Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Tarihsel Bellek" adlı programda Hamza Hoca ve Hamdi Hoca, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Celal İsyanları hakkında kapsamlı bir tarih dersi sunmaktadır.
- Video, 1509'dan 1755'e kadar süren Celal İsyanlarının nedenleri, süreçleri ve sonuçlarını detaylı şekilde ele almaktadır. Program, isyanların ekonomik, sosyal ve toplumsal nedenlerini, Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki vergi zorlamalarını, tımar sisteminin bozulmasını ve önemli isyan liderlerini (Karayazıcı, Deli Hasan, Tavil Mehmet, Çörekoğlu) anlatmaktadır. Ayrıca Kuyucu Murat Paşa'nın isyanlara verdiği cevaplar ve isyanların Osmanlı'nın merkezi otoritesini zayıflatarak Anadolu'da köy boşalmasına yol açtığı sonuçlar da incelenmektedir.
- Program, Osmanlı İmparatorluğu'nun yükseliş ve düşüş sürecini, Avrupa'daki gelişmelere karşı durumunu ve devlet içi çekişmeleri de ele almaktadır. 2016 yılında devam edecek ve tarihte önemli Alevi figürleri ele alacak şekilde sona eren bu program, Türkiye'deki tarih eğitiminin halkın tarihine yeterince yer vermediğini de vurgulamaktadır.
- 01:02Celal İsyanları Programı
- Program sunucuları, 2015 son programlarını yaparak 2016'nın ilk programında EBA Müslüm konusunu ele alacaklarını belirtiyorlar.
- Bugün Celal İsyanları konusu ele alınacak ve bu isyanlar 150-160 hatta 180 yıl süren büyük bir kaos dönemini oluşturmuş.
- Celal İsyanları, bir genel adlandırmadır ve 1519 yılında Yozgat'ın Salmanlı kasabasında ayaklanan Şeyh Celal'den sonra ortaya çıkan tüm isyanlara verilen bir nitelemektir.
- 02:50Celal İsyanlarının Özellikleri
- Celal İsyanları sadece bir değil, yerel küçük ve büyük birçok isyanı kapsayan bir dönemdir.
- İsyanlar bazen yerel küçük ayaklanmalar, bazen de kitlelerin katıldığı büyük çatışmalardır.
- İsyanlar başlangıçta alevilerin çıkardığı ayaklanmalardır, ancak 1596'dan itibaren toplumun her kesiminin, valilerin ve yöneticilerin de katıldığı bir dönem haline gelmiştir.
- 06:41Osmanlı'nın Sosyal Yapısı
- Celal İsyanlarının nedenleri Osmanlı'nın ekonomik ve sosyal yapısında yatmaktadır.
- Osmanlı'da toplum üç gruba ayrılır: tepede Osman ailesi, altında yönetici kesim ve en altta halk (reaya).
- Reaya (halk) askere gitmez, yerinden göçemez ve meslek değiştiremez çünkü her köy bir sipahiye (profesyonel askere) bağlıdır ve askerin maaşı köylülerin vergileriyle karşılanır.
- 09:17İsyanların Nedenleri
- Tımar sistemi ve iltizam sisteminin bozulması, ekonomik durumun kötüleşmesi ve vergilerin artması isyanlara yol açmıştır.
- Osmanlı'nın 16-17. yüzyıllarda Avusturya ve İran ile yaptığı uzun süren savaşlar halkı yıpratmıştır.
- Ordulardan ve donanmadan kaçan askerler, özellikle alevi gençlerin kürek çekme cezası verilmesi sonucu isyanlara katılmalarına neden olmuştur.
- 11:00Osmanlı'da İsyanların Nedenleri
- İsyanlar askerden kaçanlar, sipahiler ve merkezde anlaşamayan valiler tarafından da gerçekleştirilmiş olabilir.
- İsyanlar aslında toplumsal rahatsızlıkların, ekonomik, sosyal ve sosyolojik sorunların bir ürünü olarak görülür.
- 11:31Kanuni Döneminde Ekonomik Zorluklar
- Kanuni tahta geçtiğinde hazine boştu ve geniş seferler düzenlemek için vergileri çoğaltmak zorunda kaldı.
- Vergi memurları arazilerin gerçek değerinden daha fazla yazarak vergileri artırıyor, köylüler bu yükü kaldıramıyor.
- Profesyonel askerlerin vergi gelirleri azaldığı için devlete karşı çıkıyorlar.
- 12:28Anadolu'da Yaşanan Zorluklar
- Kanuni döneminde Anadolu'da önemli kıtlıklar yaşanmış, köylüler ot otlamaktan gözleri şişti şeklinde İstanbul'a dilekçe göndermişler.
- Dünyada yeni keşifler yapıldığı için ticaret yollarının güzergahları değişmiş, İpekyolu'nun önemini kaybetmesiyle Osmanlı'nın gelir kaynakları azalmış.
- Osmanlı'nın temel gelir kaynağı ganimetlerdi, ancak 17. yüzyılda yeni fetihler yapılamadığı için ekonomik gerileme yaşanmış.
- 14:22Vergi Sisteminin Zorlukları
- Devlet ekonomisi zayıfladıkça köylülerden, çiftçilerden ve çobanlardan ağır yükler yüklenmeye başlanmış.
- Vergi ödeyemeyenler borçlandırılıyordu ve borçları faizciler tarafından üstleniliyordu.
- İstanbul'da buğday kıtlığı olduğunda resmi rayiçle (10 akçe) köylülerden buğday alınıp, piyasa fiyatı (30 akçe) ile geri satılarak soygun yapılmıştı.
- 15:43Toprak Sisteminin Değişimi
- Osmanlı'daki tımar sisteminde başlangıçta babadan oğula geçme durumu yoktu, ancak zamanla yaygın hale gelmiş.
- Sipahi sistemi ağlığa izin vermiyordu.
- Zenginler öldüğünde mallarına müsaade edildiği için (müsaade) kolay kolay servet birikimi olmuyordu.
- 16:30Celali İsyanlarının Nedenleri
- Köylüler üzerinde yoğun vergiler uygulanınca, birçok insan yurtlarını terk edip kentlere gitmek zorunda kalıyor ve işsiz kalıyor.
- Gidenlerin geri getirilmesi yasak olmasına rağmen, toplumsal huzur bozulduğunda bu kurallar uygulanmaz hale geliyor.
- Celali isyanlarının en büyük sonuçlarından biri, köylülerin yerinden yurdundan çıkıp önemli şehirlere göç etmesi.
- 17:17Alevisin Durumu
- Alevis Osmanlı yönetim sisteminde ciddi anlamda rahatsız olup, özellikle şeyhülislamların fetvaları ve baskıları altında yatar.
- İsyan ortamında Aleviler, devlete karşı kalkışma fırsatını buluyor ve tarihte olduğu gibi bu dönemde de bu durumun içine dahil oluyorlar.
- 18:30Karayazıcı ve Celali İsyanları
- Karayazıcı, Malatyalı Kılıçlı aşiretinden gelen bir devlet memuru (il yazıcısı) olup, Celali isyanlarının en ünlü liderlerinden biri.
- Karayazıcı'nın yanına 20-30 bin, hatta 50 bin kişi toplanmış ve devlet kuvvetleriyle çarpışarak galip gelmiş.
- Köylüler vergisini ödeyemeyince Karayazıcı'nın yanına sığınıyor, vergiden kurtuluyor ve talan edilen yerlerden elde edilen gelirlerden maaş alıyorlar.
- 19:43İsyanların Yayılması
- Karayazıcı Urfa'yı, Maraş'ı zapt ediyor ve Çorum'a kadar ilerliyor, daha sonra Caniye (Samsun) yöresine gidiyor ve hastalanarak ölüyor.
- Karayazıcı'nın yerine kardeşi Hasan geçiyor ve Kütahya önlerine kadar ilerliyor, Ankara'yı ve Çorum'u defalarca yağmalıyor.
- Devlet, Deli Hasan'la anlaşarak ona paşa ünvanı veriyor ve Avrupa'ya sefere gönderiyor.
- 20:34Diğer Ayaklanmalar
- Aynı dönemde medreselerde okuyan erkek çocuklara "softa" deniliyor ve onların başlattığı ayaklanmalar Malatya, Adıyaman, Urfa, Amasya ve Yozgat gibi yerlerde gerçekleşiyor.
- Leventler ve segmanların da yaptığı ayaklanmalar var ve topraklarda yaşayan herkesin içinde büyük huzursuzluklar yaşanıyor.
- I. Murat, II. Mehmet ve I. Ahmet gibi sultanlar, yerel yöneticilerin halkı soymaya dönük yaklaşımlarına karşı halkın onlara karşı mücadele etmesini isteyen fermanlar yayınlamış.
- 22:20Ekonomik Çöküntü ve İsyanların Yayılması
- Yavuz Sultan Selim'den sonra merkezi otorite sarsılmaya, ekonomide bir çöküntü yaşanıyor ve Kanun'un ömrü ekonomik mücadelele geçiyor.
- İstanbul ve Bursa gibi büyük şehirlerde enflasyon yaşanıyor ve ekonomik yük kırsal kesime aktarılıyor.
- Köylüler vergileri ödeyemeyince valilerin yanına sığınıyor, valilerin fedaileri artıyor ve bu fedailere devlet kuvvetleriyle çarpışıyorlar.
- 23:19Celali İsyanlarının Kaos Dönemi
- 1563 yılına gelindiğinde Anadolu topraklarında asayişten eser kalmamış, devlet hakimiyeti ve sosyal düzen kaybolmuş.
- Antalya'da Arslanbey, Ankara'da sancakbeyi, İsparta'da eski beyi Ömer, Akşehir'de sancakbeyi İskender gibi birçok yerel lider çevreyi soyuyor.
- Celali isyanları aslında bir kaos dönemidir ve birçok lider ayaklanmalar başlatıyor, devlet onları vezir ve paşa yaparak sakinleştirmeye çalışıyor.
- 25:16İsyanların Devamı
- Deli Hasan'ın yanından ayrılanlar yeniden eşkıyalığa başlıyor, Tavil Mehmet ve Karakaş Ahmet gibi liderler Anadolu'ya geçip şehirleri yakıp yıkıyor.
- Çörekoğlu Ankara'yı, Kınalıoğlu, Arabacı Süleyman, Kafir Murat gibi liderler farklı bölgelerde eşkıyalık yapıyor.
- Ekonomik koşullar, ağır vergiler, yöneticilerin keyfi uygulamaları ve tımar sisteminin bozulması gibi faktörler Celali isyanlarını yaratmış.
- 26:48Türkiye'de Tarih Eğitimi ve Osmanlı Vergi Sistemi
- Türkiye'de tarih derslerinde halkın tarihi yer alırken, devletin tarihi daha öne çıkarılır.
- Osmanlı döneminde vergi sistemi oldukça karmaşıktı; dönüm başına, kişi başına harç, hıntale (buğday), şairle (arpa) gibi vergiler toplanırdı.
- Resmi arus (gelin vergisi), deştbani (bekçilik vergisi), resmi bad-ı hava (hava civa vergisi), avarız (savaş vergisi) ve barış vergisi gibi çeşitli vergiler vardı.
- 29:25Osmanlı'da Ayaklanmalar ve Zulüm
- Osmanlı'da merkezi otoriteye karşı ayaklanmalar ve farklı yönetim arayışları vardı.
- Osmanlı'nın Alevilere yönelik tanımama ve ötekileştirme politikaları, Alevilerin ayaklanmasına neden oldu.
- Osmanlı'da zulümde sınır tanıma yoktu; karşı çıkan kişiler katledilir, sürgün edilir veya kürek cezasına çarptırılırdı.
- 31:05Demografik Değişim ve Göçebe Aşiretler
- Osmanlı döneminde yer değiştiren çeşitli toplumsal gruplar vardı; insanlar mecburiyetten tanımadıkları yerlere göç ederek büyük demografik değişimlere neden oluyordu.
- Göçebe aşiretler (Mamalı, Rüşvan, Cerit, Pehlivanlı) kışın yaylaya, yazın kışlaya çıkarak geçtikleri yerlerde ekinleri hayvanlara yediriyor, bazen malları gasp ediyorlardı.
- Yeni Yıl Türkmenleri gibi büyük göçebe gruplar (Bursa kadar nüfusu olan) Sivas-Malatya sınırından Halep'e inip geliyordu ve bu arada köylerde, kasabalarda olay çıkarıyorlardı.
- 34:21Saray Çekişmeleri ve Toplumsal Bozulma
- 1720'lere gelindiğinde, padişahı yeniçeriler indirip öldürdüler ve sarayda büyük çekişmeler yaşandı.
- Yeniçeriler yeni padişahlar için ulufe (bahşiş) beklediği için padişah değişimleri ekonomik nedenlerle gerçekleşiyordu.
- İstanbul ve Bursa gibi şehirlerde sosyal düzen bozulmuş, ahlak çürümüş, kara para ve fuhuş gibi şeyler artmıştı.
- 36:03Devletin Etkisizliği ve Avrupa'daki Gelişmeler
- Devletin gönderdiği memurlar bile halkı zulmediyordu; örneğin Sivas'a gönderilen vezir, halkı daha fazla soyup geri çağrıldı.
- Aynı dönemde Avrupa'da aydınlanma ve yeni keşifler gerçekleşiyordu, yeni kıtalar ve ticaret yolları bulunuyordu.
- 36:53Osmanlı İmparatorluğu'nun Durumu
- Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri düzende gelişmeler yaşanmasına rağmen, teknoloji ve bilim alanlarında dünyadaki gelişmelere takip edememiş, yozlaşmış ve tıkanmış bir durumda bulunmuştur.
- Yeniçeriler, Osmanlı döneminde özellikle Cevvaller ve Alevilere yönelik kıyımlarda en vurucu ve örgütlü gücü olan bir güç olarak karşımıza çıkmaktadır.
- Yeniçeriler önceleri başkentte, daha sonra büyükşehirlerde, sonunda kırsal bölgelerdeki tüm şehirlere dağılmış ve görev yapmaya başlamışlardır.
- 38:19Asayiş Bozukluğu ve Yeniçeriler
- 1552 civarında İstanbul'a gelen elçi ve hümanist Hanster Schwain'in notlarında, Kanuni döneminde bile asayişin bozuk olduğu ve yeniçerilerin bu durumdaki rolünün somut olarak belirtildiği görülmektedir.
- Osmanlı sisteminde kadılar devletten maaş almadan mahkeme harcıyla geçinmekte, bu nedenle olayların çoğalması onların gelirini artırıyordu.
- Kadılar (hakimler) asayişin sorumlusu olmalarına rağmen, asayişin bozuk olması durumunda gelirlerinin artacağı için olayların çoğalmasını teşvik etmekteydiler.
- 39:45Osmanlı İmparatorluğu'nun Duruşu
- Osmanlı İmparatorluğu toprak anlamında Avrupa, Ortadoğu, Afrika ve Asya'da ulaşabileceği en güçlü noktalara ulaşmış durumdaydı.
- Özellikle 1500'lerin sonlarına doğru, Kanuni döneminde bile düzen bozulmaya başlamıştır.
- Osmanlı bir devlet olarak ayaklanmaları hızla bastırabilen, toplumu zapturat altına alarak kendi istediği noktada yönlendirebilen ve büyük ordularla fetihler gerçekleştirip ganimetler elde edebilen bir güçtü.
- 40:53Vergi Sistemi ve Celali İsyanları
- Osmanlı'da 138 çeşit vergi ve harç bulunmakta, bu karmaşık yapıda vergi sistemi tek gelir kaynağıydı.
- Kanuni döneminde halktan insanların isyan ettiği, 1596'da başlayan Celali isyanlarında ise devletin bizzat görevlileri (valiler, medrese öğrencileri, sipahiler, kadılar) isyana katıldığı fark edilmektedir.
- Faruk Sümer gibi tarihçiler, Kanuni Sultan Süleyman Mohaç'ta zafer kazanırken Anadolu'da büyük ayaklanmaların yaşandığını belirtmiştir.
- 42:23Celali İsyanları ve Kuyucu Murat Paşa
- Celali isyanları hakkında genellikle Kuyucu Murat Paşa'nın adı anılır, ancak o sadece bu olayların belki yüzde birini oluşturur.
- Kuyucu Murat Paşa, Celali isyanlarını bastırmakla görevlendirilmiş ve kayıtlarda 80 bine yakın kişinin öldürüldüğü belirtilmiştir.
- "Kuyucu" lakabının nedeni iki farklı söylentiden oluşmaktadır: birincisi öldürdüğü insanları kuyulara atması, ikincisi ise Safevi Devleti'nde esir düşerken kuyuya düşmesi ve orada yakalanması.
- 43:38Celal İsyanlarının Sonuçları
- Osmanlı'nın zayıflaması ve halkın merkezi otoriteye olan güveninin kaybolması Celal İsyanları'nın önemli sonuçlarından biridir.
- İsyanlar sırasında isyancıların bazıları idam edilirken, bazıları devlete bağlı yöneticilik yapmaya başlarlar.
- Köylerin büyük oranda boşalması, devletin vergi toplamalarında ciddi sıkıntılar yaşamasına neden olur.
- 45:16Ekonomik ve Sosyal Etkiler
- 1596'da büyük bir kıtlık ortaya çıkarken, Anadolu'da köylerin boşalması devletin gelirlerini azaltır.
- Celal İsyanları ekonomik zayıflığı, güçsüzlüğü ve iç çatışmaları artırmış, Osmanlı-Avusturya savaşlarının sonucunu etkilemiştir.
- İsyanlarda devlete gidecek olan paraları Celaller toplamış, devletin önlemi olan genel af bile isyanların son bulmasına yetmemiştir.
- 47:34İsyanların Sonuçları ve Nüfus Hareketleri
- İsyanlardan kurtulanlar bir kısmı İran'a, bir kısmı dağlara yönelirken, geri kalan kısmı Balkanlar'a sürgün edilir.
- Köylerin boşalması, tarımın azalması ve kıtlık, sipahilerin de geçim kaynaklarını kaybetmesine neden olur.
- Kuyucu Murat Paşa gibi isimlerin katledtiği kişilerin sayısı yüz yıldan ikiyüz yıla varan süreçte çok sayıda isyan ve katliamla sonuçlanmıştır.
- 50:14Sistemin Çöküşü ve Modernleşme
- Celal İsyanları sonucunda tımar sistemi ve askerlik sistemi çöktü.
- Avrupa'nın zorlamasıyla Tanzimat dönemi getirildi ve modern maliye ve nüfus idareleri kuruldu.
- Merkezi otorite güçlenmeye başladı ve yerel mütegallibeyler enterne edildi, böylece topraklarına hakim olabilen modern bir devlet ortaya çıktı.
- 52:13Programın Sonu ve Yeni Yıl Dilekleri
- Program 2015 yılının son programı olarak yapılmış ve 2016'da "Tarihsel Bellek" programının devam edecektir.
- Sunucular 2016 yılının barış, demokrasi, hak ve özgürlüklerin yer bulduğu bir yıl olmasını dilerler.
- Ortadoğu coğrafyasında yaşanan kötü olayların azalması ve sevgi, kardeşlik, barışın gelişmesi dileğiyle program sonlanır.