Buradasın

Göktürk Devleti'nin Kuruluşu ve Çöküşü

youtube.com/watch?v=frzfWfH4DyU

Yapay zekadan makale özeti

Kısa
Ayrıntılı

Bu video, Göktürk Devleti'nin kuruluşundan çöküşüne kadar olan tarihini anlatan kapsamlı bir tarihsel anlatımdır. Bumin Kağan, İstemi Yabgu, Mukan Kağan, Taspar, Tongyabgu Kağan, Kutluk Kağan, Kapgan Kağan, Bilge Kağan ve Kül Tigin gibi önemli Göktürk hükümdarları ve liderleri ile Çin Hanedanları (Sui ve Tang) arasındaki ilişkiler ele alınmaktadır.
Video, 6. yüzyılın ortalarında Altay Dağları etrafında yükselen Göktürklerin kuruluşundan başlayarak, devletin yükselişini, fetret devrini, Kürşat'ın isyanını ve son olarak Uygur Devleti'nin kuruluşuyla Göktürk Devleti'nin sona ermesine kadar olan süreci kronolojik olarak anlatmaktadır. Göktürklerin Çin, Bizans, Sasaniler ve Doğu Roma İmparatorluğu gibi diğer devletlerle olan ilişkileri, askeri seferleri ve idari düzenlemeleri detaylı şekilde aktarılmaktadır.
Videoda ayrıca Göktürklerin Çin'e karşı düzenledikleri akınlar, Sasaniler'e karşı kazandıkları savaşlar, Orhun kitabeleri gibi önemli tarihi eserlerin önemi ve Göktürk Devleti'nin çöküşünden sonra Uygur Devleti'nin kuruluşu gibi önemli tarihsel olaylar da anlatılmaktadır. Video, Göktürk serisinin dördüncü bölümü olup, bir sonraki videoda Kürşat ve Kırk Çerisinin Çin Sarayı'na baskını anlatılacağı belirtilmektedir.

00:09Göktürklerin Yükselişi: Hunlardan sonra Türkler, 6. yüzyılın ortalarında Altay Dağları'nın etrafında yaşayan Aşina kabilesinin önderliğinde yükselmeye başladılar.
Göktürkler demiri ustalıkla işliyor ve ürünlerini bağlı oldukları Juan Juan'lara gönderiyorlardı.
542 yılında Çin'in kuzeyinde Doğu ve Batı olmak üzere Wei devletleri vardı, batıda Maveraünnehir ve Semerkant merkezli Akunlar, İran'da Sasaniler, Anadolu'da ise Bizans hüküm sürüyordu.
00:49Bumin Kağan'ın Bağımsızlığı: Kışın Wei Nehri'nin buzlarla kaplanmasıyla Türkler nehri geçerek Batı Wei Devleti'nin eyaletlerini yağmalıyordu.
545-546 yıllarında Göktürk reisi Bumin Kağan ile Batı Beyi hükümdarları birbirlerine karşılıklı elçiler gönderdiler.
Bumin Kağan, Juan Juan Devleti hükümdarına kızıyla evlenmek istediğini bildirdi, ancak hükümdarın tepkisi üzerine elçiyi öldürdü ve Batı Wei Hanedanı'ndan bir prensesle evlenerek ittifak kurdu.
02:05Göktürk Devleti'nin Kuruluşu: 550 yılına gelindiğinde Doğu Wei yıkılarak yerine Kuzey Çin Hanedanlığı kuruldu.
Bumin Kağan 552 yılında Juan Juanlara ani bir baskın yaptı, onları bozguna uğratarak ilk han unvanını aldı ve Göktürk Devleti'nin resmen bağımsızlığını ilan etti.
Bumin Kağan, devletin merkezini Ötüken yaptı ve aynı yıl vefat edince yerine oğlu Kara Yeni Kağan geçti.
02:59İstemi Yabgu'nun Batıdaki Faaliyetleri: Bumin Kağan, ülkenin batısını kardeşi İstemi'ye vermişti ve İstemi Yabgu unvanıyla Büyük Kağan'a bağlı olarak ülkenin batısını idare etti.
İstemi Yabgu, Altay Dağları'nın batısından başlayarak Hazar Denizine kadar olan sahada yaşayan Töles ve On Ogur boylarını itaati altına aldı.
Batı Türkistan bölgesinde ele geçirilmesiyle İpek Yolu'nda Göktürkler söz sahibi oldu.
03:29Akhunların Yıkılışı: 350 yılından beri bölgede hüküm süren Akunlar, 556 yılında İstemi kumandasındaki Göktürk ordularının baskılarına maruz kaldılar.
İstemi Yabgu, Sasani hükümdarı An-Şirvan ile anlaşıp kızını İran hükümdarına verdi ve onlarla ittifak kurdu.
Göktürk orduları Akhunlara kuzeydoğudan saldırırken, Sasani kuvvetleri de batıdan hücuma geçerek Akhun Devletini kolayca yıktılar.
04:26Göktürklerin Sasanilerle İlişkileri: Akunların yıkılmasıyla Göktürkler Sasanilerle sınır komşusu oldu ve Bizans ile temasa geçmeye başladı.
Sasani İmparatoru Anu Şirvan, Batı Göktürklere vergi veriyordu ve Maveraünnehir bölgesine hakim olmak istiyordu.
İstemi Yabgu, Sasanilerin düşmanca tavrı üzerine Sodlu tüccar Maniyak'ın tavsiyesiyle 567 yılında bir heyeti Kafkasya üzerinden Bizans'a gönderdi.
05:24Bizans-Göktürk İttifakı: Göktürk elçileri ellerinde Türkçe mektupla İstanbul'da çok iyi karşılandılar ve mektup İmparator II. Justinus'a okundu.
569 yılında Bizans elçilik heyeti de ittifak anlaşması için Göktürk ülkesine harekete geçti ve Bizans elçilik heyetinin başında Zemerks bulunuyordu.
571 yılında Bizans-Sasani çatışmaları başladı ve Türkler ilerleyişine hız verdi, Kafkasya'nın kuzeyi ardından Azerbaycan Göktürklerin eline geçti.
06:17İstemi Yabgu'nun Vefatı ve Tardu Yeni Kağan: 576 yılında İstemi Yabgu hayatını kaybetti ve Bizans İmparatoru II. Tiberius, askeri ittifakın yenilenmesi için elçi Valentinos'u görevlendirdi.
İstemi'den sonra oğlu Tardu Yeni Kağan oldu ve Bizans elçisi Valentinos, Aral Gölü civarındaki Göktürk kumandanı Türk-Şad tarafından karşılandı.
Türk-Şad, Bizans elçisine "Siz Romalılar on dilde konuşup herkesi aldatırsınız" diyerek elçileri Kafkaslar üzerinden sarp araziden götürdüklerini söyledi.
07:43Mukan Kağan'ın Dönemi: Bumin Kağan'ın 552'de vefat etmesinden sonra yerine oğlu Kara Kağan geçti, o ilk önce Ordos'taki bir kitleyi mağlup etti.
Kara Kağan'da ölünce Göktürk tahtına kardeşi Mukan geçti, Mukan Kağan zeki, bilgili ve taktik ustasıydı.
Mukan Kağan önce Juan Juan'lara iki kere ağır darbe indirdi, ardından Kitanlar üzerine sefer düzenleyip onları kendisine bağladıktan sonra Baykal Gölü'nün batısındaki Kırgızlar da ona itaat ettiler.
08:39Mukan Kağan'ın Fetihleri: Batı Wei İmparatoru Göktürklere yüz bin top ipek gönderip Göktürk prensesi ile evlenerek müttefik olma teklifi Mukan tarafından kabul edildi.
Mukan Kağan 558 yılında Batı Wei topraklarından geçerek Tibet'in kuzeydoğusunda bulunan Tai Hanların üzerine yürüdü ve onlara ait iki kaleyi ele geçirerek geri döndü.
560 yılında Mukan Çoğu Devleti hediyeler göndererek daha yakın ilişkilerde bulundu ve 563 yılında Çoğu ve Çiğ devletleri birbirleriyle mücadeleye girdikleri zaman iki devlet de Göktürkler ile iyi ilişkiler kurma yoluna gitti.
09:35Mukan Kağan'ın Çin'e Seferi: Mukan, kendisine daha yakın davranan Batı'daki Çoğu Devleti ile ittifak kurdu ve onlarla birlikte doğuda bulunan Çiğ Devleti üzerine yürüdü.
Yüzbin kişilik ordusuyla Çin'e giren Mukan, ordusunu üçe ayırdı, önce Hank eyaletine, ardından Shinyang şehrine vardı ve bölgede büyük ganimetler toplayarak geri döndü.
Çin'deki iki devletin birbirleriyle ittifak yapmasına kızan Mukan, kızının gelin olarak gönderilmesi işini durdurdu ve tek başına Çilerin Yu eyaletine girdi, Çin Seddi'ni aşarak akınlarda ve yağmalarda bulundu.
10:15Mukan Kağan'ın Vefatı ve Taspar'ın Dönemi: Çoğu 564 yılında dört büyükelçiyi Mukan Khan'a göndererek anlaşmaya çalıştılar, Mukan Kağan önce bunu reddetse de 568 yılında anlaşmayı kabul etti ve Çoğu büyük miktarda Mukan'a vergi veriyordu.
Mukan Kağan devletinin Asya'nın en büyük gücü haline getirdikten sonra 572 yılında hastalıktan öldü.
Mukan Kağan'ın askeri gücü herkesi korkutmuştu, Çin'in iki büyük devletini neredeyse kendisine bağlamış ve İsteminin de desteğiyle tarihi İpek Yolu Göktürk ülkesinde kalmıştı.
11:09Taspar'ın Yönetimi: Mukan Kağan öldükten sonra yerine kardeşi Taspar geçti ve Çin'deki devletler hemen yeni Kağan Taspara hediyeler gönderdiler.
Taspar, Göktürk ülkesinde yeni bir teşkilatlanmaya gitti, doğudaki ülkeyi de ikiye bölerek buranın batısını ve doğusunu yeğenlerine verdi ve kendisi ise Büyük Kağan oldu.
Taspar'ın ordusu artık yüzbinlerle ifade ediliyordu ve ilk kez doğudaki Chi Hanedanlığını destekledi.
11:44Göktürk İmparatorluğu'nun Çöküşü: Çiğ Hanedanı, Çin'in zenginliğinden etkilenerek Budist tapınağı yaptırdı ve 577'de yıkıldı.
Taspar, Göktürk ülkesine kaçarak Çoğullara askeri baskısını artırdı ve Pekin bölgesini yağmaladı, ancak 581'de hastalıktan öldü.
Taspar'ın ölümünden sonra ülkede karışıklıklar çıktı; devlet meclisi, annesi Türk olmayan Mukan Kağan'ın oğlu Apayı Kağan yapmak isterken, halk annesi Türk olan Taspar'ın oğlu Anlo'nun yeni kağan olmasını istiyordu.
13:03Göktürk İmparatorluğu'nun Bölünmesi: 581 yılında devlet meclisi yeniden toplandı ve Kara Kağan'ın oğlu İspara ünvanıyla yeni kağan oldu.
Anlo Tola Nehri'ne çekilirken, Apa daha kuzeye çekilerek kağanlık iddialarına devam etti.
Göktürk ülkesinde bu şekilde ayrışmalar yaşanırken, Çin'de Sui Hanedanlığı 581'de tüm Çin'e hakim oldu ve siyasi birlik sağlandı.
14:08İspara Kağan'ın Çin ile İlişkileri: 542 yılında Bumin Kağan Türk ilini kurmuştu ve 581 yılında İspara yeni kağan olduktan sonra tüm boylar ona itaat etti.
İspara, Çin tarafından gönderilen elçi Shang-Sun ile dost oldu ve yanına aldı, bu elçi Göktürk ülkesi hakkında bilmediği bilgi kalmadı.
Çinliler, Muka'nın oğlu Apa Kağan'ın hala büyük kağan olmak istediğini öğrendiler ve İmparator Ben, Göktürklerin batıdaki idarecisi Tardu'ya kurt başlı sancak gönderdi.
15:35Göktürklerin Çin'e Saldırısı: İspara Kağan 582 yılında tüm gücüyle Sui Hanedanlığına saldırıya geçti, Tardu, AA ve İspara'nın kardeşi Çullaho da muhalif olmalarına rağmen bu büyük orduya katıldılar.
Göktürk ordularının sayısı 400 bin süvari ulaşmıştı ve Mai, Liang-Lan gibi 10'a yakın büyük Çin merkezleri Türkler tarafından istila edildi.
Bu başarılardan sonra Göktürkler büyük bir felaketle karşılaştılar; yiyecek sıkıntısı, salgın hastalıklar ve askerlerin ölmeye başlaması gibi sorunlar yaşandı.
16:43İspara Kağan'ın Son Yılları: İspara Kağan akınlarına devam etme kararı aldı ve 583 yılında Yoo eyaleti Göktürkler tarafından ele geçirildi.
Yıllarca süren iç savaşlar, boyların isyanları ve İspara'nın akrabalarını yalnız bırakmasıyla onun gücü günden güne azaldı.
Çinli eşinin tavsiyesiyle Çin İmparatoruna elçi göndererek kendisine Sui Hanedanının soyadının verilmesi talep edildi.
17:31İspara Kağan'ın Ölümü ve Mirası: İçine düştüğü güç durumdan çıkmaya çalışırken büyük kağanlık iddiasında olan Apa Kağan büyük bir güç haline gelmişti.
Sui İmparatoru Ben, güç durumda olan İspara'ya yardım etmeye karar verdi ve İmparatorun yardımıyla İspara, Apa Kağan'ı mağlup ederek kaybettiği eski toprakları ondan geri aldı.
587 yılında İspara, Çin'in kuzeyinde çıktığı avda vurduğu geyikleri İmparatora hediye olarak gönderdi, ancak hastalanan İspara Kağan bir ay hasta yattıktan sonra hayatını kaybetti.
18:26Göktürk İmparatorluğu'nun Son Dönemleri: İspara'nın hayatını kaybetmesinden sonra yerine kardeşi Baga Kağan geçti ve hemen Çin'e bağlılığını bildirdi.
Baga Kağan 589 yılında batıya sefere çıktığında alnından vurularak öldürüldü, Bagan'ın beklenmedik ölümünden sonra İspara'nın oğlu Tulan yeni kağan oldu.
Tulan Han ordugahını Ötüken'e kurdu ve 593 yılına kadar kendi gücünü artırdı, Çin'e vergi göndermeyi durdurdu ve Göktürklerin Çin'e itaat etmeyeceğini duyurdu.
19:03Çin'in Göktürk İmparatorluğu'na Entrikaları: Göktürk akıncıları Çin topraklarına giriyordu, fakat Çin entrikaları her zaman olduğu gibi yine devreye girdi.
Kağan'ın yeğeni Tuli Kağan, yaşadığı Baykal Gölü'nden Çin'e haber gönderdi ve Sui Hanedanı artık tamamen Tuli Kağan'ı destekliyordu.
597 yılında Tuli Kağan bağımsızlığını elde etmek için Çin'in desteğiyle Tulan Kağan'a saldırdı, fakat yaşanan savaşta başarılı olamadı ve Çin'e sığındı.
19:59Tardu Kağan'ın Son Yılları: Batı Göktürk Kağanı Tardu Toğlan, hayatını kaybettikten sonra kendini Bilge ünvanıyla tüm Göktürklerin Kağanı ilan etti.
Tardu, Çin tarafından üzerine gönderilen orduları birçok kez mağlup etti, fakat Çinliler Göktürk ordularının su kaynaklarına zehirler atarak birçok hayvan ve askerin ölümüne sebep oldular.
Asker ve hayvan ölümleri aynı zamanda isyan eden Töles boylarını bastıramayan Tardu, 600 yılında hayatını kaybetti.
20:32Kimin Kağan ve Şipi Kağan Dönemi: Sui Hanedanlığı boş kalan Göktürk tahtına kendisine sığınan Kimin Kağan'ı tayin etti, onun karısı Çinliydi.
Kimin Kağan 600 dokuz yılına kadar tam anlamıyla Çin İmparatoru Yang'a itaat etti ve halkına keçeden çadırlar yerine Çin tarzı evleri yaptırmasını istiyordu.
Kimin öldükten sonra yerine oğlu Şipi 600 dokuz'da yeni kağan oldu, o babasına hiç benzemiyordu ve Çin'e gönderilen vergiyi durdurdu.
21:14Şipi Kağan'ın Çin'e Saldırısı: 615 yılında Çinlilerin Göktürk ülkesinde ticaret yapan Soudular öldürmesine çok kızan Şipi Kağan, Çin eyaletlerine daldı.
İmparator Yang'ı Yimen kalesini kuşattı, kalenin neredeyse tüm burçları Türkler tarafından ele geçirildi.
Şipi Kağan'ın Çinli karısı Çeng ve adamları Şipi'ye Töles boylarının isyan ettiğini söyleyerek kuşatmanın kaldırılması gerektiğini söylediler, bu şekilde Şipi Kağan'ı kandırdılar ve İmparator hayatını kurtardı.
21:49Tang Hanedanlığı'nın Kuruluşu: Bu kadar adliye ligilerden sonra Sui Hanedanlığı yıkıldı ve yerine 617 yılında Tang Hanedanlığı kuruldu.
Şipi Kağan, Tang Hanedanlığı'nın kurulmasına yardım etmesine karşılık Çin'i vergiye bağladı.
Şipi Kağan 619 yılında Sarı İrmak'ı açtıktan sonra Taiyuan şehrine akın yaparken hayatını kaybetti.
22:19Çulluk Kağan ve Badur SD Dönemi: Şipi Kağan'ın ölümünden sonra yerine kardeşi İlteber Shot-Chul unvanıyla yeni kağan oldu.
Çulluk Kağan hem Çin topraklarına akınlar yapıyor hem de Tang Hanedanlığı'nın muhaliflerini destekliyordu.
Çulluk Kağan, sayısı 150 binin aşan ordusuyla dört büyük koldan Çin'e unutulmaz bir akın yapacaktı, ancak Tang Hanedanı İmparatoru Kaosu 621 yılında Çulluk Kağan'ı zehirletti.
22:46Badur SD Dönemi: Çulluk'dan sonra Doğu Göktürk Kağanlığına Çullu'nun kardeşi Kieli diğer adıyla Badur SD ilk kağan unvanıyla yeni kağan oldu.
Badur SD 621'den 625 yılına kadar Çin başkenti Shang-An yakınlarına kadar büyük akınlar yaptı ve başarı sağladı.
Fakat 626 yılında Badur SD bu üstünlüğüne rağmen Çin ile barış antlaşması yaptı.
23:14Doğu Göktürk Devleti'nin Sonu: Göktürklerin Çin'e karşı askeri ve siyasi üstünlüğü, yapılan anlaşmadan sonra son buldu.
İlk A'nın büyük hatası, yüksek mertebelere getirdiği Sutlu ve Çinli görevlilerdi.
627 yılında gelen kıtlık ve isyanlarla baş edemedi, Sırtartuşlar kendi kağanlıklarını ilan ettiler.
23:34Doğu Göktürk Devleti'nin Çöküşü: Badur Shd 630 yılında Çin'in kuzeyinde kurduğu ordugahinda Çinlilerin kurduğu pusuya düşerek yanındaki birlikleri kaybetti ve yakalanarak Çin'e götürüldü.
Doğu Göktürk Devleti tarih sahnesinden silindi, Çin kaynaklarına göre İmparator Kağan'ı ülkesinde sürekli saldırdığı gerekçesiyle suçladı ve alıkoydu.
638 yılında tutsaklık hayatına dayanamayarak öldü, Türkler kaansız kalmıştı ve sayıları yüzbinlerle ifade edilen Türkler Çin'e yerleştirilmeye başlandı.
24:28Tardu'nun Bağımsız Hareketi: Devletin batıdaki idarecisi İstem Yabgu'nun oğlu Tardu 581'de Çin'den Kurt Başlı Sancak gelmesi üzerine bağımsız hareket ederek doğudan ayrıldı.
576 yılında Türkler Kırım'da Bizans'a ait olan Kerç kalesini fethetmiş, 5 yıl aradan sonra Kersones kalesi önlerinde görülmüşlerdi.
Tardu 592 yılında Doğu Türkistan'ın en meşhur şehirlerinden Turfan krallığını ele geçirdi, Semerkant ve Kaşgar Türkler'e bağlanırken, 588-589 yıllarında Sasaniler üzerine akınlar yapıldı.
25:36Tardu'nun Siyasi Mücadelesi: Tardu 599 yılından itibaren Doğu Göktürkler ile siyasi mücadeleye girdi, Toğlan Kağan'ın ölümü üzerine kendisini Bilge ünvanıyla tüm Türklerin Kağanı ilan etti.
600 yılında Çin üzerine sefere çıksa da askerlerinin ve hayvanlarının zehirlenmesiyle Çin entrikalarına dayanamadı.
603 yılında isyan eden Töles boylarıyla mücadele ederken yenildi, Taiyuanlara sığınarak tarih sahnesinden çekildi.
26:05Çuluk Kağan ve Tongyabgu Dönemi: Aynı yıl Çuluk Kağan ülkeyi idare etmek istese de Töles ve Sırt Tuşların baskılarına dayanamayarak 611'de Çin'e Su Hanedanlığına sığındı.
Çuluk Kağan burada Çin yararına Taianlara ve Korelilere savaş açtı, Doğu Göktürk Kağan'ı Şipi Kağan onu 618'de yeni kurulan Tank Hanedanlığından alarak öldürttü.
611 yılında Çulo Göktürk topraklarından kaçınca yerine Tardo'nun torunu Tulu'nun oğlu Şeku Shutluk ünvanıyla yeni Kağan oldu, aradan çok geçmeden ölünce 619 yılında yerine kardeşi Tongyabgu geçti.
26:47Tongyabgu'nun Başarıları: Tongyabgu cesur, zeki ve savaşçıydı, ilk işi kuzeyde yaşayan Töles boylarını itaati altına almak oldu.
Güneyde Kaşm'e kadar olan tüm toprakları fethetti, başkenti Taşkent'in kuzeyine taşıdı, Soğut krallıklarının hepsini birer birer kendine bağladı.
Göktürkler zayıfladığında şehirler Çin'e vergi vermeye başlamıştı, Fergana, Taşkent, Buhara, Semerkant, Kaşkar, Kuca O Otel, Turfan ve Aksu gibi tarım zengini bölgeler Göktürklere çalışıyordu.
27:33Tongyabgu'nun Sasanilerle Mücadelesi: 622 yılında Doğu Göktürkler de ilk Han Tang Hanedanlığını büyük baskı altına almıştı, bu dönemde de Doğu ve Batı Göktürkler arasında birlik mevcut değildi.
Tong Yabgu hem Doğu Göktürk Devleti'ne karşı dostluk politikasını başlatmış hem de Çin ile denge politikasını devam ettirmiştir.
619 yılında Tomb Gagbo'nun idaresindeki Türkler, Sasaniler'i mağlup ederek Brey ve İspan gibi şehirleri ele geçirdiler, Çin kaynaklarına göre Tong Yabgu'nun savaşı ve hücumu eşsizdi.
28:36Tongyabgu'nun Sasanilere Mektubu: Tarih kitaplarında yazılı belge bulunmasa da Tong Yabgu'nun Sasanilere bir elçi yollayarak teslim olmalarını söylemesi ile ilgili efsanevi bir olay anlatılmaktadır.
İran seferinde II. Hüsrev'e gönderdiği mektupta "Ben Tengri tarafından üstün kılınmış Aşina soyunun Batı Göktürk Hakanı, Kuzeyin Efendisi Tongyab Bu Kaan Türk'e karşı gelmek Tengri'ye karşı gelmektir" dediği rivayet edilir.
Sasaniler ise bu yıllarda büyük bir güç halindeydiler, Sasani orduları Doğu Roma'ya ait birçok şehri zapt etmişti, hatta Sasaniler 626 yılında tüm Anadolu'yu geçerek İstanbul'u Avarlar ile birlikte kuşattılar.
29:44Doğu Roma ile İttifak: İstemi Yabgu ve Tardu zamanında Göktürkler Doğu Roma ile iletişime geçmişlerdi.
625 yılında Heraklios Göktürk Kağan'ı Tonya'dan yardım istemek için elçi Andreyi Yabgu Kağan'a gönderdi ve onunla ittifak kurmaya ikna etti.
Heraklios, Kaan'a çok kıymetli hediyeler gönderdi ve evlilik sözü verdi, Kuzeyin Kralı Tongyabkukuan, kendisine itaat etmeyen Sasaniler üzerine ilk önce yeğeni Brshot'ı Kafkasya üzerine gönderdi.
30:54Derbent Kalesi Kuşatması: Tong Yabgu Kağan'ın ilk seferi 627 yılında Derbent kalesi üzerine oldu, Derbent tarihi kaynaklarda Hun Kapısı olarak da adlandırılmıştır.
Burası Sasani hükümdarı tarafından değer verilen önemli bir kaleydi, Top Yabgu'nun emrinde Hazar birlikleri de vardır.
Türkler Derbent kalesini gece kuşatma altına aldılar, Göktürklerin ordusu yetmiş bin süvariyi buluyordu, şehri seri ok atışlarıyla yıprattılar, surlardan tırmanarak kaleye girdiler ve önlerine çıkan herkesi yok ettiler.
32:35Tiflis Kuşatması: 628'de Tong Yabgu ve Bölüş, Çok ve Bardı gibi şehirleri ele geçirdi, ardından bölgenin önemli şehri olan Tiflis'i kuşattılar.
Bunu haber alan İmparator Heraklius, kuvvetleriyle beraber Tongyab bunun yanına geldi, onlar Tiflis surları önünde buluştular.
628 yılında Doğu Roma İmparatoru Heraklius'un Tiflis kusatması sırasında Tongyabgu ile temasları olmuştur, net bir bilgi olmasa da Bizans İmparatoru'nun kızı ile Tompyabbu'nun oğlu evlenmiştir.
33:14Sasanilerin Yenilgisi: Tongyab bu Kaan kuşatmaya devam ederken Heraklius ondan ayrılarak yanındaki kırkbin Hazar süvarisi ile Sasani ülkesine girdi, bu birlikler Sasani hükümdarı Hüsrev Perviz'in başkentini zapt ettiler.
Doğu Roma kayıtlarında Doğu Roma ve Göktürk birliklerinin çekiç, kavalı, mancınıkları Tiflis kuşatmasında ilk kez kullanıldığını yazarlar.
Kuşatma sonunda Tiflis fethedilmiştir, bu mücadelelerden sonra Türkler yakın dövüş yetenekleriyle ulusalcılar Göktürkler, Sasani hükümdarı Büsrevi yenmesi İslam dünyasında büyük yankı uyandırdı, Sasaniler, Göktürklerden aldığı ağır yenilgiden sonra dağılma sürecine girdi.
34:14Göktürk Devletlerinin Yıkılışı: 630 yılında Tong Yabgu'nun ölümü ve ilk Han'ın Çin'e esir düşmesiyle Türkler 50 yıl sürecek olan fetret devrine girdiler.
Batı Göktürkler tam bağımsızlıklarını yitirip Tank Hanedanlığı'na bağlı olarak varlıklarını sürdürdüler.
Doğu Göktürk Devleti'nin ilk Han'ı Çin'e esir düşmesiyle kaansız kaldı ve Aşina ailesinden oğlu 648 yılında Talas Irmağı civarında isyan edip siyasi ve askeri gücü elinde topladı.
35:37Fetret Yılları ve Türklerin Durumu: Fetret yıllarında Türkler varlıklarını devam ettirse de kıtlıkla mücadele etmeleri ve özgür olmayışları onlar için bir ızdırap kaynağıydı.
Türkler Çin ad ve unvanları aldığı gibi Tank Hanedanlığı'na hizmet eder hale geldiler.
Orhun abidelerinde kaanların ve milletin görevini yerine getirmemesi ile Türklerin Çinlilerin tatlı sözüne kanıp öldüğünü, nasıl tok iken aç kaldı gözler önüne serilir.
36:32Türklerin Çin'e Yerleştirilmesi: İlk Han'a bağlı olarak yaşayan Türk halkı üç ana kitleye ayrıldı: Ötüken'e gelenler, Batı Türkistan bölgesine gidenler ve kıtlık karşısında Çin sınırlarına yerleşenler.
Çin Hanedanlığı, Türkleri kontrol altında tutmak ve asimile etmek amacıyla doğuda Yo-chu eyaletinden batıda Link Chu eyaletine kadar olan topraklarda üç eyalette yirmidört vilayet ve otuziki tutuklu bölge oluşturdu.
Çin başkentinde yaşayan ve imparatora hizmet eden Türklerin sayısı on bini buluyordu ve Çin bu beylere çeşitli unvan ve askeri rütbeler vererek hizmetini aldı.
38:08Kürşat ve Kırk Çerisinin Baskını: 639 yılında, henüz küçük yaştayken Çin'e sığınan Türk beylerinden biri olan Kürşat (Çin kaynaklarında Sisi Suidir) esareti sindiremiyordu.
Kürşat, kendi soyundan gelen kırk Göktürk beyi ile gizli bir anlaşma yaptı ve abisi Tuli Kaan'ın oğlu Holo Huyu da kendi tarafına çekti.
Plan, imparatorun Türkler tarafından anayurda kaçırılıp, Çin sarayında esir tutulan Türklerle değişim yapmasıydı.
40:25Baskının Gerçekleşmesi: O gece Kürşat ve çerileri saray civarında gizlenip beklemeye başladılar, ancak şiddetli bir yağmur ve fırtına başladı ve prens Liechi saraydan çıkmadı.
Kürşat ve kırk çerisi planlarının ortaya çıkacağını düşünerek başladıkları işi bitirmeye karar verdiler ve Taytaung'u kaçırmak için saraya hücuma geçtiler.
Saray muhafızları ile çarpışa çarpışa dört savunma hattını yardılar ve yüzlerce Çinli muhafız Türk'ün silah kullanma ve savaşma yeteneği karşısında can veriyordu.
41:26Baskının Sonucu: Muhafızlar geri çekilirken baskın haberini alan General San Mukai, kalabalık bir orduyla saraya yardıma geldi.
Kürşat ve çerileri saray ahırlarına geri çekilerek ahırlardan at çalıp hızla sarayı terk ettiler.
Vey nehrine geldiklerinde yaşanan fırtına ve yağmur nehrin sularını kabartmış ve köprüyü yıkmıştı, Kürşat ve az kalan çerileri kendilerini kovalayan Çinlilere teslim olmadılar ve savaşa savaşa ölmeyi tercih ettiler.
42:37Baskının Etkileri: İsyani destekleyen diğer Türk reisleri Çin'de idam edilirken, Hollow Wooda Çin içlerindeki Ligwi şehrine sürülerek etkisiz hale getirildi.
Bu baskın ile Türklerin yenilmez ruhunu ve esir olamayacağını hatırlatması için Kürşat çıkmıştı ve tüm Türk ilinde bir sevinç ve umut doğdu.
Bu ayaklanma kısa sürede bastırılmasına rağmen hanedanlıkta ve Çinlilerde büyük bir korku yarattı, çünkü kırk Türk bunu yapabiliyorsa, yüz bin Türk'ün ne yapabileceğini düşündüklerinde titriyorlardı.
43:41Türklerin Durumu ve Gelecek: Göktürk ülkesinde büyük siyasi boşluk vardı ve Gugut, Tongura, Bayırku, Tolanko, Edis, Basmil, Kurukan, Kırgız, Hun, Karluk ve Uygur gibi Türk boyları hala Çin'in kontrolü altındaydı.
679 ve 680'li yıllarda Venno ve Fontti adlı iki Türk beyi bağımsızlık için isyan etti, ancak Çin orduları tarafından yakalanarak esir alındı.
681'de İlk Han'ın soyundan gelen Kutluk Kağan daha akıllıca davranarak Çin sınırlarının uzağında bağımsızlık için çalışmaya başlamıştı.
46:01Oğuzların Kuruluşu ve Göktürklerin Yeniden Canlanması: Oğuzlar, 630'da Göktürkler dağıldıktan sonra Tula ve Selenga bölgesinde dokuz boyun birleşmesiyle Oğuz Kağanlığını kurdular.
Oğuzlar, Göktürkler gibi Türk soyluydu ve Göktürklerin en kalabalık topluluğunu oluşturan en önemli güçtü.
680 yılında Doğu Anları sülalesinden Kutluk, Türk milletini yok olmaktan kurtarmak için silaha sarıldı ve Türk birliğini yeniden kurmak için çalışmaya başladı.
47:21Göktürk İstiklal Savaşı: Kutluk Kağan'ın yanında ilk onyedi kişi vardı, bu sayı önce yetmiş kişi, ardından yediyüz kişi oldu.
Göktürk istiklal savaşı yaklaşık bir yıl sürdü ve 681 yılı Türklerin Çin baskı ve zulmünden kurtulduğu kutlu bir tarihtir.
Kutluk ilk olarak Kara Kurumu geçerek Dokuz Oğuzların sürülerini yağmaladı, askeri ve ekonomik yüceliğini aldıktan sonra Göktürklerin bağımsızlığını ilan etti.
47:57Tonyukuk'un Katılımı ve Göktürklerin Güçlenmesi: Çin'de esir tutulan Tonyukuk hapisten kaçarak Kutluk Kağan'a sığındı ve APA Tarkan olarak Kağan'ın yanında göreve başladı.
Kutluk ve Tonyukuk ilk önce 681'de Kuzey Çin'de bulunan Echo eyaletine baskın yaptı ve otuz bin civarında at ve koyun elde ettiler.
Dağınık Türk kütlelerini tek bir bayrak altında toplamak ancak yüksek dağlar ve nehirler arasında kalan Türkler için kutsal olan Ötüken yaylasına sahip olmakla mümkündü.
49:01Oğuzların Göktürklere Karşı Savaşı: Oğuzlardan bir casus Kutluk Kağan'a geldi ve Oğuzların yeni bir kağan seçtiğini, bu kişinin Bas Kağan olduğunu ve Tang Hanedanlığına ve Kitanlara elçi göndererek Göktürklerin günden güne çok güçlendiğini söyledi.
Oğuzlar, Çinliler ve Titanlar ittifak kurdular ve Oğuzların yaptığı plana göre Kutluk Kağan'a Oğuzlar kuzeyden, Titanlar doğudan, Çinliler güneyden saldıracak, Göktürk tehlikesi ortadan kaldırılacaktı.
Oğuzların en büyük korkuları tekrar Göktürklere tabi durumuna düşmekti ve dosta savaşı göze alıp düşmandan yardım istediler.
50:15Ötüken Savaşı ve Kutluk Kağan'ın Zaferi: İki kişiden oluşan Göktürk ordusu Kök Öng ırmağından bata çıka geçmek suretiyle Ötüken ormanlarına doğru yürüdü, Oğuzlar ise inekler ve yük hayvanları ile Tula nehri boyunca gelmekteydiler.
İki ordu karşılaştıktan sonra başlayan savaş çok çetin geçiyordu ve Göktürk kuvvetleri az olmalarına rağmen Oğuzları yendiler.
Bu zaferle Kutluk Kağan'ın konumu sağlamlaştı, Orhun ve Selenga bölgesinde otorite kuruldu ve devletin merkezini Kara-Kurundan Ötüken civarına getirdi.
51:45Kutluk Kağan'ın Kağanlığı ve Çin'e Akınlar: Kutluk, Ötüken'e hakim olduktan sonra kendini Kağan ilan ederek İleris unvanını aldı, İleris devleti yeniden toplayan manasındaydı.
Tonyukuk abidesinde Göktürkler ile Oğuzlar arasında beş savaştan bahsedilir ve bu savaşlarla Oğuzlara hakimiyet kuran Göktürkler daha da güçlendiler.
Kutluk Kağan, Ötüken'e hakim olduktan sonra yeni devletine yiyecek ve at gibi ihtiyaçları karşılamaya gidiyordu ve en büyük amacı esir şehirlerde Türkleri kurtarmaktı.
52:32Çin'e Yapılan Akınlar: 682 ve 687 yılları arasında Çin'e yapılan akınlarla geçti, 682'de Pink Chu'ya, 683'te esir Türklerin olduğu Tink Chu, Kuveytch, Vich, Fengchu şehirlerine, 685'te Sochu ve Hinchu'ya, 686'da Sochu ve Taichu'ya, 687'de yine Sochi ve Chungping şehirlerine birçok kez baskın niteliğinde akınlar yapıldı.
Lan eyaleti valisi Vank Tema öldürülerek ilk büyük zafer kazanıldı, Çin sarayı ve hanedanlık büyük korku içerisindeydi.
Akınlar Çin Seddi'nin güneyi ile Pekin'den Kansu'ya kadar olan sahada yapıldı, bu seferlerde Çin valileri ve kumandanları mağlup edildi ve bütün Çin'in kuzey sınırları baştan sona fethedilmiştir.
53:38Kutluk Kağan'ın Son Yılları ve Kapgan Kağan'ın Tahta Çıkışı: 687-692 yılları arasında Kutluk Kağan doğuda bulunan Kitanlar üzerine sefere çıktı, Kitan orduları birçok kez mağlup edilmiş ve Göktürkler için tehlike olmaktan çıkarılmıştır.
Kutluk Kağan'ın ölüm tarihi 691 ve 692 yılları olduğu düşünülmektedir, onyedi kişi ile işe başlayıp koca bir devlet kurmaya kadar gitmesi onun nasıl bir kahraman olduğunu göstermektedir.
692 yılında İleris Kutluk Kağan öldükten sonra kendi oğulları olan Bilge ve Kül Tigin yaşları çok küçük olması sebebiyle kardeşi Kapgan Kağan Göktürk tahtına geçti.
55:30Kapgan Kağan'ın Kağanlığı: Orhun yazıtlarında sıkça anlatılan Kapgan Kağan, yirmidört yıl kağanlığı boyunca Göktürk tarihinde en çok zafer kazanan, Çin'i en çok korkutan ve tüm Türkleri tek bayrak altında toplayan Kaan olarak tarihe geçmiştir.
Kapgan Kağan'ın üç amacı vardı: Çin'i baskı altında tutmak, Çin'deki Türkleri kurtarmak ve tüm Türkleri tek bayrak altında toplamaktı.
Kapgan Kağan zaferler dizisini 693 yılında Linc Show eyaletine yedi kere saldırıp yağmalar yaparak başlattı ve kendisine karşı koymaya çalışan Çinli general Litosu'yu yendi.
56:30Kapgan Kağan'ın Çin'e Yaptığı Zaferler: 696 yılında Kitanlar isyan ederek Çin şehirlerini istila ettiler, Çin'in karşı koyacak gücü yoktu ve Kapgan'ın Çin'e sunduğu yardım talebi derhal kabul edildi.
Kapgan'ın istediği tek şey Çin'de esir tutulan Türklerin geri iade edilmesiydi, Titanların saldırıları Göktürklerin yardımı ile bastırıldı ve Titan bey'i öldürülerek onlar Göktürklerin batalı durumuna geldiler.
697 yılında Kapgan Kağan ve Tonyukuk kuvvetli Kırgız Kağan'ının Türgişler ve Çin'le ittifak yaptığı haberini alınca derhal Kırgızlar üzerine sefere çıktılar.
57:23Kırgızlara Karşı Savaş: Mevsim kıştı ve yol çok uzundu, Göktürk ordusu mızrak boyu karda ilerleyerek, bazen altlarından inip ağaç dallarına tutunarak karları aça aça yolsuz vadilerden, köymen dağlarını aşıp tepelerden aşağı kayarak Yenisey ana irmağı kıyısından ilerlediler.
On gün karla kaplı alanlardan geçtiler, Göktürk ordusu gece gündüz hızla ilerleyişini sürdürdü ve bir gece vakti hazırlıksız Kırgızlara aniden bir saldırı yapıldı.
Tonyukuk yazıtında bu olayı şöyle anlatır: "Kırgız'ı uykuda bastık, uykusunu mızrak ile açtı. İlk şoku atlatan Kırgızlar, Kağanları önderliğinde toplanıp yeniden saldırıya geçse de Kırgız Kağan'ı öldürüldü ve onlar Göktürklere bağlandılar."
58:34Kapgan Kağan'ın İdari Değişiklikleri: Kapgan Kağan 699'da idari işlerde değişikliğe gitti, oğlu İnel ve yeğeni Bilge'ye Türgişleri devlete bağlama vazifesi verildi.
Kardeşi Tusifu'yu Doğu'nun Şad'ı, Kutluk Kağan'ın oğlu Bilge'yi Batı'nın Şad'ı, kendi oğlu İnel Kağan'ı ise Küçük Kağan'ı ilan etti.
Kapgan Kağan, Çin üzerine düzenleyici sefer öncesi arkasında isyan bırakmak istemiyordu.
59:07Çin'e Düzenleyici Sefer: 698 yılında Kapgan Kağan, Çin'i tamamen kendisine bağlamak için kızını imparatoriçe tarafından tasfiye edilen Tank prensi ile evlendirmek istiyordu.
Çin'den tarım aletleri, demir, valilik haline getirilen şehirler ve Soğdlu tüccarları geri istiyordu.
İmparatoriçe Kaan'a Tang hanedanlığından değil kendi ailesinden bir prens göndermesi Kapgan'ı sinirlendirdi.
59:51Çin'e Giriş ve Zafer: Kapgan, yanında bulunan Çinli general Yen Chiwi'yi Çin hükümdarı ilan ederek ordusuyla Çin'e girdi.
Tam kadro yüzbin atlıdan oluşan ordusuyla Çin topraklarında göründü ve Çin'in Quechu, Tanchu, Pinkçu gibi eyaletlerini otuz defa vurdu.
İmparatoriçe, Kapgan'ı durduramayan, önceden tasfiye ettiği Tank sülalesinden Chung-Tag adlı prense Sarı İrmak'ın kuzeyinin başkumandanlığını vermek zorunda kaldı.
1:00:52Türgişlerle Savaş: Aynı yıl batı orduları komutanları Bilge ve İnel Tonyukuk'un önderliğinde ölen eşinin yas töreni ile meşgul olan Kağan'ın emriyle Altayları açmıştı.
Türgişler, Uela Kağan önderliğinde Kırgızlar ve Çin tarafından destekleniyordu.
Göktürk ordusu İrtish Nehri'ni geçip Yarış Ovası'na vardıktan sonra Bolçu mevkiğine geldi ve burada yüz bini bulan Türgiş ordusu toplanmıştı.
1:01:57Bolçu Savaşı: Göktürk komutanları geri çekilmeyi teklif etse de Tonyukuk tarafından bu öneri kabul edilmedi.
Göktürk ordusu toplanıp saldırıya geçti ve başta bozguna uğrayan Türgişler kısa sürede toplandı.
Savaş sonunda Türgiş ordusu bozguna uğratıldı, yanlış hareket eden Türgiş Kani, Ucelle ve beyleri esir edildi.
1:02:59Zaferin Sonuçları: Bu zaferle Balkaş, Issık, Göl ve Talas bölgelerindeki Türkler Kapgan Kağan'ın hakimiyetini tanıdılar.
Göktürk akınları Maveraünnehr ve Otral kıyılarına kadar ulaştı, Batı Türkistan'daki Türk şehirleri Arap saldırılarına karşı kendilerini koruyabilmişti.
Tonyukuk, Bilge ve İnel önderliğinde Göktürklerin batı orduları Seyhun Nehri'nin geçerek Kızılkum Çölü'ne daldılar.
1:04:21Çin'e Devam Eden Saldırılar: Kapgan Kağan önderliğinde Göktürkler, Türgişler ve Kırgızlar üzerine düzenlenen seferlerde başarılı olmuş, Türkler büyük ölçüde tek bayrak altında toplanmıştı.
701 yılında Tonyukuk, İnel ve Bilge Mavera Nehri hakim olurken, aynı yıl doğuda Kapgan Kağan Çin'in nefes aldırmıyor, akınlarına devam ediyordu.
Çinliler Kapgan'ı durdurmak için tedbir almak zorunda kaldılar, Çin'de hareket ordusu komutanına ve genel askeri valiye orduları idare etme vazifesi verildi.
1:05:03Kansu Bölgesi Savaşı: Göktürk ordusu Kansu bölgesinin kuzeydoğusuna ani bir akın düzenledi, bu orduda Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tigin de bulunuyordu ve o henüz onaltı yaşındaydı.
Orhun yazıtlarında İdubbaş yani kutsal yer olarak geçen yerde Göktürk ordusunu Otutuk komutasındaki elli bin kişilik Çin ordusu karşıladı.
Savaş esnasında Kül Tigin, ünlü Çinli kumandan Hareket Ordusu Komutanı Ong Tutuk'u kendi elleriyle esir alıp Kapgan Kağan'a getirdi.
1:05:50Çin'in Yenilgisi: Tüm Çin ordusu bozguna uğratıldı, onların çoğu Göktürkler tarafından yok edildi.
İmparatoriçebuğu'nun aldığı tüm önlemler çare olmuyordu, Çin orduları Göktürklerin karşısına çıkamıyordu.
Türkler 702 yılının ilkbaharında Tai ve Sia gibi büyük şehirlerde yağmalar yapıp Ping eyaletini kuşattılar, Çinli komutanlar yeniliyor, İmparatoriçe Wu ise sadece Göktürk ordularını izliyordu.
1:06:40Çin ile Barış Teklifi: Kaan daha fazla akın yapmayı gerekli görmedi, Kapgan Tank veliahtının oğlunu kendi kızıyla evlendirip Göktürk ülkesinde kalmasını istiyordu.
Bu sayede geleceğin Çin imparatorunu kendi ülkesinde tutacak, Çin Türkler için tehlike olmaktan çıkacaktı.
Bu teklif çaresiz İmparatoriçe tarafından derhal kabul edildi.
1:07:02Çin'in Yeni İmparatoru: 705 yılında beklenmeyen bir gelişme yaşandı, İmparatoriçe ortadan kaldırılarak Tank sülalesinden Çang Tsung'un yeni imparator oldu.
O devletini yeniden yapılandırdı, Göktürklere karşı yeni politikalar geliştirdi.
Bundan sonra Çinliler Göktürk ülkesinde casusluk faaliyetlerine başladılar, Türk boylarının çoğu ayaklandı.
1:07:41İkinci Çin Seferi: 707 tarihine gelindiğinde Çin hanedanının Türkler için olumsuz tavrı ve evliliğin iptal edilmesi Kapgan Kağan'ı çok sinirlendirdi.
O tekrar Çin üzerine sefere çıkmaya karar verdi, ordusunda yirmibir yaşında olan Kül Tigin ve yirmiiki yaşında olan Bilgeşat da bulunuyordu.
Göktürk ordusu Çin'de Ling eyaletine bağlı Ming-Sha bölgesine saldırdı, Gansu'ya yapılan akın sırasında Miksa Dağı'nın yakınlarında Göktürk ordusunu Tang Hanedanlığı ordusu tarafından karşılandı.
1:08:16Miksa Dağı Savaşı: Bu orduda başkomutan rütbesindeki Chachasen Gün emrinde seksen bin kişilik Tank askeri vardı, Çin ordusunda muhtemelen bazı Dokuz Oğuzlarda bulunuyordu.
Türk ordusunun başında Kapgan Kağan vardı, Çin ordusu çok olsa da Türk ordusunun çoğu atlı okçulardan oluşuyordu.
Orhun yazıtlarında bu savaşta Kül Tigin'in kahramanlıkları da anlatılmıştır, Gumilev'e göre Kül Tigin üç kere Çin ordusuna saldırdı.
1:08:52Savaşın Sonucu: Çinliler kendi üzerlerine saldıran Kül Tigin'i ok yağmuruna tuttular, Kül Tigin bu saldırılardan sonra geri döndü.
İlk iki saldırıda atları öldü ve üzerindeki zırha onlarca ok isabet etti, fakat son saldırıda Çinliler paniğe kapıldı ve Türkler tüm güçleriyle Çinlilerin arasına dalarak düşmanlarını kılıçtan geçirdi.
Çaça Sen Gün yenileceğini anlayınca savaş meydanından kaçtı, Çinli askerler dirense de ağır bir bozguna uğradılar, binlerce Çinli asker öldürüldü.
1:09:38Savaşın Sonuçları ve Sonraki Gelişmeler: Savaş sonunda Çinlilere ait on bin at ele geçirildi, artık Çinlilerin Mukan Kağan'a karşı koyma güçleri kalmamıştı.
Kapgan Kağan, Çin'i Türkler için tehlike olmaktan çıkardıktan sonra ülkesine geri döndü.
709 yılında Çitler Altayların güneyinde, Azlar ise İsık Gölü'nün batısında Bilge tarafından mağlup edildiler.
1:10:10Göktürk İmparatorluğu'nun Son Yılları: 710 yılında isyan eden Kırgızlar, Bilge ve Kül Tigin'in orduları tarafından yenilgiye uğratıldı.
711'de Bayırkular, 713'te Karluklar isyan etti ve bu isyanlar bastırılırken Tunguzlar, Kitanlar ve Siler Türkler'e bağlandılar.
Çin kaynaklarına göre bu zamanda Göktürk ordularının sayısı 400 bin civarındaydı.
1:11:08Kapgan Kağan'ın Sonu: Kanun ve ordunun güçlü oluşu devleti ayakta tutuyordu, ancak Kağan'ın aşırı sert tutumu üzerine Türgişler, Karluklar ve Dokuz Oğuzlar 715'te Çin'e başvurdular.
Çin İmparatoru Suan Tazung, Kapgan'ı ele geçirmek için Türk boylarına hediyeler ve ünvanlar dağıttı.
716'da Bayırkular isyan ettiğinde Kapgan Kağan ordusunun başında harekete geçti, ancak tedbirsiz davranarak Bayırku reisinin baskınına uğrayarak öldürüldü.
1:12:37Göktürk İmparatorluğu'nun Çöküşü: Türk boyları Tank Hanedanlığına bağlı hale geldi ve devlet çöküyordu.
698'de veliaht ilan edilen Kapgan'ın oğlu İnal yeni Kağan oldu, ancak Göktürk ülkesi içeride ve dışarıda gücünü yitirmişti.
İnal Kağan devletini toparlayamadı, Bilge ve Kül Tigin kardeşler harekete geçerek İnal Kağan'ı ve onun tarafını tutan devlet adamlarını öldürdüler.
1:13:33Bilge Kağan'ın Tahta Çıkışı: 716 yılında Kapgan Kağan'ın dokuz Oğuzlar seferinden dönerken öldürülmesiyle yerine geçen oğlu İnal, ülkedeki karışıklığı önleyememişti.
İnal Kağan zor kullanarak tahttan indirildi ve taraftarları öldürüldü, ihtilal iki kardeş tarafından planlanmış, Kül Tigin tarafından icra edilmişti.
Bilge ve Kül Tigin aynı yıl Ötüken üzerine yürümekte olan üç Oğuzları ve dokuz Tatarları püskürttü.
1:14:40Bilge Kağan'ın İlk Yılları: Bilge Kağan ve Kül Tigin, Kapgan Kağan döneminde birçok sefere katılmışlardı, Kül Tigin ordu komutanı olurken Tonyukuk tekrar yönetici olarak göreve getirildi.
Bilge Kağan ilk olarak Selenga Irmağı boyunca ilerledi ve 717 yılında Uygur İlteberi ile Karga Savaşı yapıldı.
718 yılında isyana teşebbüs eden Karluklar ile savaşıldı, kaanlar öldürüldü ve isyanlar başarıyla bastırıldı.
1:15:29Çin ile İlişkiler: Bilge Kağan, Tonyukuk'un tavsiyesi ile henüz Kağanlığının ilk yıllarında Çin ile iyi geçinmek niyetindeydi ve Çin'e elçi gönderip barış teklif etti.
Çin'de Tang Hanedanı İmparatoru Yuan Tazuk bu teklifi reddetti ve Türkleri ortadan kaldırmak için planlar yaptı.
Çinliler, Kitan ve Taht Ablaların askeri desteğini aldıktan sonra Beş Balıkta yaşayan Basmillerin de kuvvetleriyle Göktürklerin üzerine yürüyeceklerdi.
1:16:32Göktürklerin Zaferleri: Basmiller 721 yılında tek başlarına Göktürk merkezine saldırıya geçtiler, ancak Göktürkler karşısında geri çekildi.
Beş Balık kuşatıldı, Kan Su üzerine yürüyen Göktürkler gelen Çin ordusunu bozguna uğrattı ve Kan Çuçu, Liang Chu gibi bölgeler yağmalandı.
721'de Kitanlar, 722'de Taht Ablalar üzerine sefere çıkılarak onların isyanları cezasız kalmadı, Göktürk Hakanlığı tekrar eski günlerindeki ihtişamına kavuşuyordu.
1:17:34Bilge Kağan'ın Yönetimi: 725 yılında Tang Hanedanlığı İmparatoru Yuan Tazuk, Göktürklerin ne zaman ne yapacakları bilinmez, Kaan Bilge iyidir, Kül Tigin harp sanatında ustadır, Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir diyerek Göktürklerin gücünü kabul etti.
Bilge Kağan, şehirleri Çin'in yaptığı gibi surlarla çevirmek ve ülkeye Budist tapınakları inşa etmek istiyordu, ancak yaşlı Kurt Tonyukuk bu önerilerine şiddetle karşı çıktı.
726 ya da 727 yılına gelindiğinde yaşlı Kurt Tonyukuk hayatını kaybetti, onun hatırasına Orhun'da bir kitabe dikildi ve bu kitabe Türk dili ve edebiyatının uzun ve kolay okunan ilk abidesi olarak tarihimizde önemli bir yer tutar.
1:19:07Bilge Kağan'ın Son Yılları: 727 yılında Bilge Kağan, hakanlık hükümet üyesi Meyilli Çoğu (Buyruk Çoru) Çin'e gönderdi, Çin, Link Çu şehrinde Göktürklerin serbestçe ticaret yapabileceklerine izin verdi ve Türkler'e yüzbinlerce top ipek gönderecekti.
731 yılına gelindiğinde Kül Tigin 47 yaşında hayata gözlerini kapattı, ya hastalıktan ölmüştü ya da bir savaşta aldığı yara iyileşmemişti.
Bilge Kağan'ın isteğiyle hazırlanan Kül Tigin Kitabesinin Türkçe metnini Yolu Tegin yazmış ve 20 günde taşa kazınmıştı, Türk tarih, dil ve edebiyat yönünden emsalsiz değer taşıyan bu kitabeler çok önemlidir.
1:21:40Bilge Kağan'ın Ölümü ve Mirası: Bilge Kağan, 734 yılında Çin'e elçi olarak gönderilen Buyruk Çor ve işbirlikçileri tarafından zehirlendi.
Bilge Kağan, kendisini zehirleyenleri bertaraf etti ancak 25 Kasım 734'te 50 yaşındayken hayatını kaybetti.
Bilge Kağan, Türk milletinin ebediyetine olan inancını "Üstte gök yıkılmaz, altta yer delinmezse devletini töreni kim bozabilir?" sözleriyle ifade etti.
1:22:28Bilge Kağan'ın Seferleri ve Mirası: Bilge Kağan, doğuda Şantung Ovası'na, güneyde Dokuz Ersin'e (Karaşar'a), batıda Demir Kapı'ya (Semerkant ve Belt sahasına), kuzeyde Yirbayk sahasına kadar seferler yapmıştır.
Oğlu Tengri Kağan tarafından Bilge Kağan'ın içinde bir kitabe dikilmesine karar verildi ve metni Yolu Tigin yazmış, bir ay dört günde taşa işlemiştir.
Bilge Kağan'ın cenaze töreni oğlu Jean Kaan tarafından düzenlendi ve törene Çinliler bol miktarda gümüş ve altın getirdiler.
1:23:07Göktürk Devletinin Çöküşü: Bilge Kağan'ın ölümüyle devlette çöküş belirtileri hemen kendini gösterdi ve yerine tahta oğlu Tengri Kağan geçti.
Hakan çocuk yaşta olduğu için devlet yönetimi annesi Pofu'nun elindeydi, ancak o devlete hakim olamadı ve huzursuzluk tüm yurda yayıldı.
Durumu kabul etmeyen Basmiller, Karluklar ve Uygurlar birleştiler ve 742 yılında Aşina ailesinden gelen Basmil başbuğunu Kaan ilan ettiler.
1:23:40Göktürk Devletinin Sonu ve Uygur Devleti'nin Başlangıcı: Basmil başbuğu önce Göktürk Hakanı Ozm'ı, ardından 744'te onun küçük kardeşi ve son Göktürk Kağanı olan Pome İyi (Kulumbe) öldürdüler.
Müttefiklerin arası açıldıktan sonra Uygur ilteberi Kutluk Kül Kağan Basmil başbuğunu ortadan kaldırdı ve kendini Kaan ilan etti.
Kutluk Kül Kağan Ötüken'e hakim oldu ve artık Ötüken de Uygur Türk Devleti zamanı başlıyordu.

Göktürk Devleti'nin Kuruluşu ve Çöküşü

Yapay zekadan makale özeti

Yanıtı değerlendir