Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir öğretmenin Türkçe dilbilgisi konularını anlattığı eğitim içeriğidir. Öğretmen, öğrencilere hitap ederek Türkçe cümle yapısının öğelerini ve özelliklerini detaylı şekilde açıklamaktadır.
- Video, cümlenin tanımıyla başlayıp cümlenin temel öğeleri (yüklem ve özne) ve yardımcı öğeleri (nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleç) hakkında kapsamlı bilgiler sunmaktadır. Öğretmen, yüklem ve öznenin özellikleri, özne-yüklem uyumu kuralları, nesne türleri ve tümleçlerin tespit edilmesi gibi konuları örneklerle anlatmaktadır.
- Videoda ayrıca öznenin türleri (gerçek, gizli, sözde, örtülü, ortak özne), yüklem görevinde kullanılan farklı sözcük türleri, özne-yüklem uyumunda dikkat edilmesi gereken durumlar ve cümle öğelerinin nasıl ayrıştırılacağına dair kurallar da açıklanmaktadır. Öğretmen, "soru hangi öğeyi oluşturuyorsa o öğeye yöneliktir" gibi pratik kural sunarak konuyu pekiştirmektedir.
- 00:01Cümlenin Tanımı ve Öğeleri
- Cümle, bir yargıyı tam olarak ifade eden sözcük veya sözcüklerin bir araya gelmesidir.
- Cümlenin öğeleri, sözcüklerin cümlede kazandıkları anlamsal ve işlevsel görevlerdir.
- Bir sözcük tek başına bir cümle kurabilir, örneğin "Geldim" cümlesi bir yüklem olarak tam bir cümleyi oluşturur.
- 04:11Cümlenin Temel ve Yardımcı Öğeleri
- Cümlenin kurucusu yüklemdir, yüklem olmazsa cümle eksik olur.
- Cümlenin öğeleri iki ana başlığa ayrılır: temel öğeler ve yardımcı öğeler (tümleçler).
- Temel öğeler: yüklem ve öznedir; yardımcı öğeler: nesne tümleç, dolaylı tümleç ve zarf tümleçtir.
- 06:52Yüklem
- Yüklem, yargıyı kipe ve şaha bağlayarak bildiren öğedir.
- Yüklem sadece fiil olmayabilir, ek eylem almış isim veya isim soylu sözcükten de oluşabilir.
- Tüm sözcük türleri (isim, sıfat, zarf, edat, deyim, birleşik eylem) cümlede yüklem olmaya müsaittir.
- 10:45Yüklem Örnekleri
- Adlaşmış sıfatlar (neşeliydi), dönüşlülük zamirleri (kendisiydi), özel isimler (Handan'dı) ek eylem alarak yüklem görevi üstlenebilir.
- Zarf (çoktur), deyim (gözümden düştü) ve birleşik eylem (memnun etti) cümlede yüklem olarak kullanılabilir.
- Birden fazla özneye bağlayan yüklem "ortak yüklem" olarak adlandırılır.
- 19:18Cümledeki Yüklem ve Eksiltili Cümleler
- Cümlenin yüklemi olmak zorundadır, yoksa cümle eksiltili olur.
- "Evi tuğladan, kızı Muğla'dan" gibi cümlelerde yüklem eksik olduğunda cümle eksiltili olur.
- "Sıcak bir yaz akşamı havada kuş sesleri" gibi cümlelerde de yüklem eksik olduğunda cümle eksiltili olur.
- 22:33Özne ve Özne Türleri
- Özne, yüklemin bildirdiği işi yapan öğedir.
- Özne bulmak için yükleme "kim" ve "ne" sorularını sormak gerekir.
- Özne, ismin hal eklerinden birini almamalıdır, aksi takdirde görevi değişir.
- 26:31Özne Türleri
- Cümlenin içinde açık olarak yer alan özneye "açık özne" veya "gerçek özne" denir.
- Söylenmeyen gizlenmiş özneye "gizli özne" denir, ancak hala gerçek öznedir.
- Edilgen eylemlerde işten etkilenen öğe "sözde özne" olarak adlandırılır.
- 29:40Özel Özne Türleri
- Edilgen eylemlerde işi yapan öğe "örtülü özne" olarak adlandırılabilir.
- Bir cümlede birden fazla yüklem olduğunda, tüm yüklemeleri yapan öğe "ortak özne" olarak adlandırılır.
- Özne olarak isim, adlaşmış sıfat, zamir ve sözcük öbekleri kullanılabilir.
- 36:09Özne-Yüklem Uyumu
- Özne ve yüklem arasında uyum yoksa cümlede anlatım bozukluğu vardır.
- Özne kimse, yüklem ona göre çekimlenir.
- İnsanları anlatan özne cümlede tekil veya çoğul halde olabilir, yüklem de aynı şekilde çekimlenebilir.
- 38:17Özne-Yüklem Uyumunun Kuralı
- Cansız varlıklar, bitki, hayvan adları, zaman ve eylem adları, soyut adlar, sayı sıfatlarıyla kurulan tamlamalar, belgisiz zamirler ve topluluk adları cümlede çoğul halde özne olurlarsa, yüklem tekil olmak zorundadır.
- Kişileştirme yapıldığında veya çoğul öznenin bireyleri tek tek düşündürülmek istenirse, özne çoğul olsa bile yüklem de çoğul olabilir.
- İnsanları anlatan sözcükler cümlede çoğul halde özne olursa, yüklem tekil veya çoğul olabilir.
- 46:06Özne-Yüklem Uyumunun Kişiler Bakımından Uyumu
- Özne ve yüklem uyumu tekillik-çoğunluk uyumu ve kişiler bakımından uyum olmak üzere iki farklı şekilde gerçekleşir.
- "Ben" ve "sen" cümlede özne olursa yüklem "bize göre" çekimlenir.
- "Ben ve o", "ben, sen ve o" veya "sen ve o" cümlede özne olursa yüklem "bize göre" çekimlenir.
- 49:33Nesne Kavramı ve Türleri
- Nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir.
- Nesne iki türden oluşur: belirtili nesne ve belirtisiz nesne.
- Belirtili nesnenin soruları "kimi" ve "neyi" olup, ismin iyi halindedir.
- Belirtisiz nesnenin sorusu ise "ne" olup, ismin yalın halindedir.
- Öznenin yaptığı işten etkilenen öğe nesne olarak kabul edilir.
- 58:21Geçişsiz Fiiller ve Nesne
- Geçişsiz fiillerin cümlelerinde nesne bulunmaz, ancak bazı durumlarda istisna kullanımlar söz konusudur.
- "Hayatını bana borçluydu" cümlesinde nesne belirtilmiştir, bu bir istisnadır.
- 1:01:02Dolaylı Tümleç
- Dolaylı tümleç yer bildirir ve ismin e, d ve d halleri kullanılır.
- Dolaylı tümlecin soruları: neye, neyde, neyden, kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden.
- "Mahkemeden beklediği sonuç çıkmadı", "Başarmada çalışmanın rolü büyüktür" ve "Çiçeklere sularını verdim" örneklerinde dolaylı tümleç kullanılmıştır.
- 1:06:11Zarf Tümleci
- Zaman bildiren "Eylül'de gel demiştim" ve "Aniden çıkageldi" örneklerinde dolaylı tümleç değil zarf tümleci kullanılmıştır.
- Zarf tümlecinin soruları: niçin, niye, neden, ne zaman, nereye, nasıl.
- "Akşam ablamlar bize gelecek", "Acele acele bir şeyler anlattı", "Dalgınlıkla çantaları karıştırmış" ve "Sabahları erkenden kalkardı" örneklerinde zarf tümleci kullanılmıştır.
- 1:16:04Cümle Vurgusu
- Türkçe'de cümle vurgusu her zaman yüklemin bir önündeki sözcüktedir.
- "Ben seni dün bize çağırdım" cümlesinde vurgu değiştirilebilir: dolaylı tümleç, özne veya belirtili nesne üzerine.
- Bazı durumlarda öğelerin açıklayıcıları cümlenin içinde yer alabilir, örneğin "Ali'yi" açıklayıcısı "Ahmet'in kardeşini" ile belirtilmiştir.
- 1:20:14Cümle Öğeleri ve Açıklayıcı
- Gizli özne sorusu "nereye?" sorusuna eksik cevap verildiğinde, bu zarf tümleci olarak değerlendirilir.
- Hangi öğenin açıklamasını yapıyorsak, o öğe açıklayıcı olur.
- Soruda yanıt hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru o öğeye yöneliktir.
- 1:22:19Cümle Çalışması
- Örnek cümle: "Geçen hafta okulda yapılan sınavın sonuçlarını müdür yardımcısı İsmail Bey az önce sınıfın panosuna astı."
- Bu tür cümlelerde ilk bakışta göz korkabilir.