Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Biyoki Nöbet kanalında yayınlanan bir eğitim dersi formatında olup, bir eğitmen tarafından lipitler ve özellikle yağ asitleri konusu detaylı şekilde anlatılmaktadır.
- Video, lipitlerin genel tanımı ve özellikleriyle başlayıp, sınıflandırılması (depo lipitleri, membran lipitleri, sabun ulaşabilen/ulaşamayan lipitler) konusuna geçmektedir. Ardından yağ asitlerinin yapısı, özellikleri, sınıflandırılması (doymuş ve doymamış yağ asitleri, esansiyel yağ asitleri), cis-trans konfigürasyonları ve UPAC sistemine göre isimlendirme kuralları detaylı olarak ele alınmaktadır. Son bölümde ise yağ asitlerinin fiziksel özellikleri, kimyasal özellikleri ve deterjanlarla ilişkisi anlatılmaktadır.
- Video, özellikle omega sınıflandırması (omega-3, omega-6, omega-7 ve omega-9), esansiyel yağ asitlerinin metabolik önemi ve diyet açısından değeri gibi önemli bilgileri içermektedir. Ayrıca palmitik asit, oleik asit, elaidi asit, linoleik asit ve araşidonik asit gibi örnekler üzerinden moleküler yapılar görsel olarak gösterilmektedir.
- 00:46Lipitlerin Genel Özellikleri
- Lipitler, karbonhidratlar ve proteinlerle birlikte doğada ve organizmada bulunan, nicel yolla en büyük önemi taşıyan organik maddelerin bir grubudur.
- Canlı organizmaların hayatta kalması, yaşam devamlılığı ve üreme gibi birçok faaliyet açısından son derece önemlidirler.
- Lipitler, suda erimeyen ancak tervoklorofor gibi çözücülerde çözen organik moleküllerdir ve en önemli özellikleri enerji kaynağı olmaları ve membranların yapılarında bulunmalarıdır.
- 02:44Lipitlerin Fiziksel Özellikleri
- Lipitler organik moleküller arasında eşsiz bir yere sahiptir ve kimlikleri fiziksel özelliklerine göre yapılır.
- Lipitler çok sayıda nampolar karbon, karbon ve karbon-hidrojen bağları içerirler ve yapı olarak hidrokarbonlar ile birçok yönden ortak özelliklere sahiptir.
- Lipitler, karbon tetraklorür, karbondiok klorür veya kloroform gibi organik çözücülerde çözünen, su gibi polar çözücülerde çözünmeyen biyo-moleküllerdir.
- 04:06Lipitlerin Genel Görevleri
- Lipitler hücre membran bileşenleridir ve hücreyi çevreleyerek dış etkilerden korur, metabolik aktivitenin gerçekleşmesini sağlar.
- Membranlar hücreyi çevreleyen basit bir yapı değildir, yapısında birçok önemli enzim ve transport sistemleri ihtiva eder.
- Membranlar dış yüzeylerinde özel reseptörler bulundurarak hormon ve diğer maddelerin etki etmelerine yardımcı olur ve hücrelerin çevreleriyle iletişim kurmalarını sağlar.
- 06:20Lipitlerin Enerji Kaynağı Olarak Rolü
- Lipitler enerji deposudurlar, ancak tüm lipitler enerji amaçlı kullanılmaz, enerji amaçlı olarak kullanılan trigliseritlerdir.
- Trigliseritler (nötral yağlar) hayvansal ve bitkisel yağlardan oluşur ve önemli enerji kaynaklarıdır.
- Bir yağ asidinin oksidasyonu ile gram başına dokuz kilo kalorilik enerji elde edilirken, bir karbonat ya da proteinden yaklaşık dört kilo kalori elde edilir.
- 08:18Lipitlerin Diğer Önemli Görevleri
- Lipitler organizmada lipoproteinler, safra asitleri, yağda eriyen vitaminler (A, D, E ve K) ve steroid hormonlar gibi önemli maddelerin kaynağıdır.
- Ekosanoidler (prostaglandinler, tromboksanlar, prostasiclinler, lectrioner, eoksin, res, win, lipokin) enfeksiyonlardan korunmada etkilidir.
- Bazı lipid moleküller (spingo lipit, fosfa inozitol sek mesajlar, G-protein reseptör aktivatörleri, steroid hormonlar) mesajcı rolleri üstlenir ve hücre içerisindeki spesifik yanıtın şekillenmesini sağlar.
- 11:16Lipitlerin Sınıflandırılması
- Lipitleri sınıflandırmak kolay değildir ve farklı yaklaşımlar vardır.
- Bir sınıflandırma yöntemi hidrolize edilebilen ve hidrolize edilemeyen lipitler şeklinde olabilir.
- Trigliserit ve fosfolipitler hidrolize edilebilirken, steroidler ve çözünen vitaminler hidrolize edilemeyen lipidlerdir.
- 11:54Lipitlerin Sınıflandırılması
- Lipitler depo lipitleri (trigliseritler), membran lipitleri (fosfolipitler, glisero-sfingo glikolipitler) ve sabun ulaşabilen/ulaşamayan lipitler olarak sınıflandırılabilir.
- Lipitler basit, türev ve kompleks yapılı olmak üzere de sınıflandırılabilir.
- Ders notunda önce yağ asitleri, sonra gliserin taşıyan lifler (trigliseritler ve fosfolipitler) ve en son diğer sınıf bileşiklere bağlı lipitler (lipoprotein ve eko-zanoidler) incelenecektir.
- 15:14Yağ Asitlerinin Tanımı ve Özellikleri
- Yağ asitleri, 4 ile 28 karbon atomuna sahip uzun zincirli organik asitlerdir ve yapısında hidrokarbon kuyruğu ve karboksil grubu bulundururlar.
- Yağ asitleri hidrokarbon zincirli monokarboksilik organik asitlerdir ve trigliseritlerin hidrolizden elde edilirler.
- Yağ asitleri hem gıdalarda hem vücutta çok düşük düzeyde serbest bulunur ve çözünmezler; makro lipitlerin yapı taşlarıdır.
- 18:28Yağ Asitlerinin Türleri
- Yağ asitleri yapısındaki karbon sayıları, ihtiva ettikleri çift bağ sayısına ve zincir uzunluklarına göre birbirlerinden ayrılırlar.
- Tabiatta bulunan yağ asitlerinin çoğunluğu çift karbon atomuna sahiptir ve 16 ve 18 karbonlu olanlar çoğunluktadır.
- Hayvanlarda bulunan yağ asitlerinin çoğunluğu dallanmamış düz zincir derileri şeklinde ve çift karbon atomu sayısına sahiptirler.
- 21:07Doymuş ve Doymamış Yağ Asitleri
- Doymuş yağ asitleri, uzun hidrokarbon kuyruğuna sahip olan ve sadece karbon-karbon tekli bağ ihtiva eden yağ asitleridir (örneğin palmitik asit, sterlik asit).
- Doymamış yağ asitleri, yapılarında bir ya da birden fazla karbon-karbon çift bağ ihtiva eden yağ asitleridir.
- Doymamış yağ asitlerinde çift bağlar yerleşim çeşitliliği nedeniyle geometrik izomeller (sis ve trans durumu) ortaya çıkar.
- 25:19Doymamış Yağ Asitlerinin Önemi
- Yüksek yapılı bitkiler ve soğuk çevre şartlarında yaşayan hayvanlarda doymamış yağ asitleri genellikle doymuş yağ asitleri üzerine hakimdir.
- Poliansatürelerin birçoğu esansiyeldir ve insan organizması için dışarıdan gıdalar aracılığıyla alınması gerekir.
- 25:55Yağ Asitlerinin Geometrik İzomerleri
- Oleik asit ve elaidi asit, 18-karbonlu mono-ansatüre ve aynı karbon atomlarında 9 ve 10 arasında çift bağı bulunan, birbirlerinin teozomerleri olan stereoizomalizm çift bağa ilişkin geometrik izomerlerdir.
- Cis formdaki yağ asitlerinde çift bağ bağlı iki grubun aynı yönde olması neticesinde 120 derecelik açı oluşur ve molekülde bir kıvrım, katlanma veya yön değiştirme söz konusudur.
- Trans formdaki yağ asitlerinde karşıt iki grup bulunur ve düz zincir formu ortaya çıkar, bu nedenle cis configürasyonda yağ asitlerinin erime sıcaklıkları daha düşüktür ve oda sıcaklığında sıvıdırlar.
- 28:09Trans Yağ Asitlerinin Özellikleri
- Trans yağ asitleri doğada az bulunur ve daha çok ısı işlemi görme ya da işlenmiş gıdalarda ortaya çıkar, örneğin margarin endüstride hidrojenlenirken bazı çift bağlar trans forma dönüşür.
- Trans yağların sağlık açısından sorgulanması gerekir, ancak hücre membranlarında cis olması gerekir ki sıvı akışkan mozaik model oluşturulabilsin.
- Memeli canlılarda en çok bulunan yağ asitleri oleik asit, palmetik asit ve stearik asittir; palmetik ve stearik asit doymuş yağ asitleri, oleik asit ise doymamış yağ asididir.
- 29:41Yağ Asitlerinin Özellikleri ve İsimlendirilmesi
- Yağ asitlerinin karbon zincirleri 14-24 arasında sentezlenebilir veya depolanabilir, metabolizma sırasında daha düşük karbon zincirine sahip yağ asitleri ara ürünler olarak karşımıza çıkar.
- Bilinen tüm doğal yağların ve fosfolipitlerin hemen hemen hepsinde oleik asit saptanmıştır, bu nedenle hayvansal lipitler de en çok bulunanlardan biridir.
- Palmitoleik, linoleik ve araşidonik asitler de hayvansal lipitlerde bulunur, bunların bazıları çoklu doymamış yağ asitleri (polyansatüredir) ve esansiyeldir, memeliler bunları dışarıdan almak durumundadır.
- 32:48Yağ Asitlerinin Sistematik İsimlendirilmesi
- Yağ asitlerinin sistematik isimlendirmesi için UPAC sistemine göre, aynı sayıda karbon atomu bulunan hidrokarbonlara göre adlandırılır ve sonuna "oik asit" eklenir.
- Doymuş yağ asitleri "anoik asit" ile sonuçlanır, örneğin 10 karbonlu doymuş yağ asidi "dekanoik asit", 18 karbonlu doymuş yağ asidi "okta dekanoik asit", 16 karbonlu doymuş yağ asidi "hekza dekanoik asit" olur.
- Doymamış yağ asitlerinde çift bağ varsa "enoik asit" ile sonuçlanır, çift bağ sayısı iki veya daha fazla ise kaç tane çift bağ olduğunu belirtmek gerekir (mono, di, tri, tetra, penta enoik asit).
- 36:45Yağ Asitlerinde Çift Bağların İsimlendirilmesi
- Yağ asitlerinde çift bağların sismi (sis veya trans) belirtilmesi gerekir.
- Alfa linoleik asitte bütün çift bağlar sismi olduğundan, isimlendirmede "all-sis" ekini kullanırız.
- Çift bağların pozisyonları belirtilmelidir, örneğin "dis-9-sis-12-trans-15" şeklinde.
- 37:39Yağ Asitlerinde Karbon Atomlarının İsimlendirilmesi
- Yağ asitlerindeki karbon atomlarını isimlendirirken Yunan alfabetik sırası takip edilir.
- Karboksil grubu doğası itibariyle her zaman bir numaralı karbona sahiptir.
- En uçtaki son karbon atomuna terminal grup, karboksil grubuna baş grubu, sondaki karbon atomuna ise omega carbon adı verilir.
- 38:51Yağ Asitlerinin Önemli Karbon Atomları
- Beta carbon (3 numara) metabolizmada önemli olup beta oksidasyon ile enerji elde edilir.
- Omega carbon, yağ asitlerinin omega sınıflandırması için önemlidir.
- Yağ asitlerinin kimlik numarası, karbon sayısı, doymuş/doymamış durumu, fonksiyonel grupları ve çift bağ pozisyonları ile belirlenir.
- 41:32Yağ Asitlerinin Numaralandırılması
- Yağ asitlerinin numaralandırması, her yağ asidinin sahip olduğu karbon sayısı, çift bağ sayısı ve çift bağların pozisyonları ile yapılır.
- Sayısal çarpanlar (mono, di, tri, tetra) karbon sayısını belirtmek için kullanılır.
- Doymuş yağ asitlerinde çift bağ pozisyonu belirtilmezken, doymamış yağ asitlerinde çift bağ pozisyonları önemlidir.
- 43:29Karboksil Ucuna Göre Numaralandırma
- Doymamış yağ asitlerinin çoğunda 9 ile 10 numaralı karbon atomları arasında çift bağ vardır.
- Karboksilden başlayarak karbon atomları numaralandırılır ve çift bağın bulunduğu karbon atomu "delta" ile belirtilir.
- Birden fazla çift bağ içeriyorsa, çift bağların başladığı karbon atom numaraları virgül eklenerek yazılır.
- 48:30Omega Numaralandırması
- Omega numaralandırması sadece bir kimliklendirme yapar, isim ve yaygın isim değişmez.
- Omega karbonu (metil terminal) ya da en karbon atomundan başlayarak karbon atomları numaralandırılır.
- İlk çift bağın bulunduğu karbon atomu numarası yağ asidinin bulunduğu omega grubunu belirtir.
- 50:49Yağ Asitlerinin Omega Sınıflandırması
- Yağ asitlerinin isimlendirilmesinde omega sınıfı, metil terminal uca göre ilk çift bağın ortaya çıktığı karbon numarasını verir.
- Omega sınıflandırması için iki farklı gösterim stili vardır: omega-6 veya N-6.
- Omega sınıflandırması yaparken önce omega sınıfı yazılır, sonra karbon sayısı, çift bağ sayısı ve çift bağların pozisyonları belirtilir.
- 53:58Yağ Asitlerinin Karboksil Uçuna Göre Kimliği
- Yağ asitlerinin karboksil ucuna göre kimliği, omega sınıfı belirtilmeden de yapılabilir.
- Karboksil ucuna göre kimliklendirme yapılırken, çift bağların pozisyonları karboksil ucundan başlayarak belirlenir.
- Yağ asitlerinin yaygın adı her zaman karboksil ucuna göre isimlendirilir, omega sınıflandırması sadece bir sınıflandırmadır.
- 56:53Omega-3 Yağ Asitleri
- Omega-3 yağ asitleri, karboksil ucuna göre 3, 6, 9, 12, 15 numaralı çift bağlara sahip olan yağ asitleridir.
- Omega-3 yağ asitleri metabolizmada ara ürün olarak karşımıza çıkar, özellikle eikosapentaenoik asitlerin (EPA) sentezinde kullanılır.
- Omega-3 yağ asitlerinin yaygın adları, karboksil ucuna göre isimlendirilir ve çift bağ pozisyonları karboksil ucuna göre belirlenir.
- 59:45Omega-6 Yağ Asitleri
- Omega-6 yağ asitleri, karboksil ucuna göre 6, 9, 12, 15 numaralı çift bağlara sahip olan yağ asitleridir.
- Omega-6 yağ asitleri, karboksil ucuna göre isimlendirilir ve çift bağ pozisyonları karboksil ucuna göre belirlenir.
- Omega-6 yağ asitleri, eikosa tetraenoik asit (ARA) türevleridir ve hücre iletişimine aracılık etmek için oksitlenmiş pufalar olarak kullanılır.
- 1:04:17Yağ Asitlerinin Omega Sınıflandırması
- Dokosa pentoneik asit (22-pentanoik asit) omega-3 yağ asidi olarak sınıflandırılır ve molekülde 22. karbon atomundan itibaren 3. çift bağ bulunur.
- Doymamış yağ asitlerinde omega karbondan takip edip ilk çift bağ pozisyonunu bulduğumuzda ya 3'te, ya 6'da, ya 7'de veya 9'da olabilir.
- Omega sınıflandırması doymamış yağ asitleri için geçerlidir ve dört farklı omega sınıfı vardır: omega-3, omega-6, omega-7 ve omega-9.
- 1:08:29Esansiyel Yağ Asitleri
- Omega-3 ve omega-6 yağ asitleri poliansatüre (iki ve daha fazla çift bağ) olup, omega-7 ve omega-9 ise monoansatüre (tek çift bağ) olup translar içerir.
- Puflar (omega-3 ve omega-6) ot memeliler için esansiyel kabul edilir ve insan sağlığı açısından sürekli maruziyet vardır.
- Alfa-linoleik asit (ALA) metabolik ürünlerinin antiinflamatuar etkisi ile ön plana çıkarken, gama-linoleik asit (GLA) pro-inflamatuar etkileri vardır.
- 1:10:54Yağ Asitlerinin Karbon Atomu Sayısına Göre Sınıflandırılması
- Yağ asitleri karbon atomu sayısına göre kısa ve uzun zincirli olmak üzere sınıflandırılır.
- Kısa zincirli yağ asitleri (asetik asit, propik asit) uçucu yağ asitleri olarak adlandırılır ve mikrobiyolojik sindirim ve fermentasyon neticesinde elde edilir.
- Uzun zincirli yağ asitleri arasında palmitik, sterik, palmitoleik, oleik, linoleik, nanoleik ve araşidonik (esansiyel) yağ asitleri bulunmaktadır.
- 1:12:06Esansiyel Yağ Asitlerinin Önemi
- Esansiyel yağ asitleri (EFA), vücutta sentezlenemediği için gıdalar tarafından sağlanması gereken ve sağlık için gerekli olan çoklu doymamış yağ asitlerini ifade eder.
- Genel olarak omega-3 ve omega-6 doymamış yağ asitleri EFA olarak kabul edilir ve bunlar arasında alfa-linoleik asit ve linoleik asit gerçek EFA'lardır.
- Omega-3 ve omega-6 doymamış yağ asitlerinin dengesi diyette çeşitli hastalıkların artışıyla ilişkilidir ve eksikliğinde deride bozukluklar, ciltte kuruma ve büyümede gerileme görülür.
- 1:15:14Esansiyel Yağ Asitlerinin Fizyolojik Etkileri
- Esansiyel yağ asitleri ekosanoidlerin (prostaglandinler, tromboksanlar, lekinler) sentezi için gerekli olan bileşiklerdir ve hormon benzeri etki yapar.
- Yağ asitlerinin fiziksel ve fizyolojik özellikleri karbon zincirinin uzunluğuna ve moleküldeki çift bağların sayısına bağlıdır.
- Yağ asitleri antibakteriyel olup hem hidrofobik hem de hidrofilik bölgeye sahiptir ve bu ikili yapı biyolojik lipitlerin fonksiyonunda anahtar olan, özellikle küsür membranları açısından önemlidir.
- 1:16:36Yağ Asitleri ve Sabunlar
- Yağ asitleri suda çözünmez, ancak sodyum ve potasyum tuzları olan sabunlar suda çözünür ve hem yağları hem de suda erimeyen yağlı maddeleri emmisifiye eder.
- Ticari sabunlarda çoğunlukla palmetik asit veya oleik asiti sodyum tuzları bulunur, kalsiyum ve magnezyum sabunları ise suda çok su verir ve yağlı tabakalara emülsiye etmezler.
- Karbon sayısı ona kadar olan doymuş yağ asitleri öz ısıda sıvı ve uçucudur (probiyotik asit, ütotik asit, asetik asit), karbon sayısı ondan yukarı olanlar ise vücut sıcaklığında katı haldedir.
- 1:17:57Doymamış Yağ Asitleri
- Doymamış yağ asitleri yapısında bulundurduğu çift bağdan dolayı oda ısısında sıvı halde edilir ve çift bağ sayısı arttıkça erime noktası da düşmeye başlar.
- Soğuk iklim koşullarına adapte olan hayvanlarda ve bitkilerde daha fazla doymamış yağ asitleri bulunur.
- Doğal olarak bulunan uzun zincirli doymamış yağ asitlerinin hemen hemen hepsi sis konfigürasyonundadır, ancak doymamış yağ asitlerinde çift ban yerinin değişmesiyle izomeler töresi de daha çok görülen izomeriizm tipi sis ve transisomerlerdir.
- 1:21:36Sabunların Kimyasal Özellikleri
- Karbon sayısı altıdan yukarı olan yağ asitlerinin metallerle yaptığı tuzlara sabun denir ve sabunların iyonize olan baş kısımları polar bir grup oluşturarak su ile hidrojen bağı yapar.
- Potasyum sabunları sodyum sabunlarından daha yumuşaktır ve daha çabuk erirler, doymamış yağ asitlerinin verdiği sabunlar ise doymuş olanlara oranla suda ve alkolde daha fazla erirler.
- Piyasada satılan sabunlar aynı yağ sitenin sodyum tuzlarıdır ve suyun sertliğini gidermek için sodyum karbonat ve sodyum silikat içerir.
- 1:23:15Deterjanlar
- Deterjanlar yağ asitlerinin indirgenme ürünü olan yüksek alkollerin sülfrik asit esterlerinin metal tuzlarıdır ve yüksek basınç ve ısı ile gerçekleşir.
- Deterjanlar kalsiyum, magnezyum tuzları teşkil ettiğinde sert sularda daha kolayca kullanılabilir ve temizlemeleri daha çoktur.
- Deterjanlar asit çözeltilerinde parçalanmadıkları için üstün temizleyici maddelerdir ancak doğada birikimleri ve çevre kirliliğine sebep olurlar, özellikle potasyum içeren deterjanlar tatlı sularda yaşayan yeşil alglerin çoğalmasına neden olur.
- 1:25:05Yağ Asitlerinin Kimyasal Özellikleri
- Ester, yağ asitlerinin karboksi gruplarının alkollerle birleşmesiyle oluşan bir fonksiyonel grup ve tepkime ürünüdür.
- Hidrojenlenme, doymamış yağ asitlerinin yapısında yer alan çift bağının hidrojen ile duyurulması olayıdır ve doymamış yağ asitlerini doymuş yağ asitlerine dönüştürür.
- Çift halojen ilavesi, doymamış yağ asitlerinin çift bağlarını halojen eklenerek doyma işlemidir ve yüksek basınçta çeşitli katalizörlerin varlığında gerçekleşir.
- 1:26:15Oksidasyon ve Peroksitasyon
- Oksidasyon, etilen bağının oksitlenmesidir ve yağ asitlerinin oksitlenmesinde oksitleyici olarak potasyum permanganat kullanılır.
- Peroksitasyon, çok doymamış yağ asitlerinin (pufaların) peroksidasyonu bir zincir reaksiyon şeklindedir ve bu reaksiyonlar sırasında eşlenmemiş elektronları içeren serbest radikaller oluşur.
- Serbest radikaller canlı organizmada geniş çaplı reaksiyonlara girerler, ancak antioksidatif sistem aracılığıyla bu bileşiklerin zararlı etkileri engellenir ve kontrol altında tutulur.