibi).
- 1:08:19Kurallı Bileşik Fiiller
- Kurallı bileşik fiiller özel bir kurala göre bir araya gelmiştir: e binmek (yeterlilik), i vermek (tezlik), e durmak (sürerlik), e yazmak (yaklaşma).
- E binmek fiili olasılık, yeterlilik, izin ve müsaade anlamını katar (yapabilirim, yapamam).
- E durmak fiili sürekli yapıldığı anlamını katar (gide dur, bakakaldı) ve olumsuzu vardır.
- E yazmak fiili az kalsın anlamı katar (düşe yazdım) ve olumsuzu yoktur.