Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu belgesel, Türkiye'nin güneydoğusunda inşa edilen İlısu Barajı'nın yapım sürecini ve teknik özelliklerini anlatmaktadır. Videoda Prof. Dr. Vesel Eroğlu gibi uzmanlar ve inşaat alanındaki mühendisler yer almaktadır.
- Video, İlısu Barajı'nın neden inşa edildiğini, Dicle Nehri'nin özellikleri ve barajın teknik detaylarını açıklamaktadır. İnşaat süreci, derivasyon tünelleri, batardolar, zemin iyileştirme çalışmaları, dolgu aşaması, beton kaplama teknikleri ve güvenlik sistemleri gibi aşamalarla anlatılmaktadır. Son bölümde ise hidroelektrik enerji üretim süreci, türbinlerin çalışma prensipleri ve elektrik enerjisinin şehir şebekesine dağıtılması detaylı olarak açıklanmaktadır.
- Barajın 10,6 milyar metreküp su depolama kapasitesine sahip olması, yılda 420 GWh elektrik üretmesi ve 135 metre yüksekliğinde olacak olması vurgulanmaktadır. Ayrıca, barajın Türkiye'nin güneydoğusunda kendi kategorisinde dünyanın en büyük barajı olduğu ve milyonlarca insanın elektrik ihtiyacını karşılayacağı belirtilmektedir.
- 00:07İlısu Barajı'nın İnşaatı
- Türkiye'nin güneydoğusunda Türk mühendislerin oluşturduğu seçkin bir ekip, Dicle Nehri'ne yeryüzünün en büyük barajlarından birini inşa etti.
- İlısu Barajı, 10,60 milyar metreküplük bir su basıncına dayanacak ve uzun yıllar milyonlarca kişinin elektrik ihtiyacını karşılayacak.
- Günümüz dünyasında enerji tüketiminin temel ihtiyaç haline geldiği, nüfus artışları ve teknolojik gelişmeler enerji talebini artırdığı belirtiliyor.
- 01:26Türkiye'nin Enerji Sorunu ve Hidroelektrik Santralleri
- Artan enerji açığı, Türkiye'de de yeni enerji kaynakları üzerinde daha fazla düşünülmesini ve alternatiflerin üretilmesini zorunlu hale getirdi.
- Yenilenebilir temiz enerji kaynağı olan hidroelektrik santralleri, Türkiye'nin zengin coğrafyası sayesinde önemli bir avantaj sağlıyor.
- Dicle Nehri'nde bu potansiyellerden biri bulunuyor ve bu nedenle İlısu Nehri'ne dünyanın en büyük barajlarından biri inşa edildi.
- 02:12Barajın İnşaatı İçin Karşılaşılan Zorluklar
- Mühendislerin hedefi Dicle Nehri'ne bir baraj inşa ederek enerji ihtiyacını önemli oranda karşılamaktı.
- Barajın büyüklüğü düşünüldüğünde, nehrin suyunu inşaat alanından nasıl uzaklaştıracakları, milyonlarca metreküplük dolgu yapacakları ve hidroelektrik santrali kuracakları gibi zorluklar vardı.
- Mühendisler müthiş bir mühendislik örneği gösterip tüm zorlukları yendiler ve Dicle Nehri'nde yer alan en büyük barajı inşa etmeyi başardılar.
- 03:04İlısu Barajı'nın Önemi
- Bu büyük bir baraj olması gerekiyor çünkü gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin enerji ihtiyacı her geçen gün artmaktadır.
- İlısu Barajı, Türkiye Cumhuriyeti'nin yüz yıllık vizyon projelerinden biri olarak önemli bir yatırım projesidir.
- Baraj, ülkenin refah ve sürdürülebilir kalkınma temini açısından dayanıklı bir projedir.
- 04:21Dicle Nehri'nin Özellikleri
- Kaynağını Hazar Gölü'nden alan Dicle Nehri, Türkiye topraklarında güneydoğu yönüne doğru 523 km kat edip yoluna devam ediyor ve Irak topraklarında Fırat Nehri ile birleşerek 179 km uzunluğundaki Şadül Arap Nehri'ni oluşturup Basra Körfezine dökülüyor.
- Dicle Nehri saniyede ortalama 490 metreküplük akış hızıyla dünyanın en hızlı akan nehirlerinden biri olup, bu debiye sahip bir nehir potansiyel elektrik enerjisidir.
- Dicle Nehri düzensiz bir akıma sahip olup, kış ve ilkbahar aylarında 2500-3000 metreküplük su akışı varken, yaz ve sonbahar aylarında bu 50 metreküplere düşmektedir.
- 05:54Barajın Lokasyonu ve Tasarımı
- İlk etapta Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından 1930'lu yıllarda Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında ekip çalışmalarına başlanmış ve yaklaşık 10 güzergahta 10 baraj aksı belirlenmiş.
- Uzmanlar, Mardin ve Şırnak illeri arasında sınır teşkil eden Dicle Nehri üzerinde Mardin iline bağlı Dar Geçit ilçesinin 15 km doğusunda İlısu Barajı'nı inşa etmeye karar verdi.
- Barajın yapılacağı havza için en uygun tasarım, ön yüzü beton kaplı kaya dolgu tipi baraj olarak belirlendi.
- 08:33Barajın Yapısı ve İnşaat Planı
- İlısu Barajı üç ana kısımdan oluşuyordu: 10,60 milyar metreküplük suyu tutacak kaya dolgu gövde, tamamı betondan inşa edilen ve barajın kritik bölgelerini barındıran beton baraj ve yılda 420 gWh elektrik üretecek hidroelektrik santrali.
- Baraj tipinde temel ve gövdenin taşıma gücünün yüksek olması gerekiyor ve arazi şartları çok iyi bir şekilde analiz edilmeliydi.
- Barajın oturduğu kısım German formasyonu üzerine oturmuş bir baraj olup, hem geçirimsiz hem sağlam bir yapıya sahiptir.
- 10:04Hasankeyf Koruma Projesi
- Hesaplamalara göre Dicle'nin ayırdığı tarihi bölge Hasankeyf'in %20'lik kısmı baraj göl alanından etkilenecekti.
- Kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılması için dünyanın en geniş kapsamlı koruma ve kurtarma projesi başlatıldı.
- Antik kentin sular altında kalmayacak bölgesinde yer alan kültür varlıkları restorasyon ve koruma çalışmalarıyla bir açık hava müzesi'ne dönüştürülürken, yüzlerce yıllık tarihi eserler kilometrelerce taşınarak baraj göl alanından başarıyla uzaklaştırıldı.
- 11:33Barajın İnşaatı İçin Teknik Çözümler
- Barajın arkasında tutacağı yaklaşık 11 milyar metreküp suyun oluşturacağı basıncın baraja zarar vermesini engellemek için 135 metrelik dev bir beton bariyer yapılması gerekiyordu.
- Hızla akan bir nehrin tam ortasına beton dökülemez, önce kuru bir ortam oluşturulmalı.
- Çözüm olarak derivasyon tüneli (dağın içine bir musluk sistemi) kurulması gerekiyordu.
- 12:21Dicle Nehri'nin Akımını Yönlendirme
- Dicle Nehri'nin güçlü akıntısını farklı bir rotaya yönlendirmek için derivasyon tüneli inşa edildi.
- Derivasyon tüneli, 10.800 metreküp deşarj kapasitesine sahip, her biri 3.600 metreküp bölü saniyelik üç tüp halinde inşa edildi.
- Tünel yaklaşık %1 eğimle yaklaşık bir kilometrelik su yolculuğu yaptıktan sonra çıkış ağzına kadar kuru bir zemin oluşturarak barajın inşaası için sıkıntısız bir ortam yarattı.
- 15:14Batardo İnşaatları
- Beton gövdenin yapılacağı alanın ön ve arka kısmına batardo denilen daha küçük barajlar inşa edildi.
- Memba tarafına temelden 40 m yüksekliğinde ve 700 metre kre uzunluğunda Memba Batardosu, Mansap tarafına ise temelden 16 metre yüksekliğinde ve 226 metre kre uzunluğunda Mansap Batardosu inşa edildi.
- Bu batardo'lar, Memba ve Mansap tarafından gelebilecek olası su akıntılarını tamamen engelleyerek güvenli bir alan oluşturdu.
- 17:44Zemin İyileştirmesi
- Devasa gövdenin yükünü sırtlayacak zemin için önce zemin iyileştirmesi yapıldı.
- Kazı işlemi sonrası açığa çıkan kaya yüzeyi kontrol edildi, çatlaklar tespit edildi ve jeolojik harita hazırlandı.
- Barajın bulunduğu konum mühendislerin işini kolaylaştırdı çünkü temel zemini sağlam kaya yapısındaydı, bu nedenle ekstra iyileştirme çalışması gerekmedi.
- 20:24Baraj Gövdesinin İnşaatı
- 135 metre yükselecek olan gövde için 24 milyon metreküp hacimli devasa bir baraj gövdesi inşa edilecekti.
- Dolgu hatlarına başlamadan önce deneme dolguları gerçekleştirildi, bu sayede malzemenin gradasyonu, sıkışması ve geçirilme özellikleri belirlendi.
- Baraj dolgu malzemesi, iki adet özel taş ocağından elde edildi: bazalt ocağından patlatma yoluyla elde edilen malzeme ve malik kireçtaşı ocağından patlatma yoluyla elde edilen malzeme ile kazılardan çıkan mavi kireçtaşı.
- 22:38Baraj Gövdesinin Dolgu Aşaması
- Baraj gövdesinin dolgu aşamasında en ufak dikkatsizlik geri dönüşü olmayan problemlere yol açabilirdi, her santimetrenin sıkışması ve taşların birbirine oturması gerekiyordu.
- Memba kısmında yapılan dolgunun iyi sıkışmış olması önemliydi, aksi takdirde oturma durumu ön yüz betonu etkileyip kırık ve çatlaklara sebep olacaktı.
- Dolgu gövdesini oluşturacak taşlar 28 tonluk titreşimli silindirlerle sıkıştırılarak beton kaplama öncesi sızdırma ihtimali mümkün olan en düşük seviyeye indirildi.
- 23:29Dolgu Malzemelerinin Seçimi
- Barajın ön, orta ve arka taraf olarak üçe bölünerek her bir kısımda farklı yapıda dolgu malzemesi kullanıldı.
- Barajın çekirdeğinde 3A mavi kireçtaşı malzemesi (18 milyon metreküp) kullanıldı, bu malzeme atmosfer şartlarına maruz kaldığında çabuk bozulabiliyor ve kolay kırılabiliyordu.
- Mavi kireçtaşının atmosfer şartlarına maruz kalmaması için barajın çekirdeğinde 3A, masabında bazalt malzemesi, menbasında ise 2B malzemesi kullanıldı.
- 24:53Dolgu Taşlarının Sıralaması
- Proje aşamasında belirlenen metoda göre ön yüz betonun arkasında kalacak taşların yarım geçirimliye doğru sıralanması gerekiyordu.
- Mansap kısmında geçirgen özelliği fazla olan 90 cm'lik büyük bazal taşları, orta kısımda atmosfer şartlarından etkilenmemesi için marlı kireç taşını, memba kısmında ise yastık görevi gören daha kırılıp ufaltılmış bazalt taşını tabakalar halinde yerleştirdiler.
- Toplam 24 milyon metreküplük dolgu tamamlandı.
- 25:37Ön Yüz Betonun Yapımı
- Baraj gövde inşaatı bittikten sonra sızdırmazlığı sağlayan ön yüz betonu yapıldı, bu beton 244 bin metrekarelik bir yüzey alanına sahipti ve toplamda 118 anıdan oluşuyordu.
- Yaklaşık 1800 metre uzunluğundaki gövdenin ön yüzünün tamamını tek seferde kaplamak teknik açıdan kusurlu olacağı için yüzey enine doğru 15'er metrelik anolara bölündü.
- Finisher'lar yardımıyla yapılan operasyonda en uzun ano'nun boyu 215 metre idi ve yapımı 2011 gününü aldı, çünkü başladıkları ano'yu bitirmek zorundalardı.
- 27:14Beton Özellikleri ve Sızdırmazlık
- Kilit operasyonda kullanılan beton önceden belirlenen reçeteye uygun olarak üretilmeliydi, çünkü sızdırmazlık ve beton serme işlemi sırasında yapılan ince mühendisliğin dışında betonun da bunu karşılayabilmesi gerekiyordu.
- C25-30 beton sınıfı kullanıldı ve çimento miktarının %20 oranında uçucu kül eklendi.
- Mühendisler uyguladıkları yöntemlerle sızdırmazlığı tamamen sağladı ve gövde inşaatını kusursuz bir şekilde tamamladı.
- 28:23Beton Barajın Yapımı
- Barajın ikinci kısmını oluşturan beton baraj, baraj gölü'nden kaynaklanan yağ su yükünü kendi ağırlığıyla temeli aktaran bir ünitedir.
- Sağ sahilde toplamda 10 blok, sol sahilde ise 11 blok yapıldı, toplamda 21 blok inşa edildi.
- Bloklar 2 metrelik anlar halinde döküldü, yüksekliğine göre bazı bloklarda 20 tane, bazı bloklarda 24 anlık şeklinde.
- 29:45Beton Barajın İnşaatı ve Sıcaklık Sorunu
- Bloklar inşa edilirken bir dolu bir boş şekilde yapılması gerekiyordu, çünkü beton önce yerleşir daha sonra büzülür, bu nedenle önce bir blok yapıp 96 saat sonra boş olan bloğu inşa edebilirlerdi.
- Beton barajın tamamını inşa edebilmek için yaklaşık 600 bin metreküp beton kullanıldı.
- Betondaki sıcaklık artış problemi büyük risk oluşturuyordu, çünkü betondaki sıcaklık artışı yapıya büyük zarar verip geri dönüşü olmayan sorunlar çıkartabilirdi.
- 31:05Beton Sıcaklık Kontrolü
- Beton başlangıç sıcaklığından itibaren betonda bir genleşme oluşuyor, sıcaklığı hidratasyon ısısından dolayı artıyor.
- Apron yapısında 15 derecelik başlangıç sıcaklığıyla beton dökmeye başlandı, 4 gün boyunca (96 saat) sıcaklık 52 dereceye ulaştı ve bu maksimum pik sıcaklığı oldu.
- Maksimum pik sıcaklığı ile çevre sıcaklığı arasındaki farkın 20 dereceyi geçmemesi gerekiyordu, aksi takdirde ciddi beton çatlakları oluşabilirdi.
- 32:10Beton Sıcaklığını Düşürme Yöntemleri
- Beton başlangıç sıcaklığını düşürmek için beton santralinde kurulan buz tesisleriyle 1 metreküp betona yaklaşık 100 kilogram buz kullanıldı ve bu şekilde betonun sıcaklığını 10 dereceye düşürüldü.
- Kütle betonunda ana hedef gövdenin ileride zarar görmemesi için minimum sıcaklıkta üretim yapmaktı.
- Çimento ilk olarak buzla soğutuldu ve böylece barajda kullanılmadan önce sıcaklığı mühendislerin istediği dereceye getirildi, ancak baraj inşasında kullanıldıktan sonra katılaşma sırasında sıcaklığı kendiliğinden tekrar artacaktı.
- 33:00Arz Soğutma Sistemi
- Arz soğutma sistemi, beton barajın çevre sıcaklığına ulaşma süresini 20 yıl yerine 1 güne indiriyor.
- Sistem, büyük alanlarda 600 metrekare, küçük alanlarda 300 metrekarelik alanları kapsayacak şekilde borular içerisinde nehir suyu geçirerek uygulanıyor.
- Bu soğutma yöntemi, beton barajın dayanıklılığını artırarak İlısu Barajı'nın gövdesini dünyanın en büyük baraj gövdelerinden biri haline getiriyor.
- 34:06Dolu Savak Sistemi
- Dicle Nehri'nin taşkın dönemlerinde yaklaşık 10,60 milyar metreküp su tutacak gövde için tehlikeli olabilir, bu nedenle dolu savaklar inşa edilmiştir.
- Dolu savaklar, taşkın durumunda eşik yapısı üzerindeki kapaklar açılarak fazla suları kontrollü bir şekilde tahliye eder.
- İlısu Barajında su tutma kapasitesinin fazla olması nedeniyle altı tane dolu savak inşa edilmiş, tüm kapaklarının açılmasıyla saniyede yaklaşık 15 bin metreküp su deşarj edilebiliyor.
- 36:14Dolu Savakların Çalışma Prensibi
- Dolu savaklar için en önemli olan şey kavitasyon hasarlarını önlemektir, bu nedenle 75 metrede bir havalandırıcılar inşa edilmiştir.
- Havalandırıcılar, sıkışan havayı tahliye edip suyun enerjisini kırmayı amaçlayarak şut kanalındaki betonda meydana gelecek oyulmaları engellemektedir.
- Dolu savak sistemi, baraj seviyesi 525-530 metre üstüne çıktığında, radyal kolları yukarı doğru kaldırarak altından su geçişini sağlar.
- 38:21Dolu Savakların Açılış Aşamaları
- Baraj seviyesi 525 metreyi geçer geçmez, 4 nolu kapaklar 2'şer derece artarak 32 dereceye ulaşır.
- Eğer 32 derece yetersizse, 1, 2, 5 ve 6 kapaklar devreye girerek 16 dereceye kadar yükselir.
- Eğer bu da yeterli değilse, orta kapaklar 32 derecede 40 dereceye kadar çıkar ve diğer kapaklar buna eşlik ederek 40 dereceye çıkar, en son aşamada ise 4 nolu kapaklar 48 dereceye çıkar.
- 39:08Dip Savak Sistemi
- Barajlarda suyu tahliye etmek için iki yöntem vardır: dolusavak ve dip savak.
- Dip savak, suyun dipten tahliyesi amacıyla yapılır ve nehir yatağındaki canlı popülasyonun devam etmesi için can suyu verilmesi için kullanılır.
- Deşarj edilen su barajdan ne kadar uzaklaştırılırsa barajın gövdesi o kadar korunmuş olur, bu yüzden nehrin debisinin arttığı dönemlerde barajın güvenliği için ilk başvurulacak deşarj yöntemi dip savak olur.
- 41:08Derivasyon Tünelinin Dip Savak Olarak Kullanımı
- Mühendisler, projenin başında inşa ettikleri üç tane derivasyon tünelinden ikisinin görevini sonlandırarak kalan bir tüneli dip savaka dönüştürmeye karar verdi.
- Derivasyon tünelinin dip savak olarak kullanılması için önce giriş yapısındaki kapaklar kapatıldı, Dicle Nehri bir ve üç nolu tünele yönlendirildi.
- Ardından çıkış yapısı da kapatıldı, içerideki su tahliye edildi ve derivasyon tünelinin üst betonu kesilerek devasyonun içine ulaşım sağlandı.
- 42:58Hidroelektrik Santrallerin Çalışma Prensibi
- Her hareketin olduğu yerde enerji vardır ve bu enerjiyi akıllıca kullanmak gerekir.
- Nehir yatağına santral kurarak hareket enerjisinden mekanik enerji elde edilebilir.
- Kontrol için büyük bir gövde yapılarak suyu muhafaza etmek gerekir, böylece su akışı kontrol edilebilir.
- 43:35İlısu Barajı'nın Su Alma Yapısı
- Su alma yapısı rezervuar göre değil, üretilmek istenen enerji miktarına göre tasarlanmıştır.
- Barajın çalışması en zor alanlarından biri 45 derecelik eğimle çalışmak zorunda olan su alma yapısıdır.
- Su alma yapısı, suyun sirkülasyona uğramadan sabit hızla ve dengeli bir şekilde tünel içerisinden geçerek santral binasına ulaşmasını sağlar.
- 44:20Su Alma Yapısının Detayları
- 150 ton ağırlığındaki kapaklar açıldığında, Dicle'den gelen atıkların hassas makinelere zarar vermemesi için kapakları çevreleyen 17 cm aralıklı bir ızgara yerleştirilmiştir.
- Su alma yapısından giren rezervuar suyu duru bir şekilde hidroelektrik santraline ulaşıyor.
- Rezervuarda biriktirilen suyun enerjisinden faydalanarak elektrik üretim yapılıyor.
- 45:03Hidroelektrik Enerjinin Avantajları
- Damdaki su deposu ne kadar yüksekte ise aşağıda suyun basıncı dolayısıyla ileriye atılma gücü o kadar fazla olur.
- Bahar mevsiminde özellikle Nisan ve Mayıs ayında suyu biriktirme şansı olur, yazın ise tarımsal sulama ve enerji ihtiyacı artar.
- Hidroelektrik enerjinin avantajı, istediğimiz zaman depolayıp istediğimiz zaman üretebilmesidir.
- 45:59İlısu Barajı'nın Çalışma Sistemi
- İlısu Barajı'nın 135 metrelik devasa gövdesinin arkasında tutacağı 10,60 milyar metreküplük su, %45 eğime sahip üç enerji tünelinden giriyor.
- Su 300 metre boyunca 11 metre çapındaki beton tünellerde ilerleyip, 150 metre boyunca 9 metre çapındaki çelik yapıdaki cebri boruya ulaşıyor.
- Cebri borular pantolon yapısı denilen bölgede altı üniteyi beslemek için ikiye ayrılıyor ve çapları 5 metreye düşüyor.
- 46:46Türbinin Çalışma Prensibi
- Yoluna devam eden suyu salyangoz yapısı devralıyor ve çıkışı 2 metre olan bu yapı, gücü daha da artan suyu çarka ulaştırıyor.
- Çarkın üstündeki jeneratörün rotoru hareket ediyor ve elektrik ortaya çıkıyor.
- Üretilen enerji transformatörlerde dönüştürülüp şalt sahasına ilerliyor ve buradan şehir şebekesine veriliyor.
- 47:30Jeneratör Sistemi
- Jeneratör, motorun tersidir; elektrik üretiyorsa makineden buna jeneratör, elektriği verip hareket üretiyorsa buna motor denir.
- Jeneratörde rotor ve stator bulunur, dönen kısım enerjisini sudan alır ve potansiyel enerjiyi mekanik enerjiye dönüştürür.
- Mekanik enerji yukarıda elektrik enerjisine çevrilip insanların hizmetine sunulur.
- 48:23Elektrik Enerjisinin Taşıma Sistemi
- Santral binasında elde edilen enerji hemen üst tarafta konumlandırılan trafoya gönderiliyor.
- Trafolarda uzak mesafelere göndermek için gerilim yükseltiliyor, akım azaltılıyor ve iletken kesit de azalıyor.
- Gönderdikten sonra hanede veya şehirde yeniden trafolarla gerilim düşürüp akım arttırılıyor.
- 50:09Şalt Sahası ve Şebeke Sistemi
- Mühendisler yaklaşık 75 dönümlük bir alan üzerine kurulu şalt sahasını iki kısım olarak tasarladı.
- Transformatörlerde yükseltilip şalt sahasına gönderilen elektriğin bir kısmı 400 kW olarak uzak mesafelere, bir kısmı da 154 kW olarak yakın mesafelere gönderiliyor.
- Şebeke sistemi örümcek ağı gibi birbirine bağlı olup, fazla üreten testler şebekeye verir, ihtiyacı olan şebekeden çeker.
- 51:08İlısu Barajı'nın Önemi
- İlısu Barajı kendi kategorisinde dünyanın en büyük barajı olmanın dışında ülkeye sağladığı büyük faydayla da önemli bir proje olduğunu gösterdi.
- Uzun yıllar boyunca milyonlarca insanın elektrik ihtiyacını karşılayacak böyle bir barajı tasarlayıp hizmet verebilir hale getirmek uzmanlar için büyük bir görevdi.
- Arkasında yaklaşık 11 milyar metreküp su tutacak bir baraj projesine başlayıp tamamlamak ekip için gerçek bir meydan okumaydı.