Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir eğitimci tarafından sunulan KPSS sınavına hazırlık amaçlı tarih dersidir. Eğitmen, İslamiyet öncesi Türk tarihinin kültür ve uygarlık bölümünü kapsamlı şekilde ele almaktadır.
- Video, İslamiyet öncesi Türk devletlerindeki hükümdar ünvanları, bağımsızlık alametleri, yönetim sistemi, ordu teşkilatı, toplum yapısı, ekonomik faaliyetler, din inanışı, törenin önemi, Türk destanları, Orhun kitabeleri, takvimler ve sanat anlayışı gibi konuları sistematik olarak incelemektedir. Her konu, ÖSYM sınavlarında çıkabilecek soru tipleri üzerinden açıklanmakta ve örnek sorular çözülmektedir.
- Eğitmen, yaklaşık 100 kavram bilgisi içermekte olup, Türklerin kullandığı Orhon ve Uygur alfabelerinin milli alfabeler olduğunu vurgulamaktadır. Video, İslamiyet öncesi Türk devletleri ile ilgili kültür ve uygarlık konusunu noktaladığını belirterek, bir sonraki videoda Türk-Islam devletleri ve kültür uygarlığıyla görüşmek istediğini ifade etmektedir.
- 00:08KPSS Soruları ve İslam Öncesi Türk Tarihi
- KPSS soruları genel tekrar etkinliğinin ikinci videosunda İslam öncesi Türk tarihinin kültür ve uygarlık bölümü ele alınmaktadır.
- ÖSYM'nin soru eğilimine göre bu kısımdan kavram bilgisi üzerinden oldukça fazla soru yöneltildiği görülmektedir.
- Bu videonun sonunda takribi yüz'e yakın kavram ele alınacaktır.
- 00:43İslam Öncesi Türk Devletlerinde Hükümdar Ünvanları
- İslam öncesi Türk devletlerinde kullanılan hükümdar ünvanlarından biri olmayan "ayg" seçeneği doğru cevaptır.
- İlk Türk devletlerinde "aygucu" kavramı vezir anlamına gelir ve "üge" olarak da kullanılır.
- İslam öncesi dönemde hükümdar unvanları arasında ilik han, hakan, kağan, ilteris, yabgu, tanhu, şanyü, idigut, ilteber, erkin ve kül erkin gibi birçok farklı ünvan bulunmaktadır.
- 02:11İslam Öncesi Türk Devletlerinde Bağımsızlık Alametleri
- İlk Türk devletlerinde hükümdarın bağımsızlık alametleri arasında otağ (çadır), örgün (taht), nevbet (davul), sancak (berge/kamçı), kotuz/sorguç, kama/bıçak, to (bayrak/sancak), kur (kemer) ve ok-yay bulunmaktadır.
- 2023 KPSS'de ÖSYM, ilk Türk devletlerinde ok ve yay unsurunun bağımsızlık alameti olarak kullanıldığını kabul etmiştir.
- Ünvan alma, kılıç, elçi kabul etmek, siyasi anlaşmalara imza atmak ve kurultayı toplamak da hükümdarın bağımsızlık alametleri arasındadır.
- 05:26İslam Öncesi Türk Devletlerinde Devlet Yönetimi
- İslam öncesi Türk devletlerinde devlet yönetimiyle ilgili kavramlar arasında yalvaç-elçi, orun-oturma düzeni, ilik-hükümdar ve ok-bağımsızlık eşleştirmeleri doğru verilmiştir.
- Yarlık kavramı tanrı'nın iradesi, buyruğu, izni, emri veya bağışlaması anlamlarına gelir ve hükümdarın emri olarak da nitelendirilir.
- İlk Türk devletlerinde meclis üç farklı kavramla nitelendirilmiştir: kurultay, toy ve kengeç.
- 07:53Önemli Görevliler ve Devlet Kavramları
- İlk Türk devletlerinde hükümdarın erkek çocukları olan tiginleri eğiten kişilere ataman (inal) veya inanç adı verilir.
- Ağılık (imga) kavramı hazinedar anlamına gelirken, ayyuki (ayyukı) hükümet anlamına gelir.
- İlk Türk devletlerinde devlet iki kavramla nitelendirilmiştir: il (devlet) ve el (hükümdar).
- 09:25Devleti Oluşturan Temel Unsurlar ve Kut Anlayışı
- İlk Türk devletlerinde il ve el adı verilen devlet dört temel unsur üzerine inşa edilmiştir: ülke, halk, bağımsızlık ve töre.
- Kut, ilk Türk devletlerinde ülkeyi yönetme yetkisinin kaan'a, hükümdara tanrı tarafından verildiği anlayışıdır.
- Kut anlayışında kan bağı esastır ve hanedanı soyundan gelen erkekler kutludur.
- 11:19İlk Türk Devletlerinde Kurultay
- İlk Türk devletlerinde devlet sorunlarının görüşüldüğü toy veya kurultay meclisine herkes katılamazdı, sadece toygun olarak nitelendirilen kişiler katılabilirdi.
- Kurultaya katılma hakkı olanlar arasında kağan ve eşi hatun, hanedan mensupları, boy beyleri, komutanlar, devletin ileri gelenleri ve idari görevliler yer alıyordu.
- Kurultayda din adamlarına yer verilmemiş olsa da, dinle ilgili konular tartışılabilirdi; örneğin Bögü Kağan zamanında Maniheizm, Tapo Kağan zamanında Budizm ülke gündemine getirilmişti.
- 13:30İlk Türk Devletlerinde Önemli Kavramlar
- Ölüş veya ölük kavramı, tanrı tarafından hakan'a baş edilen ve hakan'ın bunu adil bir şekilde dağıtması ile ilgili bir kavramdır.
- Veraset kavramı, ülkenin hanedanın ortak malı olduğu anlayışıdır ve geleneksel Türk veraset anlayışı Türk İslam devletlerinde de Osmanlı kuruluş döneminde belli bir dönem devam etmiştir.
- İlk Türk devletlerinde veraset anlayışında belli bir kural olmadığı için düzensiz bir veraset anlayışı olduğu için taht kavgaları ve kısa zamanda dağılmalar yaşanmıştır.
- 15:21İlk Türk Devletlerinde Ordu Teşkilatı
- İlk Türk devletlerinde ordu teşkilatı ile ilgili kavramlar arasında kün (halk), berk (askeri başlık), tarkan (ordu komutanı), kırkeş (okçu) ve turan (savaş taktiği) bulunmaktadır.
- İlk Türk devletlerinde ordu "su" olarak nitelendirilir ve ordu-millet anlayışı vardır; Orta Asya coğrafyasında göçebe yaşamın olduğu ortamda herkesin aynı zamanda asker olması anlamına gelir.
- İlk Türk devletlerinde genellikle paralı askerlik görülmez (Hazarlar hariç), ordu komutanlarına tarkan, burry veya subaşı ünvanları verilir ve yelme adı verilen keşif kolları oluşturulmuştur.
- 19:06İlk Türk Devletlerinde Toplum Yapısı
- İlk Türk devletlerinde toplumsal yapıyı oluşturan unsurlar arasında oguş (aile), uruk (soy), bot (boy) ve budun (millet) bulunmaktadır.
- İlk Türk devletlerinde toplum hiyerarşik bir sıralamaya sahiptir: oguş (aile), uruk (soy), bot (boy) ve budun (millet).
- İlk Türk devletlerinde göçebe yaşam tarzı hakimdir, ataerkil aile yapılanması ön plandadır, sınıf ayrımı söz konusu değildir, monogomi (tek eşlilik) anlayışı vardır ve ortak mülkiyet anlayışı ortaya çıkmıştır.
- 22:29İlk Türk Devletlerinde Toplum Yapısı
- Göçebe yaşamın olduğu yerde sınıf ayrımı olmadığı gibi ortak mülkiyet anlayışı ön planda olacak ve temel geçim kaynağı hayvancılık olacaktır.
- İnsanlar ticaret, madencilik ve kısmi tarımsal faaliyetlerde bulunmuş olsa da, bu faaliyetler yaşam tarzını doğrudan şekillendirebilecek bir maliyette değildir.
- İlk Türk devletlerinde toplum dendiği zaman halk arasında düzenlenen eğlencelere, şölenlere "toy" adı verilirdi ve bu kavram hem meclis hem de eğlence için kullanılırdı.
- 23:41Toplumsal Hiyerarşi ve Yaşam Tarzı
- Kurultayda, toylarda ve mecliste olduğu gibi eğlencelerde de belli bir hiyerarşik sıralama ve "orun" adı verilen oturma düzeni vardı.
- Çadırlara doğrudan "yurt" adı verilmezdi, ancak göçebe yaşamın olduğu ortamda çadırın kurulduğu toprak parçası yurt olarak kabul edilirdi.
- İslamiyet öncesi Türk devletlerinde, Orta Asya coğrafyasında yiğit, kahraman, vatansever ideal insan tipine "alp" tipi insan adı verilirdi.
- 25:17İlk Türk Devletlerinde Ekonomi
- İlk Türk devletlerinde sosyo-ekonomik yapıda konar göçer bir yaşam tarzı ve hayvancılık odaklı bir ekonomi gelişmiştir.
- İhraç edilen ürünler arasında deri, silah, hayvan ve süs eşyaları bulunurken, tahıl ürünleri (hububat) ihraç edilen ürünlerden biri değildir.
- İlk Türk devletlerinde iki önemli ticaret yolu vardı: Çin'in Şu An kentinden başlayıp Akdeniz'den Avrupa'ya kadar uzanan İpekyolu ve Karadeniz'in kuzeyinden Altay Dağları ve Çin'e kadar uzanan Kürk Yolu.
- 28:42Din ve İnanış Kavramları
- İlk Türk devletlerinde cenaze törenlerine "you", ölülerin eşyaları ile birlikte gömüldüğü oda şeklindeki mezarlara "kurgan", din adamlarına "kam", mezarların çevresine dikilen heykelcik mezar taşı anlamındaki heykelciklere "balbal" adı verilirdi.
- "Ongun" kavramı özellikle totemizm inanışında kutsal olduğuna inanılan hayvanlar için kullanılan bir tabirdir ve yazılı anıt anlamına gelmez.
- İlk Türk devletlerinde "uçma" cennet, "tamu" cehennem anlamına gelir ve bu kavramlar İslam'a geçişte önemli rol üstlenmiştir.
- 31:50Ahiret İnançının Kanıtları
- İslamiyet öncesi Türk devletlerinde ahiret inancı vardı ve bunun önemli kanıtları vardır.
- Cesetlerin mumyalanması, kurgan adı verilen oda şeklinde mezarların olması ve ölülerin eşyaları ile birlikte gömülmesi ahiret inancının göstergeleridir.
- Mezarların çevresine dikilen balbal heykelciklerin her biri, ölen kişiye öteki dünyada hizmetkarlık yapacağı anlayışıyla dikilirdi.
- 33:43İlk Türk Devletlerinde Din ve İnanış
- İbn-i Fadlan seyahatnamesinde Oğuz Türklerinden bahsederken, balbal denilen mezar heykellerinin öteki dünyada hizmetkarlık yapacağı anlayışıyla bahsedilmiştir.
- İslamiyet öncesi Türk devletlerinde en az değişime uğrayan alan ordu teşkilatıdır, ancak din ve inanış alanı en çok değişime uğramıştır.
- Gök tanrı inancı Türkler arasında en yaygın inançtı, ayrıca totemizm, şamanizm, doğa ve atalar kültü, maniheizm, budizm, İslam, Hıristiyanlık ve Musevilik de Türk topluluklarında görülmüştür.
- 37:41Törenin Değişmez Dört Hükmü
- Yusuf Hasajip Kutad Kubilik adlı eserinde törenin değişmez dört hükmü kölelik, uzluk, tüzlük ve kişilik olarak belirtilmiştir.
- Kölelik adalet, uzluk iyilik, tüzlük eşitlik ve kişilik insanlık anlamına gelmektedir.
- Törenin üç önemli kaynağı örf, adet ve gelenekler, kurultay kararları, kağan'ın emirleri olup, gerektiğinde kurultayda alınan kararlarla veya kağan'ın emirleriyle değişikliğe gidilebilir.
- 40:46İlk Türk Devletlerinde Hukuk
- İlk Türk devletlerinde mahkemelere yargı adı verilmiş, mahkemelere başkanlık eden kişilere yargıcı (hakim) denmiştir.
- Göçebe yaşam tarzı nedeniyle uzun süreli hapis görülmemiştir.
- "İl gider töre kalır" ifadesi, devletlerin yıkılmasına rağmen törenin sosyal yaşantının ve devlet mekanizmalarının temelinde yer aldığını göstermektedir.
- 41:55Türklerin Alfabeleri
- Orhon ve Uygur alfabeleri Türkler için özgü iki önemli alfabedir.
- Sot alfabesi Hint-Avrupa dil ailesinden gelen, Doğu İran dili olarak nitelendirilen ve Soğutlu tüccarların ticaret hayatında kullandığı bir alfabedir.
- Türkler tarih boyunca Sot, Kiril, Arap alfabelerini kullanmış, Türkiye Cumhuriyeti döneminde 1 Kasım 1928'den itibaren Latin harfleri kabul edilmiştir.
- 44:15Türk Destanları
- Bozkurt destanı Hunlara değil Göktürklere ait önemli destanlardan biridir.
- Ergenekon ve Bozkurt destanları Göktürklere, Türeyiş ve Göç destanları Uygurlara aittir (Göç destanının diğer adı Kutlu Dağ efsanesidir).
- Kutlu Dağ efsanesine göre, Uygur ülkesine bereket getiren kutlu kaya, yaşanan savaşlardan dolayı üzüntüsünden çatlamış ve ülkedeki bereket yok olup gitmiştir.
- 45:38Diğer Önemli Destanlar
- Ergenekon destanı bir dağın içindeki demirin eritilerek dağın patlaması ve Türklerin çoğalmasını anlatır.
- Kırgızlara ait Manas destanı dünyanın en uzun destanı olarak kabul edilmektedir.
- İskitler'e ait Alper Tunga ve Şu destanları, Asya Hun Devleti'ne ait Oğuz Kağan destanı ve Yakut Türklerine ait Yaradılış destanı da önemli destanlardan biridir.
- 46:38İlk Türk Devletlerinde Sözlü Edebiyat Türleri
- İlk Türk devletlerinde dört önemli sözlü edebiyat türü vardır ve destanlar hem sözlü hem de yazılı edebi bir tür olarak bilinmelidir.
- Kuşk, coşkulu şiirlere verilen isimdir ve toy (şölen) eğlencelerinde kopuz eşliğinde söylenen şiirlerdir.
- Sagu, ölülerin ardından yakılan ağıtları ifade eder ve hem edebi hem de dini bir kavramdır.
- 47:53Orhun Kitabeleri
- Orhun kitabeleri (Göktürk kitabeleri) iki Göktürk Devleti döneminde yazılmış ve Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tigin adına dikilmiş üç önemli yazıttan oluşur.
- Orhun kitabeleri ilk defa Danimarkalı dilbilimci Wilhelm Thompson tarafından okunmuştur.
- Kitabelerin içerisinde gök tanrı inanç sistemine ilişkin ifadeler yer alır ve Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
- 49:34Orhun Kitabelerinin Özellikleri
- Orhun kitabeleri siyasetname özelliği gösterir, öğütlerden bahseder ve devlet yönetimi konusunda hükümdarın halkına hesap vermesi sosyal devlet anlayışının önemli göstergelerindendir.
- Bilge Kağan'ın "açı doyurdum, çıplak giydirdim, dağınık boyları budun ettim" ifadeleri sosyal devlet anlayışını ve millet vurgusunu gösterir.
- Orhun kitabeleri günümüzde Moğolistan sınırı içerisinde yer alan TİKA bünyesinde koruma altına alınmıştır.
- 50:39Diğer Önemli Yazıtlara Gönderme
- Uygurlara ait Karabalgasun yazıtı, Shinesu yazıtı, Mature kitabesi, Taryat ve Suci yazıtları son derece önemlidir.
- Kırgızlara ait Yenisey yazıtları da Orhun kitabeleri kadar önemli bir özelliğe sahiptir, ancak deformasyondan dolayı günümüzde net bir şekilde okunamamaktadır.
- Orhun kitabeleri günümüzde Türk tarihine ilişkin ilk yazılı belge olarak kabul edilmektedir.
- 51:47Türklerin Kullanmış Olduğu Takvimler
- Türklerin kullanmış olduğu takvimler arasında Hicri takvim, Celali takvim, Oniki Hayvanlı Türk takvimi, Rumi takvim ve Miladi takvim bulunmaktadır.
- Hicri takvim, Türklerin kullanmış olduğu takvimler içerisinde ay yılı esasına göre hazırlanan tek takvimdir.
- Celali ve Oniki Hayvanlı Türk takvimi, Rumi takvim ve Miladi takvim güneş yılı esaslı takvimlerdir.
- 53:06Oniki Hayvanlı Türk Takviminin Özellikleri
- Oniki Hayvanlı Türk takviminde hayvan isimleri aylara değil yılları ifade eder ve bir yılda oniki ay vardır.
- Bir yıl üçyüzaltmışbeş gün beş saat olarak hesaplanmıştır ve günün başlangıcı gece yarısı olarak belirlenmiştir.
- Haftada yedi gün vardır ancak bu günlerin herhangi bir ismi yoktur, bunlar sembollerle ifade edilmiştir.
- 54:33İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sanat
- İslamiyet öncesi Türk devletlerinde sanat konusunda bilgiler verilirken, çav kavramı yer almamalıdır çünkü çav kavramı Uygurlar kağıt paraya verilen bir isimdir.
- Stupa, Uygurlarda tapınaklara verilen isimdir ve yerleşik yaşamın en önemli kanıtlarından biridir.
- Türk üçgeni, eski Türk devletlerinde bir mimari yapı elemanı olarak karşımıza çıkar.
- 56:31İslamiyet Öncesi Türk Devletleri'nde Sanat Kavramları
- Fresk, Uygurlarda duvar süsleme sanatıdır ve mimari ile alakalı önemli kavramlardan biridir.
- Bedizci, Uygurlarda ressamlara verilen bir isimdir ve resim sanatının gelişmesi sadece kitaplarda değil, duvar süsleme sanatı ve mimaride de kendini göstermiştir.
- Stupa, Türk üçgeni, fresk ve bedizci gibi kavramlar ilk Türk devletlerinde sanat alanı ile ilgiliyken, çav kavramı ekonomiyle bağlantılı bir kavramdır.
- 57:21Video Kapanışı
- Bu video, İslamiyet öncesi Türk devletleri ile ilgili kültür ve uygarlık konusunu noktalamıştır.
- Bir sonraki videoda Türk İslam devletleri ve kültür uygarlığıyla görüşmek üzere veda edilmiştir.