Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir konuşmacının Luviler adlı eski Anadolu uygarlığı hakkında bilgi verdiği eğitici bir içeriktir.
- Video, Luvilerin kim olduklarını, Anadolu'daki varlıklarını, Hititlerle ilişkilerini ve Antik Yunan kültürünün ortaya çıkmasındaki rolünü ele alıyor. İçerik, Luvilerin milattan önce 2300'lere doğru ortaya çıkışı, benzersiz hiyeroglif yazısı ve Luvice dilini kullanmasıyla başlayıp, Hitit İmparatorluğu'nun tarihsel gelişimi ve Luvilerin dini inanç yapısına geçiyor.
- Videoda ayrıca Luvilerin Kumarbi efsanesi, Hesiodos'un Tegonya'sı arasındaki benzerlikler, tanrıları (Şanta, Tarhunt, Tivat, Arma, Runtia) ve Karabel Anıtı gibi önemli Luvi anıtları inceleniyor. Luvilerin Türkler, Kürtler ve Yunanlılar gibi halklarla olan bağlantısı ve Sümer uygarlığına geçiş yaparak Luvilerin kökeninin Sümerlere dayanıp dayanmadığı sorusu da ele alınıyor.
- 00:02Luviler ve Antik Yunan Uygarlığı
- Luviler, dünya tarihi sahnesinin üzeri kapatılan en önemli uygarlıklarından biri olup, Anadolu ve İyonya üzerinde inanılmaz bir ırk oluşturmuşlardır.
- Luviler, günümüzden dörtbin yıl önce teknoloji ve bilimi nasıl elde etmişlerdi, nereden çıkmışlardı ve hangi halkların doğmasına yol açmışlardı soruları bu videoda ele alınacaktır.
- Luviler, günümüz resmi tarihinin en karanlık uygarlıklarından biri olarak kabul edilmektedir.
- 01:07Luvilerin Anadolu'daki Etkisi
- Eski Anadolu halkları, antik Yunan kültürünün ortaya çıkışında büyük pay sahibiydi; MÖ 2000'li yıllarda yaşamış ve gelişkin bir medeniyet yaratmış olan Luviler, Hititlerin kültürel birikimiyle antik Yunan uygarlığının doğmasını sağladı.
- Luviler, Batı ve Güneybatı Anadolu'nun yanı sıra Kilikya'da ve Kuzey Suriye'de de varlık göstermiş bir halk olup, Hitit Devleti'nin MÖ 1200 civarında yıkılmasından sonra Hitit çivi yazısı ortadan kalkmıştı.
- Hint-Avrupa dillerinin Anadolu grubuna dahil olan Luvice, MÖ 700'lü yıllara kadar varlıklarını devam ettirmiş ve geç Hitit kent devletleri anıtlarında hiyeroglif yazısını ve Luvice'yi kullanmıştır.
- 02:35Luviler Öncesi İyonya ve Antik Yunan
- İyonya, antik Yunan kültürünün doğduğu yerdir; Homeros Smyrnalı (İzmirli) İlyada ve Odysseia'nın yaratıcısıdır.
- İlk doğa filozofları Tales ve Anaksime Miletos'ta, filozof Anaksagoras Urla'ya tekabül eden Klazomenai'de, düşünür Herakles ise Efes'te doğmuştur.
- Antik Yunan dininin kutsal kitabı olarak kabul edilen Teogonya'nın yazarı Hesiodos'un babası da Batı Anadolu'daki Kime kentinden Yunan ana karasına göç etmiştir.
- 03:33Teogonya ve Kumarbi Efsanesi
- Teogonya, Yunanca "tanrıların doğuşu" anlamına gelir ve Helen tanrılarının yaratılışı, tanrı kuşakları arasındaki mücadeleler ve Yunan dininin temel yapısı özellikleri aktarılmıştır.
- Hesiodos bu eserinde bütün tanrılardan önce toprak ananın (Gaia) olduğunu, Gaia'dan sonra Eros'un çıktığını ve Gaia'nın göğü (Uranos) yarattığını yazmıştır.
- Teogonya'da anlatılan yaradılış efsanesi, Hitit İmparatorluğu'nun Çorum sınırları içinde yer alan başkenti Hattuşa'da bulunmuş Kumarbi efsanesinin olay örgüsüyle aynıdır.
- 07:15Luvilerin Kimliği
- Luviler, Anadolu'da yaklaşık olarak MÖ 2300'e doğru ortaya çıkmış bir halk olup, benzersiz bir yerli hiyeroglif yazısı ve Mezopotamya'dan ithal edilmiş çivi yazısıyla yazılmış olan Anadolu dillerine mensup Luvice dilini konuştukları bilinmektedir.
- Hititlerin çivi yazılı belgelerinde Luviler "Luvian" veya "Luvili" olarak söz ediliyor ve Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Luvi dili yazısı biraz değişikliğe uğramış olsa bile Anadolu'daki varlığını sürdürmüştür.
- Truvalıların da Luvi dilini konuştuğu ileri sürülmüş olmakla birlikte, soylarının da Luvilere dayandığı saptanmıştır.
- 08:54Luvilerin Anadolu'ya Giriş Yolları
- Luvilerin Anadolu'ya giriş yolları bilinmezliğini korurken, Anadolu'ya olan göçlerinin Karadeniz'in batısı yani Balkan veya Doğu Kafkasya kıyısından gerçekleşip gerçekleşmediğidir.
- Dilbilimci Hey Melchertlerin MÖ 3000 dolaylarında antik Trakya'dan Anadolu'ya doğru girişini ima etmiştir.
- Proto-Anadolu dilinin MÖ 3000 yılında ve her halükarda en geç MÖ 2500 yıllarında parçalanmaya başladığı tahmin edilmektedir.
- 11:01Hititlerin Yerleşimi ve Arzava Krallığı
- Hititler daha sonra siyasi ve ekonomik merkezi Kaniş-Neşe olan Yukarı Kızılırmak bölgesine yerleştiler ve büyük olasılıkla Güney ve Batı Anadolu'da, belki de Orta Anadolu'da, Acemi Yük civarlarındaki Pşanda da siyasi bir merkezde yaşadılar.
- Arzava Krallığı Eski Hitit Krallığı zamanında yaşadığı tasdiklenmiştir, ancak o sıralarda Hitit diyarının konumunun uzağında ve kapsama bölgesinin dışında olduğu anlaşılmıştır.
- Arzava Krallığı'nın başkenti daha sonraki Yunan Nefesine karşılık gelen Hititçe AA ve ABA saydı ve ilk düşmanca ve askeri etkileşimde Kral Birinci Tutalya veya İkinci Tutalya döneminde gerçekleşti.
- 12:04Arzava Krallığı'nın Sonu ve Kizzuvatna
- Hitit ülkesinin Kaşkalar ve Hayati tarafından istila edilmesi, Hitit gücünün azalmasına ve Arzava Kralı Torun Tarrado'nun Firavun III. Amento ile anlaşması ve kızlarından birini ona eş olarak vermesi Arzava'nın genişlemesine yol açtı.
- Uzun bir savaş döneminden sonra başkenti Apas yani Efes Kral Vaziyeti tarafından Kral II. Murşili dönemindeki Hititlere teslim edildi ve Arzava ülkesi, Mira ve Hapla krallıkları olarak iki ayrı vasal devlete bölündü.
- Kizzuvatna, Antik Kilikya'nın Hitit ve Luvi adıydı ve bölge Milattan önce 16. yüzyılda Hititler tarafından fethedildi.
- 13:39Luvi İnanç Yapısı
- Luvi inanç yapısı her dönemde yabancı dinsel unsurların etkilerinden güçlü bir şekilde etkilenmiştir ve komşu kültürlerden, özellikle başta Arami ve Hurri dininden açıkça ayırmak mümkün değildir.
- Dini terim ve edebiyatında erken Hint-Avrupa unsurları komşu Hitit dininden daha baskın ve güçlüdür.
- Tunç Çağında Luvi dinsel inancının teolojik incelemesi büyük ölçüde Hitit başkenti Hattuşa'da bulunan kayıtlara dayanmaktadır.
- 14:12Luvi Dini Dönemleri
- Dinler tarihi açısından dini iki döneme ayrılıyor: Tunç Çağı dönemi ve Demir Çağı veya Geç dönemi.
- Tunç Çağı boyunca Luviler Hititlerin egemenliği altındaydı ve Hititçe yakın bir dil olan dilini konuşuyorlardı.
- Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu'da Geç Luvi devletleri kuruldu ve bunlardan bazıları Aramice'nin etkisi altına girdi ve en geç Milattan önce 8. yüzyılda Asurlular tarafından boyun eğdirdiler.
- 15:06Luvi Dini Kanıtları
- Diline yapılan en eski tanıklıklar Karun Kandaki Milattan önce 1900 civarlarına dayanan dönemin Asurlu tüccarlarının arşivlerinden geliyor ve burada teoforlar da dahil olmak üzere açıkça Luvi olarak yorumlanabilecek bazı kişisel isimler ortaya çıkıyor.
- Hitit metinlerinde dilinin parçaları genellikle yağmur yağdırma ve insanların arındırılması veya şifa ile iyileştirilmesi amacıyla yapılan büyülü ayinlerde görülüyor ve tanrıça Tanrı Şifa bunda önemli bir rol oynar.
- Sakarya Nehri bölgesinde olduğuna inanılan İşte Ova şehrinin pantolonu da bir inanç kültürünün coğrafyasına aittir.
- 16:00Demir Çağı Luvi Dini
- Milattan önce 11. yüzyıldan itibaren Demir Çağı üyelerinin dini inançlar hakkında zengin kanıtlar sağlayan birkaç yazıt bıraktılar.
- Bu yazıtlar arasında tanrılarının heykeller şeklindeki tasvirleri veya Hitit tarzında kaya kabartmaları ya da kaya oyma kabartmaları da bulunuyor.
- Kabartmaların birinde gök ve fırtına tanrısı'nın yılan benzeri bir şeytanla olan savaşı'nın bir görüntüsü de tasvir edilmiştir ve bu da Hitit mitolojisinin Elyanka efsanesini ve Yunan Tifon efsanelerini hatırlatır.
- 16:32Luvi Dini Etkileri
- Klasik Antik Çağda başta Klikya ve Likya olmak üzere Eski Anadolu'dan gelen teofor kişisel isimlerin kalıntılarına göre dini unsurları Roma dönemine kadar hayatta kalmıştır.
- Tanrısı Şantadan türeyen Sandas tanrı kültürünün Herakles'le özdeşleştiği Tarsus'ta kanıtlanmış durumdadır.
- Tanrıça Kubaba ile özdeşleşen Artemis, Peraya kültüründe mevcuttur ve yerleşik durumdadır.
- 17:07Luvi Dini Etkileri ve Karabel Anıtı
- Bir pantolonu zamanla değişse de Tarhunt, Tivat, Arma, Runtia ve Şanta her zaman tapınılan ve ibadet edilen tipik tanrıları olarak kaldılar.
- Suriye ve Babil etkilerini de içeren Hurri unsurları, daha sonra İya, Hipou, Şarruma, Alansu ve Şahıska gibi tanrılarla görünür hale gelir.
- Hitit dininin aksine Luviler Hat dininden önemli ölçüde etkilenmemişlerdir.
- 17:52Karabel Anıtı ve Luvi Mirası
- Batı Anadolu'dan Kuzey Suriye içlerine kadar yayılmış Hitit stilindeki kaya anıtları, ölülerin anılarını geçmişten geleceğe taşıyor.
- İzmir Kemalpaşa yakınlarındaki Karabel Anıtı, Arzava devletlerinden biri olan Mira Kralı Tarkasnava tarafından yaptırılmıştı ve Mirayla Şu An Nehri ülkeleri arasındaki sınırı belirliyordu.
- Luvi halkının günümüz Türklerin, Kürtlerin ve Yunanlıların olduğunu söylemek mantıklı ve mümkün görünüyor.