Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir öğretmenin öğrencilere genetik kalıtım konusunu anlattığı kapsamlı bir eğitim içeriğidir. Öğretmen, LGS sınavında mutlaka bir soru gelen bu konuyu tek derste halledeceğini belirtiyor.
- Video, kalıtım konusunun temel kavramlarından başlayarak, Gregor Mendel'in bezelye çalışmaları, genotip, fenotip, baskın ve çekinik alel kavramlarını açıklıyor. Ardından tek karakter çaprazlamaları, cinsiyet belirlenmesi için X ve Y eşey kromozomlarının rolü ve akraba evliliklerinin genetik hastalıklara etkisi ele alınıyor. Son bölümde ise LGS 2024'te çıkan kalıtım konulu sorular çözülüyor.
- Video boyunca bezelye örneği üzerinden gövde uzunluğu, tohum rengi, çiçek rengi gibi özelliklerin genetik kalıtımı detaylı şekilde anlatılmakta ve çaprazlama tabloları oluşturulup sonuçların yorumlanması gösterilmektedir. Ayrıca fenil ketoneri, talasemi ve kistik fibroz gibi genetik hastalıkların akraba evliliklerinde yayılma ihtimalinin arttığı bilgisi de paylaşılmaktadır.
- 00:03Kalıtım Konusuna Giriş
- Kalıtım, günlük hayatta aklımıza gelen genetik özelliklerin ve genlerin aktarılmasından bahseden bir konudur.
- Kalıtsal karakter, canlıların sahip olduğu özelliklerdir; insanlarda göz rengi, saç şekli, kan grubu; bitkilerde çiçek rengi, tohum şekli, boy uzunluğu gibi.
- Karakterler genler tarafından belirlenir ve genlerin nesilden nesle aktarılmasına kalıtım denir.
- 01:59Gregor Mendel ve Kalıtım Bilimi
- Kalıtım biliminin ortaya çıkmasını sağlayan önemli isim Gregor Mendel'dir.
- Mendel, bezelyeler üzerinde yaptığı çalışmalarla kalıtım biliminin temelini atmıştır.
- Mendel, bezelyelerde farklı özelliklerin kuşaktan kuşağa belli faktörlerle aktarıldığını ve bazı faktörlerin etkisinin diğer kuşaklarda ortaya çıkabileceğini görmüştür.
- 02:41Mendel'in Bezelye Seçiminin Nedenleri
- Mendel, bezelyeleri deneyinde tercih etmiştir çünkü yetiştirilmesi kolay, çok sayıda karaktere sahip ve kısa sürede çoğalır.
- Bezelyeler bir yıl içerisinde çok kez üreyebildiği için deneyleri kısa sürede tekrarlayabilir.
- 03:47Genotip ve Fenotip Kavramları
- Genotip, canlıların bir karakter bakımından sahip olduğu genlerin tamamıdır ve harflerle temsil edilir (büyük A, büyük A, büyük A, küçük a veya küçük a, küçük a).
- Fenotip, hem genlerin hem de çevrenin etkisiyle oluşan dış görünüştür.
- Örneğin, bitkilerde mor çiçekli olma, buruşuk tohumlu olma veya insanlarda sarı saçlı olma fenotip özellikleridir.
- 05:28Baskın Alel ve Çekinik Alel
- Alel, genin gösterimidir ve bir çift genin biri anneden, diğeri babadan gelir.
- Baskın alel (dominant alel), etkisini her zaman gösteren aleldir ve büyük harflerle gösterilir.
- Çekinik alel (resesif alel), sadece etkisini baskın alelin olmadığı durumda gösterebilen aleldir ve küçük harflerle gösterilir.
- Örneğin, bezelyelerde sarı tohum aleli yeşil tohum aleline, mor çiçek aleli beyaz çiçek aleline, uzun boy aleli kısa boy aleline baskındır.
- 07:59Saf Döl ve Melez Döl
- Alellerin aynı olması durumuna saf döl (homozigot) denir ve aynı iki harf ile gösterilir (büyük A, büyük A veya küçük a, küçük a).
- Aleller birbirinden farklı ise melez döl (heterozigot) olarak adlandırılır ve bir büyük bir küçük harf kullanılır (büyük A, küçük a).
- Saf dölde her iki alel de aynı olurken, melez dölde bir baskın bir çekinik alel bulunur.
- 10:01Bezelyelerde Genotip ve Fenotip
- Bezelyelerde gövde uzunluğu bakımından uzun boy aleli kısa boy aleline baskındır.
- Baskın alel için büyük harf, çekinik alel için küçük harf kullanılır.
- Uzun boy aleli A, kısa boy aleli a olarak gösterilir ve aynı karaktere ait aleller aynı harfle gösterilir.
- 10:44Genotip Türleri
- Üç farklı genotip olabilir: AA (saf döl), aa (saf döl) ve Aa (melez döl).
- Homozigot (saf döl) genotiplerinde her iki alel birbirinin aynısıdır.
- Heterozigot (melez döl) genotiplerinde bir alel baskın, diğeri çekiniktir.
- 12:05Fenotip ve Genotip İlişkisi
- Fenotip dış görünüş özelliğidir.
- AA genotipli bezelyeler uzun boylu olur çünkü baskın alel etkisini gösterir.
- aa genotipli bezelyeler kısa boylu olur çünkü çekinik alel etkisini gösterir.
- Aa genotipli bezelyeler de uzun boylu olur çünkü baskın alel etkisini gösterir.
- 14:15Tek Karakter Çaprazlamaları
- Bezelyelerde sarı tohum aleli yeşil tohum aleline baskındır.
- Sarı tohum aleli A, yeşil tohum aleli a olarak gösterilir.
- Çaprazlama yapmadan önce melez döl (Aa) sarı tohumlu bezelye ile yeşil tohumlu bezelye çaprazlanacaktır.
- 14:59Bezelye Çaprazlaması Örneği
- Sarı tohumlu bezelye melez döl (Aa) olarak temsil edilir çünkü aleller birbirinden farklıdır ve baskın özellik (sarı tohum) ortaya çıkmıştır.
- Yeşil tohumlu bezelye saf döl (aa) olarak temsil edilir çünkü iki tane çekinik alel (a) vardır ve çekinik özellik (yeşil tohum) ortaya çıkmıştır.
- Çaprazlama yaparken, birinci bezelyenin birinci aleli ile ikinci bezelyenin birinci aleli, birinci bezelyenin birinci aleli ile ikinci bezelyenin ikinci aleli, ikinci bezelyenin birinci aleli ile birinci bezelyenin birinci aleli ve ikinci bezelyenin birinci aleli ile ikinci bezelyenin ikinci aleli çaprazlanır.
- 17:32Çaprazlama Sonuçları
- Çaprazlama sonucunda dört farklı genotip elde edilir: Aa (yüzde elli ihtimalle melez döl sarı tohumlu), aa (yüzde elli ihtimalle saf döl yeşil tohumlu).
- Melez döl (Aa) sarı tohumlu olur çünkü bir tane bile baskın alel (A) varsa bu özellik ortaya çıkar.
- Saf döl (aa) yeşil tohumlu olur çünkü iki tane çekinik alel (a) vardır ve çekinik özellik ortaya çıkar.
- 19:07Çiçek Rengi Çaprazlaması
- Bezelyelerde mor çiçek aleli beyaz çiçek aleline baskındır.
- Homozigot mor çiçekli bezelye (DD) saf döl olup, beyaz çiçekli bezelye (dd) saf döl olup, ikisi de çaprazlanır.
- Çaprazlama sonucunda dört farklı genotip elde edilir: DD (yüzde yüz ihtimalle melez döl mor çiçekli).
- 21:43Çaprazlama Örnekleri
- Bezelyelerde sarı tohum aleli yeşil tohum aleline baskındır.
- Sarı tohum aleli büyük harf (A) ile, yeşil tohum aleli küçük harf (a) ile temsil edilir.
- 22:18Bezelye Çaprazlaması
- Melez döl sarı tohumlu iki bezelye çaprazlandığında, birinci kuşakta üç farklı genotip (AA, Aa, aa) ve iki farklı fenotip (sarı, yeşil) görülebilir.
- Çaprazlama sonucunda saf döl sarı tohumlu bezelye oluşma ihtimali %25, melez döl sarı tohumlu bezelye oluşma ihtimali %50, saf döl yeşil tohumlu bezelye oluşma ihtimali %25'tir.
- Sarı tohumlu bezelye oluşma ihtimali %75'tir çünkü saf melez ayrımı yapılmadığında, sarı tohumlu bezelye oluşma ihtimali %25, yeşil tohumlu bezelye oluşma ihtimali %25'tir.
- 26:35Cinsiyet Belirlenmesi
- Sağlıklı insanlarda vücut hücrelerinde 46 kromozom bulunur, bunların 2 tanesi eşey kromozomudur; erkeklerde X-Y, dişilerde X-X şeklinde gösterilir.
- Anne ve baba çaprazlandığında, bebeğin kız ya da erkek olma olasılığı %50'dir.
- Bebeğin cinsiyetini babadan aktarılan eşey kromozom belirler; babadan X gelirse kız, Y gelirse erkek olur.
- 29:34Akraba Evlilikleri
- Aynı soydan gelen bireylerin yaptığı evliliğe akraba evliliği denir ve bu evliliklerde genetik yapılar benzer olduğu için çocuklarda kalıtsal hastalıkların görülme ihtimali artar.
- Akraba evlilikleri sonucunda fenilketoneri, talasemi ve kistik fibroz gibi hastalıklar toplumda hızlı bir şekilde yayılabilir.
- Çekinik genle taşınan bir hastalıkta, taşıyıcı ebeveynlerin (Aa) çaprazlanması sonucunda %25 ihtimalle sağlıklı, %50 ihtimalle taşıyıcı, %25 ihtimalle hasta çocuk oluşabilir.
- 32:24Akraba Evlilikler ve Genetik Hastalıklar
- Akraba evlilikleri sonucunda çocuk kesin hasta olarak dünyaya gelmez, akraba olmayanların evlilikleri sonucunda da çocuk hasta olarak gelebilir.
- Akraba evliliklerindeki problem, soy ağacında bulunan insanların genetik özellikleri daha fazla benzer olmasıdır.
- Taşıyıcı bireylerin evlenmesi durumunda kalıtsal hastalıkların ortaya çıkma ihtimali artar.
- 33:06LGS'de Kalıtım Sorusu
- Bezelyelerde tohum şekli bakımından yuvarlak tohum aleli buruşuk tohum aleline baskındır.
- Çaprazlanan bezelyelerden oluşan bezelyelerden M bezelyesinin genotipleri verilmiş, KVL bezelyesi ile çaprazlandığında hem yuvarlak hem buruşuk tohumlu bezelyeler oluşmuştur.
- KVL'nin genotipi A olamaz çünkü A genotipinde buruşuk tohumlu bezelye asla oluşamaz.
- 36:27İkinci Kalıtım Sorusu
- Bezelyelerde çiçek rengi ile ilgili yapılan bir çaprazlamada oluşan tüm bezelyelerin mor çiçekli olduğu belirlenmiştir.
- Mor çiçekli bezelyeler arasından iki tanesi seçilip ikinci çaprazlama yapıldığında bazılarının beyaz çiçekli olduğu görülmüştür.
- Çaprazlanan bezelyelerin her ikisi de melez döl olması kesindir, ancak her ikisinin de mor çiçekli olması kesin değildir.
- 40:44Dersin Sonu
- Dersin sonunda kalıtım konusu tamamlanmıştır.
- LGS'de böyle soruların da çıktığını göstermek istenmiştir.
- Zamanla konu oturacak ve daha seri bir şekilde cevaba ulaşılacağı belirtilmiştir.