Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, 12 yıllık arşiv tecrübesine sahip Umut Soysal tarafından sunulan bir eğitim içeriğidir. Konuşmacı, Osmanlı arşivindeki belge türlerini detaylı şekilde tanıtmaktadır.
- Video, Osmanlı belge türlerini kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. İçerikte ferman, berat, name-i hümayun, hatt-i hümayun, irade, arz, mektup, tahrirat, şukka, tezkere, kaime, temessük, tahvil, senet, ilmühaber, müzekkere, arzuhaller, mahzarlar, mazbatalar, layiha ve fetvalar gibi çeşitli belge türleri incelenmektedir. Her belge türünün yapısı, özellikleri, kullanım alanları ve örnekleri detaylı olarak açıklanmaktadır.
- Videoda ayrıca belgelerin diplomatik ilim açısından önemi, Osmanlı bürokrasisindeki rolü ve arşivlerdeki yeri hakkında bilgiler verilmektedir. Konuşmacı, belgeleri temel konu başlıklarına göre gruplandırarak, padişaha ait belgeler, üst düzey bürokratların belgeleri, merkez-periferi yazışmaları, yerel düzeydeki belgeler ve dini-hukuki belgeler gibi ana kategorileri açıklamaktadır.
- 00:11Osmanlı Arşivleri ve Belgeler
- Konuşmacı Umut Soysal, on iki yıldır arşivde çalıştığını ve Osmanlı arşivindeki belge türlerini anlatacağını belirtiyor.
- Osmanlı döneminde resmi makamlarca tutulan kayıtlar perakende evraklara veya defterlere yazılmış olup, bu kayıt kültürü hem İslam devletlerinden hem de yakındaki imparatorluklardan alınarak geliştirilmiş.
- Osmanlı arşivleri tarihi arşivler olup, artık belge üretmese de devredilen, satın alınan belgelerle artabiliyor ve kırk taneden fazla ülkenin tarihiyle ilgili dökümanları barındırıyor.
- 02:20Belgeleri Anlamak İçin Temel Kaynaklar
- Osmanlı belgelerini anlamak için ilk olarak münşat mecmuaları (yazıların nasıl yazılacağına dair kitabet detaylarını içeren metinler) incelenmelidir.
- Katip el defterleri ve 19. yüzyılda devlet okullarında kullanılan kitabet usulü kitapları da belgeleri anlamak için önemli kaynaklardır.
- Zahakovski'nin "Osmanlı-Türk Diplomatikası El Kitabı" ve Tayyip Gökbilgin'in "Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi" gibi modern çalışmalar da Osmanlı belgelerini anlamada yardımcı olmaktadır.
- 06:25Belgelerin Gruplanması
- Arşivde doksan sekiz milyon ile yüz milyon civarında belge ve dört yüz bin cilt defter bulunmakta ve bunlar temel konu başlıklarına göre gruplanabilmektedir.
- En üst düzey belgeler padişaha ait olanlardır: ferman, berat, name-i hümayun, ahitname-i hümayun, haddi hümayun gibi.
- Üst düzey bürokratların (sadrazam, beylerbeyi) yazdıkları belgeler buyruldu, telhis, takdir ve arz başlıkları altında toplanmaktadır.
- 08:04Diğer Belgeler
- Merkez ve taşra arasındaki yazışmalar mektup, tahrirat, şukka, telgraf ve adres başlıkları altında gruplanmaktadır.
- Şehir içi ve şehirlerarası daireler arasındaki yazışmalar tezkere, kaime, temessük, tahvil, senet, ilmühaber ve müzekkire olarak sınıflandırılmaktadır.
- Memurların hazırladıkları dilekçe ve rapor mahiyetindeki belgeler arzuhal, mahzar, ariza, mazbata ve layiha şeklinde düzenlenmektedir.
- Dini ve hukuki içerikli belgeler ise fetva, ilam, hüccet, iktisat tarihinde önem taşıyan vakfiye metinleri olarak sınıflandırılmaktadır.
- 09:36Padişaha Ait Belgeler
- Padişaha ait belgelerin en başında ferman gelmektedir.
- Fermanlar padişah adına yazılmış, tescilli ve süslenmiş metinlerdir.
- Fermantaki emr-i hümayun ifadesi "padişahın emriyle" anlamına gelir ve tuğra (padişahın özel imzası) ile imzalanır.
- 10:59Ferman Yapısı ve Özellikleri
- Fermanlar, padişahların imzası olan resmi belgelerdir ve matematiksel bir düzene sahiptirler.
- Fermanların yapısında önce davet kısmı (hüve), ardından tuğra, elkaplar (muhatabı tanımlayan lakaplar) ve metin bölümleri yer alır.
- Fermanlar, narratio (neden yazıldığı), dua, emir ve hüküm, tehdit ve yazıldığı yer gibi bölümlerden oluşur.
- 15:12Berat ve Özellikleri
- Berat, Arapça "yazılı kağıt" anlamına gelir ve padişah tarafından verilen imtiyaz, atama veya muafiyet belgeleridir.
- Beratlar fermanlardan farklı olarak en üst satırda "nişan-ı humayun" kısmı bulunur ve genellikle makro konular yerine daha küçük konuları içerir.
- Beratlar padişah değişikliğinde yenilenir (tecrid-i berat uygulaması) ve Osmanlı'nın son döneminde taş baskısı olarak üretilmeye başlanmıştır.
- 18:18Beratlar
- Beratlar, padişahın tahta geçişinde veya cülusunda yazılmış kurum ve kuruluşların beratlarının yenilenmesi için verilen belgelerdir.
- Beratlar divani yazısıyla yazılmış olup, bazı beratlarda sika kayıtları (gelir getirme durumu) da yer alabilir.
- Beratların tehdit kısmında, belgenin yürürlüğüne muhalif harekette bulunmaması ve müdahale edilmemesi gerektiği vurgulanır.
- 19:58Name-i Humayun
- Name-i Humayun, padişah adına yazılan belgelerdir ve Farsça asıllı "name" kelimesiyle "humayun" (kutlu, uğurlu) birleşerek oluşmuştur.
- Name-i Humayun'lar çeşitli türlerde olabilir: ahitname, beyanname, emirname, fetihname, kanunname gibi.
- Name-i Humayun'ların önemli bir özelliği, padişahın siyasi içerikli üst düzey mektupları olmasıdır.
- 21:31Name-i Humayun'un Yapısı
- Name-i Humayun'ların davet kısmında Hz. Muhammed ve dört halife'nin onlardan yardım isteyen, şefaat dileyen ifadeler yer alır.
- Ünvan bölümlerinde padişah, kendisini kendi ülkesinin gücünü ve sınırlarını göstermek için uzun, tumturaklı cümlelerle tanımlar.
- Muhatabı ise bürokratik yönden küçümseyen kısaltılmış ifadelerle tanımlanır.
- 23:30Ahitnameler
- Ahitnameler, devletler arası siyasi bağlayıcılığı olan hukuki metinlerdir ve iki tarafın üzerinde ittifak ettiği konuların kaydedildiği siyasi anlaşma metinleridir.
- Ahitname-i Humayunlar yakın dönemlerde muahede olarak da bilinmiştir.
- Ahitnameler toplanıp derlendiği muahedat mecmuaları vardır ve herhangi bir ülke ile yaşanılan durumun evveliyatını görmek için Osmanlı bürokratları bunları derleyip korumuştur.
- 25:46Hatt-i Hümayun ve İradeler
- Hatt-i Hümayunlar, padişahın el yazısıyla yazılan metinlerdir ve padişahların yazısı kaligrafik yönden iyi olabilir veya kötü olabilir.
- Hatt-i Hümayunlar belirli konularda padişaha yazı yazdıracak kadar önemli metinlerdir.
- Tanzimat'tan sonra fermanların kullanım alanı azalıp yerine irade belge formu ortaya çıkmıştır, irade "yetki" manasına gelir.
- 28:16Sebebi Tahrir Hükmü
- Sebebi tahrir hükmü, padişah tarafından değil, mabey'in kitabeti tarafından kaleme alınan, özel kalem ve yüksek geçerliliğe sahip bir metin türüdür.
- Bu belge türü, bir olayın gerçekleşmiş veya gerçekleşmeye çok yakın olduğunu gösterir; irade çıkarıldığında olay icraya dökülmüştür.
- Sebebi tahrir hükmü, ferman ve beratlara benzeyen, genellikle maliye tarafından hazırlanan, iktisadi kıymetleri olan ve vergilerle ilgili belgelerdir.
- 31:52Devlet Erkanının Belgeleri
- Devlet erkanının emir ve arz mahiyetindeki belgeleri dört başlığa ayrılır: buyruldu, telhis, takrir ve arz.
- Buyruldu, yüksek rütbeli bürokratların kendinden aşağı mevkidekilere yazdıkları emir mahiyetindeki metinlerdir ve beyaz üzerine, terhis üzerine veya arz üzerine üç formda olabilir.
- Telhisler, önemli konularla ilgili padişahın özetlediği belgeler veya divan-ı humayun toplantılarında alınan kararları padişaha sunan belgelerdir.
- 36:05Takrir ve Arz Belgeleri
- Takrir, karardan türemiş bir kelime olup, bir işi kesin net bir şekilde başka bir merciye bildiren belgelerdir.
- Takrirlerde imza ve mühür bulunmaz, uzun elkaplar yerine kısa metin formları kullanılır ve mevcut durumu hızlı bir şekilde aktarır.
- Arzlar, resmi görevlilerin belirli konularla ilgili detaylı bilgi notlarıdır ve daha büyük konularla ilgili, padişaha sunulması gereken resmi belgelerdir.
- 39:09Karadağ Sınırındaki Karakolhanenin İnşası
- Seraskerlik makamında sadarete yazılan bir arz, Karadağ sınırındaki bir karakolhanenin inşası ile ilgilidir.
- Serasker'in kaleme aldığı ve sadarete sunduğu yerde, karakol yapımı ile ilgili imza ve tarih belirtilmiştir.
- Arz ifadesinde, taşlıca sandığı ile Bosna ve Karadağ hudutlarının noktaları ve kırk kişilik bir bab karakolhanenin inşası temini hakkında bilgi bulunmaktadır.
- 40:22Merkez ve Taşra Arasındaki Yazışmalar
- Merkez ve taşra arasındaki yazışmalar mektuplar, tahriratlar, şukkalar, telgraflar ve adresler şeklinde beş farklı formda gerçekleşmektedir.
- Mektuplar özel mektup ve resmi mektup olarak iki büyük başlığa ayrılır, içerik yönünden ise hitabi ve cevabi olarak sınıflandırılır.
- Fransa Cumhurbaşkanı'ndan Osmanlı İmparatorluğu'na yazılmış bir mektup örneği gösterilmiştir.
- 42:03Mektupların Yapısı
- Mektupların içinde gönderinin ismi, selam ve sevgi dilekleri, özlem belirtmek, görüşme talebi ve halini bildirme ifadeleri bulunmaktadır.
- Mektuplarda belirli bir konuda iltimas (yardım istemi) edilir ve uygun bir duayla bitirilir.
- Jules Grevi'nin Sultan II. Abdülhamid'e gelen iyi niyet mektubu, Paris'te 1886 tarihinde yazılmış bir siyasi mektup örneğidir.
- 43:27Tahriratlar
- Küçükten büyüğe yazılan metinler tahrirat olarak bilinir ve çok fazla külliyatlı belge içerir.
- Tahrirat belgesi, İstanbul'daki merkez dairesinin kendi arasındaki yazışmalarını genel manada tahrirat olarak bilinir.
- Sadarete sunulmuş bir tahrirat örneğinde, ruhsatsız yapılan mektep ve mabetlerle ilgili bir konu bahsedilmektedir.
- 45:01Şukkalar
- Merkezden taşra'ya, üst düzey kurumdan alt kuruma yazılan metinler şukka olarak geçer.
- Şukkalarda "biraderi hulusi şiar hamiyetli bey", "birader-i azizim", "şukka-i mahsusa" gibi ifadeler kullanılır.
- Şukkaların bir örneği, Selfice sancağına tabi Alasonya kazası kaymakamı Osman Bey'in ahaliye yaptığı uygunsuzluklarla ilgili bir şikayet metnidir.
- 46:18Telgraflar ve Adresler
- Kırım Savaşı'ndan sonra Osmanlı'nın gündemine giren telgraf metinleri, uluslararası diplomasi dili Fransızca olduğu için çift dilli metinlerdir.
- Telgraflar standart üretilmiş boş metinlerdir ve içine telgraf idaresinde çalışan memurlar tarafından doldurulur.
- Adres, toplu evrakların kime ve nasıl gönderileceği ile ilgili bilgi veren ifadelerdir ve "kab-ı humayun", "makam", "saadet" gibi ifadeler içerir.
- 48:22Osmanlı'da Daireler Arası Yazışma Türleri
- Osmanlı'da şehir içi ve şehirlerarası daireler arası yazışmalar beş büyük grup halinde düzenlenmiştir: tezkere, kaime, temessük, tahvil, senet, ilmühaber ve müzekkere.
- Tezkire, aynı şehirdeki resmi daireler arasındaki haberleşmeleri temin eden, kısa ve öz yazılan metin türleridir ve arşivlerde en sık görülen belge türlerindendir.
- Tezkireler farklı amaçlarla yazılabilir: arz tezkireleri, berat tezkireleri, davet tezkireleri, mürr tezkireleri (serbest ulaşım) ve rus tezkireleri (görev atamaları) gibi.
- 51:10Kaime ve Temessük Belgeleri
- Kaime, bir şeyin yerine geçen, onun yerine kaim olan manasında bir evrak türüdür ve genellikle mevkufat, mukatta, malikane gibi Osmanlı iktisat tarihine ilişkin kayıtları içerir.
- Kaime, Osmanlı'da belirli gelir getiren yerlerin işletmesinin satılması (mukatta) ve devir teslimi ile alakalı işlerde kullanılır.
- Temessük, tahvil ve senetler de bir şeyin alınıp verilmesiyle alakalı verilen belgelerdir ve klasik dönemden itibaren birbirinin yerine kullanılan belgelerdir.
- 56:31Senet ve Müzekkere Belgeleri
- Senetler, Osmanlı'nın modern döneminde paraya geçmeden önce çok sık kullanılan evrak türleridir ve genellikle padişahın tuğraları ve "senede hakani" formunda yazılır.
- Senetler, arşivdeki varlığı bir ise şahıslarda binlerce, milyonlarca dolaşan evraklardır ve arazilerin sınırlarını, cinsini belirtirler.
- Müzekkere, belirli bir nezaretin şubesinden bağlı olduğu üst makama hitaben yazılan, aynı kurum içerisinde kullanılan metinlerdir ve belirli bir konuyu anlatmak için yazılır.
- 59:33Osmanlı Belgelerinde Dilekçe ve Rapor Türleri
- Osmanlı belgelerinde dilekçe ve rapor mahiyetinde yazılan belgeler arasında arzuhaller, mahzarlar, arizalar, mazbatalar ve layihalar bulunmaktadır.
- Arzuhaller, daha şahsi ve kişisel istekler içeren belgelerdir, resmi ve bürokratik ağızlardan farklıdır.
- Arzuhallerde genellikle kişisel istekler ifade edilir, örneğin şiir yazan birinin padişahtan caize istemesi veya evin yandığı birinin tamir edilmesini istemesi gibi.
- 1:01:07Arzuhallerin Yapısı ve İçeriği
- Arzuhaller, şahısla devletin kurduğu diyaloğu yansıtan evraklardır ve on binlerce, milyonlarca örneği bulunmaktadır.
- Bu belgelerde önce kişi kendini tanıtır (nefs), sonra tavzih meram (istek gerekçesi) ve son olarak matlap (ne istendiği) bölümü bulunur.
- Arzuhallerde genellikle kişinin kimliği, nüfus bilgileri ve imtiyaz talepleri yer alır, örneğin ayna sırlama işinde yeni bir metot bulan birinin patent talebi gibi.
- 1:03:03Mahzarlar ve Toplu Dilekçeler
- Osmanlı'da toplu dilekçe olarak adlandırılabilen önemli bir belge türü olan mahzarlar, çok imzalı arzuhallerdir ve genellikle taşradan merkeze gelir.
- Mahzarlar, bir yerin halkının yöneticiden şikayetçi olduğu durumlarda toplu dilekçe olarak kullanılır ve yüzlerce kişinin imzası bulunabilir.
- Mahzarlar padişaha veya divan-ı humayun'a sunulabilir ve Osmanlı'nın sosyal hayatını ve taşranın dinamiklerini görmek için önemli belgelerdir.
- 1:03:54Mahzarların Özellikleri
- Mahzarlar da arzuhaller gibi tanım cümleleri, arzlarının gerekçesi ve imzaları içeren bir yapıya sahiptir.
- Mahzarlar genellikle halk tarafından kaleme alınmış olup bozuk yazılarla yazılır ve katip elinden çıkmış olmayabilir.
- Mahzarların mühürleri önemli bir kaynak olup, onlarca kişinin mührünü inceleyerek mühür konusunda bilgi edinilebilir.
- 1:05:17Arizalar ve Mazbatalar
- Arizalar, küçükten büyüğe sunulan metin türleridir ve arzuhale yakın geçişken evraklardandır.
- Arizalar, müstedi (istida ediyorum, diliyorum) ifadelerinden ayrılır ve kişisel bir dilekçe niteliğindedir.
- Mazbatalar, resmi görüşmelerin kayıt altına alınmasıyla oluşturulur ve karar içerir.
- 1:07:44Mazbataların Türleri
- Tanzimat öncesinde şahısların, yabancı elçilerin veya misyon temsilcilerinin konuşmaları mükaleme mazbataları olarak geçer.
- Meşveret meclisi mazbataları, padişah tarafından atanılan meclislerdeki kararların tutulduğu zabıtlardır.
- Tanzimat sonrası mazbataların çeşitleri artmış, meclis-i vala, ahkam-ı adliye, şura-yı devlet gibi meclislerin mazbataları bulunmaktadır.
- 1:08:51Layiha ve İftah ve Kaza Organları
- Layiha, belirli bir konuda ayrıntılı detay araştırma raporlarının yazıldığı, çok uzun metinlerdir.
- İftah ve kaza organları, fetva makamları ve kadılık kurumunun düzenlediği belgelerdir.
- İftah ve kaza organları beş başlık altında değerlendirilir: fetvalar, ilamlar, hüccetler, vakfiyeler ve suretler.
- 1:11:44Fetvalar ve İlamlar
- Fetvalar, herhangi bir konuda soru sorulduğunda müftünün verdiği cevaptır ve genellikle olur-olmaz şeklinde kısa cevaplar içerir.
- İlamlar, mahkeme kararlarının nasıl hükme bağlandığı ile ilgili detaylı bilgileri ve bunu merkeze bildiren metinlerdir.
- İlamlar, kadıların görev ve sorumluluk sahasında yaptıkları işlemlerle ilgili bilgileri içerir.
- 1:15:18Hüccetler ve Vakfiyeler
- Hüccetler, bir konuyla ilgili tasdik edilen belgelerdir ve noter belgesi niteliğindedir.
- Kadı sicilleri (şeriye sicilleri) alım-satım, kira, nafaka gibi konularda hüccetler içerir.
- Vakfiyeler, gelir getiren bazı grupların hayır hasenat için bağışlanması ile ilgili metinlerdir ve Osmanlı'da yaygın bir vakıf kültürü vardır.
- 1:18:57Suretler
- Suretler, herhangi bir konuda alınan kararın kopyası olarak verilen belgelerdir.
- Kadılar, noter vazifelerini gördükleri yerlerde kopya çıkardıkları evrakları suret olarak adlandırır.
- Osmanlı belgelerinde sıklıkla vakfiyelerin suretleri bulunur, özellikle dava konusu vakıflarla ilgili durumlarda.
- 1:19:37Belge Türleri
- Konuşmacı, belge türlerinin genel manada belirli gruplara ayrılabilğini belirtiyor.
- Dinleyiciler için sunulan bilginin faydalı olmasını umduğunu ifade ediyor.
- Konuşmacı, dinleyicilerin dikkatini çekerek teşekkür ediyor ve abone olmalarını istiyor.