Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir eğitmen tarafından sunulan genetik konuları içeren eğitim dersi formatındadır.
- Ders, Mendelyan kalıtımdan sonra non-Mendelian (multifaktöriyel) kalıtım kalıplarına odaklanmaktadır. Video, non-Mendelian kalıtımın özellikleri, multifaktöriyel hastalıkların türleri ve örnekleri ile başlayıp, üçlü tekrar hastalıkları, somatik hücrelerin genetik hastalıkları, mitokondriyal kalıtım, kromozom kompansasyon mekanizmaları ve genomik imprinting gibi konuları detaylı şekilde ele almaktadır.
- Ders boyunca Philadelphia kromozomu, kronik miyeloid lösemi, onko-genler, homoplazmi, heteroplazmi, Prader-Willi ve Angelman sendromları gibi genetik hastalıklar ve kalıtım şekilleri görsel örneklerle desteklenerek açıklanmaktadır. Ayrıca genetik danışmanlığın önemi ve genetik hastalıkların fenotipik yansımaları da videoda yer almaktadır.
- 00:21Mendel Kalıtımından Farklı Kalıtım Şekilleri
- Bu derste Mendel kalıplarına uymayan, o kalıpların dışında kalıtılan hastalıklar ve bu kalıtım şekillerinin nasıl olduğu öğreneceğiz.
- Mendel kalıtımında DNA'nın iki zinciri anneden ve babadan geliyor ve bir sonraki kuşaklara aktarılıyor, çevrenin hiçbir etkisi yoktur.
- Non-Mendelian (multifaktöriyel) kalıtımda hem genetik özellikler hem de çevreden kazandığımız özellikler önemli oluyor.
- 01:43Multifaktöriyel Kalıtımın Özellikleri
- Multifaktöriyel kalıtımda özel bir kalıtım paterni yok ve risk tahmini edilemiyor.
- Risk aileden aileye, hastalıktan hastalığa değişiyor ve farklı popülasyonlarda farklı özellikler gösteriyor.
- Multifaktöriyel kalıtım ailesel geçişli olduğu kesin, ancak bir tek aileye ait spesifik kalıtım şekli belirlenemiyor.
- 03:24Akrabalık Dereceleri ve Gen Ortaklıkları
- Birinci derece akrabalar anne-baba ve çocuklar, ikinci derece akrabalar dede-babaanne-torunlar ve teyze-amca-dayı, üçüncü derece akrabalar kuzenlerdir.
- Birinci derece akrabalar arasında ortak genlerin bulunma olasılığı %50, ikinci derece akrabalarda %25, üçüncü derece akrabalarda %25'e düşüyor.
- Multifaktöriyel kalıtım hastalıkları genelde iki grupta toplanıyor: doğumdan itibaren ortaya çıkanlar ve erişkin yaş grubunda görülenler.
- 06:13Multifaktöriyel Kalıtımla Kalıtılan Hastalıklar
- Konjenital hastalıklar arasında pilor stenozu, yarık damak-dudak, nöral tüp defektleri, konjenital kalp hastalıkları ve düz tabanlık bulunuyor.
- Erişkin yaş grubunda belirtileri ortaya çıkan hastalıklar arasında obezite, hiprom hastalığı, epilepsiler, şizofreni, bipolar bozukluklar, Alzheimer, koroner arter hastalıkları, idiopatik serebral tromboz, romatoid artrit ve diyabet mellitus yer alıyor.
- Multifaktöriyel hastalıklarda genetik danışmanlık çok fazla önem kazanıyor çünkü tekrarlama riski ve tedavi yönlendirmesi açısından önemlidir.
- 10:32Multifaktöriyel Hastalıkların Grupları
- Multifaktöriyel hastalıklar üç gruba ayrılıyor: multigenik hastalıklar, somatik hücrelere ilişkin genetik hastalıklar ve mitokondrial hastalıklar.
- Multigenik hastalıklar hem çevresel faktörlerin etkisiyle hem de aileden gelen genetik mutasyonlarla ortaya çıkıyor.
- Somatik hücrelere ilişkin genetik hastalıklar sadece bir organda bir genetik bozukluğun olmasına neden oluyor ve en önemli örneği kanserdir.
- 11:48Üçlü Tekrar Hastalıkları
- Üçlü tekrar hastalıkları, genomda stabil olmayan dinamik mutasyonlarla seyreden ve kuşaklar kuşağa atlarken özelliğini daha da şiddetlendiren hastalıklardır.
- Bu hastalıklarda DNA'nın üzerinde üç tane baz (ATG, GAC, GCC) tekrarlanır ve bu tekrarların sayısı belirli bir seviyeye ulaştığında hastalık belirtileri ortaya çıkar.
- İlk tanımlanan üçlü tekrar hastalığı 1991 yılında tanımlanan Frajil X Sendromu'dur ve X kromozomu üzerinde kırılgan bölgelerin olduğu, erkek çocuklarında en fazla zeka geriliğine sebep olan bir hastalıktır.
- 14:40Frajil X Sendromu ve Diğer Üçlü Tekrar Hastalıkları
- Frajil X Sendromu, X kromozomu üzerinde bulunan FMR1 geni ile kalıtılıyor ve genin 500 UTR bölgesinde CGG tekrarları bulunur.
- CGG tekrarları 55'e kadar normal kabul edilebilir, 55-100 arasında premitasyon, 100'in üzerinde ise Frajil X Sendromu ortaya çıkar.
- Diğer üçlü tekrar hastalıkları arasında Spino Serebeller Ataksi (CAG tekrarları), Frederick Ataksisi ve Huntington Hastalığı (CAG tekrarları) ve Miyotonik Distrofiler (CTG tekrarları) bulunmaktadır.
- 17:41Üçlü Tekrar Hastalıklarının Özellikleri
- Üçlü tekrar hastalıklarının en önemli özelliklerinden biri, hastalığın kuşak atlarken şiddetlenmesidir (antispasyon).
- Bu hastalık hem hastalığın şiddetinin artması şeklinde hem de hastalığın daha erken yaşta görülmesi şeklinde görülebilir.
- Huntington Hastalığı örneğinde, CAG tekrarı 35'in üzerine çıktığında hastalık ortaya çıkarken, miyotonik distrofilerde 37'in üzerinde hastalık belirtileri görülür.
- 20:08Somatik Hücrelere İlişkin Genetik Hastalıklar
- Somatik hücrelere ilişkin genetik hastalıklar, vücutta bulunan sadece bir grup hücrenin mutasyonuna bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardır.
- Mutasyon fertilize ovumda oluşursa vücuttaki bütün hücreler aynı mutasyonu taşır, ancak birinci bölünmeden sonra oluşursa mozaisizm oluşur.
- Somatik mozaisizmden en önemlisi kanserdir ve kanserlerin gelişiminde onko-genler ve tümörgenler iki çeşit gen sorumludur.
- 23:05Onko-Genler ve Kanser
- Onko-genler genomda sinyal iletiminden sorumlu genlerdir ve normalde sessiz vaziyette dururlar.
- Onko-genler mutasyona uğrayıp çalışmaya başlarsa (amplifiye olur) kanser oluşumuna öncülük ederler.
- Kronik miyeloid löseminin ortaya çıkışında en önemli faktör Philadelphia kromozomu (9-22 translokasyonu) olup, bu translokasyon bir kromozomun bir parçasının kopup başka bir kromozomla yer değiştirmesidir.
- 24:48Philadelphia Kromozomu ve Kronik Miyeloid Lösemi
- Dokuzuncu kromozomun üzerinde bulunan ABL geni ile yirmiikinci kromozomun üzerindeki BCR bölgesi bir araya geldiğinde Philadelphia kromozomu oluşur.
- Philadelphia kromozomu, dokuzuncu kromozomun alt kısmına yirmiikinci kromozomun BCR bölgesi yapışmasıyla oluşur ve bu durum kronik miyeloid lösemi (KML) hastalığına neden olur.
- Hastalığın tanısı kromozom analizi yapılarak Philadelphia kromozomu tespit edilerek konulur.
- 26:13Onko-Genler ve Tümör Sör Genleri
- Onko-genler normalde sessiz durumdayken aktive olup kanser gelişimine sebep olan genlerdir.
- Tümör sör genleri, hücre bölünmesi sırasında tümör oluşumuna giden yolu engelleyen, tümörü durduran genlerdir.
- Bir mutasyon ortaya çıktığında tümör sör genlerinin frenleri çalışmaz ve hücre kontrolsüz bölünmeye gider, bu da kanser ortaya çıkmasına neden olur.
- 28:21Mitokondriyal Kalıtım
- Mitokondriyal kalıtım, Mendel kurallarına uymayan, kendi kalıtım kalıpları olan bir multifaktöriyel non-Mendelian kalıtım şeklidir.
- Mitokondri, hücre içinde bir hücre gibi düşünen, kendi DNA'sı bulunan ve kendi kendini yenileyebilen tek organeldir.
- Mitokondriyal kalıtımın en belirgin özelliği kalıtım şeklinin anne üzerinden olmasıdır.
- 30:32Mitokondriyal Kalıtımın Özellikleri
- Mitokondriyal kalıtımda homoplazmi ve heteroplazmi denilen iki özellik vardır.
- Homoplazmi, mitokondrilerin tamamının hasta olması durumudur, heteroplazmi ise bir kısmı hasta, bir kısmı normal mitokondrileri taşıyan hücrelere denir.
- Hasta anne hastalığı tüm çocuklarına kız-erkek ayırt etmeden aktarır ve heteroplazminin farklılığından dolayı fenotipik farklılıklar görünür.
- 32:19Mitokondriyal Genomu ve Hastalıklar
- Bir mitokondrinin küçük dairesel DNA'sı otuz yedi tane gen taşır: iki tane rRNA geni, yirmi iki tane tRNA geni ve on üç tane oksidatif fosforilasyon genleri.
- Mitokondriyal hastalıkların sıklığı altmış beş yaş altındaki bireylerde sekiz bin de bir olasılıkla görülür.
- Mitokondri çoğunlukla enerji sistemi ile ilgili olduğu için beyin, karaciğer, kalp gibi enerjiye fazla ihtiyaç duyan organlarda hastalıklara sebep olur.
- 33:39Mitokondriyal Kalıtımın Pedigri Gösterimi
- Mitokondriyal kalıtımla kalıtılan hastalıkları taşıyan bir erkek kardeşin mitokondrisi kendi çocuklarına aktarılmadığı için sonraki kuşaklarda hastalığı hiç görülmez.
- Erkekler sadece kendileri hasta olurlar ama alt kuşaklara hastalığı aktarmazlar.
- Kadınlar bütün çocuklarına hastalığı aktarırlar ve bu hastalık beyin, iskelet kasları, kalp, pankreas, göz, böbrek ve karaciğer gibi enerjiye çok ihtiyaç duyan organlarda ortaya çıkar.
- 35:39Uni-Parental Lizomi
- Uni-parental lizomi, Mendel kurallarına uymayan ilginç bir kalıtım şeklidir.
- Bu hastalıklarda anne ya da babanın bir kromozomunun iki tane olması durumudur.
- Normalde her kromozomumuzdan birer çift bulunur, bunun bir tanesini annemizden, bir tanesini babamızdan alırız, ancak bu hastalıklarda aynı kromozomun iki tane gelmesi (ikisi de anneden ya da ikisi de babadan) görülür.
- 36:57Kompanzasyon Mekanizmaları
- Kompanzasyon, bölünme sırasında tesadüfen o kromozomu taşımayan bir hücre geldiğinde, boş olanı kompanse etmek için ikinci kromozomu hücre kendisinin çoğaltmasıdır.
- Monzomi durumunda, kromozomlardan biri anneden gelirken diğer taraf boş kalır ve aynı kromozom kendini duplike eder.
- Trizomide, bir ebeveynden iki tane, diğerinden bir tane kromozom gelir ve üç kromozomlu hücre yaşamaya devam edemeyeceği için fazladan kromozomu yok eder, bu duruma izodizomid denir.
- 38:31Uni-Parental Dizomide
- 1980'lerden önce uni-parental dizomide bilinmiyordu, bu tür hastalıklar 80'lerden sonra keşfedilmiş.
- Kistik fibrozis taşıyıcısı bir anne ve normal bir baba ailesinde, baba taşıyıcı olmamasına rağmen çocuk kistik fibrozis hastası olabilir.
- Bu durumda yedinci kromozomun (CFTR gen) iki kopyası da anneden gelmiş, biri anneden, biri babadan gelmesi gerekirken ikisi de anneden geldiği için kız çocuğu kistik fibrozis hastası olmuştur.
- 40:01Genomik Imprinting
- Genomik imprinting, bir ebeveynden o genin kopyasının gelmemesi (delesyonu) şeklinde bir non-Mendelyan kalıtım şeklidir.
- Anneden gelen kısım o genin inaktif veya delesyonluysa maternal imprinting, babadan gelen kısmı çalışmıyor ya da delesyonlu ise paternal imprinting olarak adlandırılır.
- 15. kromozomun Q11-13 bölgesindeki mikro delesyon sendromu, Prader-Willi ve Angelman sendromları gibi iki farklı hastalık ortaya çıkar.
- 41:19Prader-Willi ve Angelman Sendromları
- Prader-Willi sendromu, kısa boy, şişmanlık, öğrenme güçlüğü ve zeka geriliği ile karakterize bir hastalıktır.
- Angelman sendromu, epilepsi ve şiddetli öğrenme zorluğuyla devam eden bir hastalıktır.
- Prader-Willi sendromunda 15. kromozomun bu bölgesinde babadan gelen kısım eksikken, Angelman sendromunda anneden gelen kısım eksik olur.