Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir hekim tarafından sunulan bilgi kirliliğine karşı eleştirel düşünce becerilerini geliştirmeye yönelik kapsamlı bir eğitim sunumudur. Konuşmacı, daha önce Kaan, Serdar ve Bahadır adlı kişilerin anlattıklarını toparlayarak bu sunumu hazırlamıştır.
- Video, bilgi kirliliğinin türlerini (söylentiler, komplo teorileri, şarlatanlıklar, ideolojik iddialar, kötü habercilik ve kötü bilim) tanıtarak başlıyor ve bu bilgilerin nasıl ayırt edileceğini anlatıyor. Ardından bilimsel haberlerin yanıltıcı olma yollarını, bilim haberciliğindeki sorunları, akademik yayınların niteliğini ve klinik araştırma türlerini detaylı şekilde açıklıyor.
- Sunumda ayrıca, bilimsel makalelerin nasıl okunması gerektiği, korelasyon ve neden-sonuç ilişkisi arasındaki farklar, istismarcı açık erişimli dergilerin sorunları ve bilimsel çalışmaların etik sorunları gibi konular ele alınıyor. Konuşmacı, gerçek örneklerle (lavabo pompası tedavisi, anemon çiçeği kremi haberleri, İsrail'deki kanser tedavisi haberleri) konuları pekiştirerek, izleyicilere bilimsel bilgileri eleştirel olarak değerlendirmeleri için pratik öneriler sunuyor.
- 00:15Bilgi Kirliliği ve Eleştirel Düşünce
- Konuşmacı, etrafımızda yalan yanlış bilgilerin bombardımanına maruz kaldığımızı ve bunların söylentiler, komplo teorileri, şarlatanlıklar, ideolojik iddialar, kötü habercilik ve kötü bilim şeklinde olduğunu belirtiyor.
- Günümüzde WhatsApp gruplarında paylaşılan videolar ve yazılar gibi bilgi kaynakları eleştirel düşünerek değerlendirilmeli, hemen paylaşmak yerine ilk beş dakika düşünüp karar verilmeli.
- Bilimsel çalışmalar, gazetelerde sansasyonel haberler haline gelerek sosyal medyada komplo teorileri şeklinde yayılabilir.
- 03:14Şüphelenme Noktaları
- Sıradışı iddialar, ürün ve hizmet satan siteler, reklam amaçlı haberler ve müşteri yorumlarıyla satılan ürünler şüphelenme nedeni olabilir.
- Sahte uzmanlar, savunamadıkları iddialar için komplo iddialarına başvurur ve "Galileo sendromu" olarak bilinen "herkes benimle alay ediyor ama sonunda haklı olduğumu göreceksiniz" mantığı kullanırlar.
- Yankı odalarında kendi görüşlerimizle aynı olan insanlarla iletişim kurmak, dışarıda neler olup bittiğini görmek için kendi konfor alanımızın dışına çıkmamız gerektiğini unutmamalıyız.
- 06:43Tıbbi Şarlatanlıklar
- "Kanserden kurtulmak hiç bu kadar kolay olmamıştı" gibi sıradışı iddialar şüphelenme nedeni olabilir.
- "Her şeye iyi geliyorsa hiçbir şeye iyi gelmiyor" prensibi, tıbbi iddiaları değerlendirmek için önemlidir çünkü pek çok hastalığın mekanizması ve nedenleri farklıdır.
- "Ölümden başka her derde deva" gibi iddialar, bilimsel temeli olmayan ve şüpheli olan tıbbi önerileri yansıtır.
- 09:39Reklam Amacı Programlar ve Haberler
- Sabah programlarında lavabo pompası gibi saçma tedavi yöntemleri reklam amaçlı sunulmaktadır.
- Magazin gazetelerinde ve haberlerde reklam amaçlı bilgiler yaygın olarak yer almaktadır.
- Kelebek gazetesindeki bir haberde tiyatrocunun anemon çiçeği kremi sayesinde cildinin güzelliğini koruduğu iddia edilerek ürün satışları artmıştır.
- 11:14Pazarlama Teknikleri ve Yanlış İddialar
- Biyoenerji sitesinde insanların tomografileri ve tedavi hikayeleri paylaşılmaktadır.
- "Altmış günde onsekiz kilo verdim" gibi iddialar insanları aldatmaktadır.
- İnsanlar bu tür reklamları gördüklerinde ilk tepkileri "ben de alayım" olabilir.
- 12:15Popülerlik Safsatası
- Milyonlarca insanın yanıldığı konular pekçok vardır.
- "Milyonlarca insanın bunu yaptığını belirtiyor" ifadesi bir argüman olarak geçersizdir.
- Nazi Almanya'sı örneği, milyonlarca insanın yanıldığı bir durumdur.
- 12:47Uzman Saflığı ve Otorite Kullanımı
- "George Lepton" adında bir uzmanın semizotu hakkında bilgi verdiğini iddia eden bir haber bulunmaktadır.
- İnternet araması sonucunda bu kişinin gerçek bir uzman olmadığını, sadece bir kalıp fotoğraf olduğunu tespit etmek mümkündür.
- Bilimsel haberlerde geçen bilim adamlarının kimliklerini kontrol etmek önemlidir.
- 14:27Gümüş Çorap Reklamı ve Komplo Teorileri
- Gümüş çorap satan bir site, çorabın tansiyon ve şeker seviyesini iyileştirdiğini iddia etmektedir.
- Reklamlarda beyaz önlüklü, steteskoplu bir doktor fotoğrafı kullanılmaktadır.
- Uzman olup da komplo teorisi savunan kişilerin de bulunduğu, kanser tedavisini komplo olarak gören bilim insanları bulunmaktadır.
- 16:18Bilimsel Haberlerin Döngüsü
- Bilim insanı tezini yazarken teknik bir ifade kullanırken, üniversitenin halkla ilişkiler ofisi bu bilgileri basına duyururken sulandırıyor.
- Bilimsel bilgiler, internet, televizyon ve sonunda aile içinde daha da abartılı hale geliyor.
- Bu döngüde birçok kişinin kabahati var ve araştırmacının da kısmen sorumlu olduğu yerler var.
- 18:16Bilimsel Haberlere Eleştirel Bakış
- Sağlık ve bilim haberlerini incelerken dikkatli olmak gerekir çünkü bazen bunlar aslında reklam haberleri olabilir.
- Tek bir makale veya hekimin sonuçlarını içeren haberlere eleştirel bakılmalı.
- Sansasyonel haber başlıkları, "bilim insanları şokta" gibi ifadeler ve komplo teorileri dikkat edilmesi gereken işaretlerdir.
- 19:13Bilimsel Haberlerin Değerlendirilmesi
- Bahsedilen kurumların ve bilim insanlarının gerçek olup olmadığı kontrol edilmeli.
- İddianın aksini iddia eden veya makaleyi eleştiren yazılar aranmalı.
- Rakamlara dikkat edilmeli, "kanser riskini yüzde elli arttırıyor" gibi ifadelerin gerçek anlamını anlamak için toplam riski değerlendirmek gerekir.
- 20:56Beslenme Haberlerinin Yanıltıcı Olması
- Beslenme haberlerinde her şeyin kansere iyi veya kötü geldiği gibi yanıltıcı bilgiler yaygın.
- Bilim haberciliğinde görülen makalelerin %90'ı laboratuvarda fareler üzerinde yapılan deneylerdir ve bunların insanlara uygulanması mümkün değildir.
- Hücre kültürlerindeki sonuçların gerçek hayatta aynı etkiyi yaratmayacağını unutmamak gerekir.
- 21:38Gerçek Örnekler
- İsrailli bilim insanlarının tüm kanser türlerini kökten tedavi edecek bir ilaç buldukları haberinde, bu iddianın henüz klinik deney aşamasında olduğunu ve hücre kültürlerinde çalıştıklarını unutmayın.
- BBC'de çıkan "bir parça bacon yemek kanser riskini arttırıyor" haberi, orijinal makalede "günde üç dilim bacon bağırsak kanseri riskini %20 artırıyor" ifadesini yansıtmıyor.
- Beslenme haberlerinde "kansere birebir" veya "kanseri birebir" gibi ifadeler yaygın, ancak bu ifadeler genellikle yanıltıcıdır.
- 26:36Bilim Haberciliğindeki Sorunlar
- John Ionnes adlı Stanford'da çalışan bir bilim insanı, Amerika'da en çok kullanılan yemek kitabındaki en fazla kullanılan elli içerik için literatürü taramış ve kanser yapma veya koruma etkisini gösteren makaleleri grafiğe koymuştur.
- Bu çalışma, her çalışmada panik haline girmememiz veya "her gün zerdeçal yiyince kanser tedavisi alırım" gibi genelleştirmeler yapmamız gerektiğini göstermektedir.
- 27:54Fare Deneylerinin İnsanlara Uygulanması
- Fareler ve insanlar farklıdır; farelerde yapılan deneylerin sonuçları doğrudan insanlara uygulanamaz.
- Farelerde yapılan bir çalışmanın insanlarda aynı etkiyi göstereceğini varsaymak yanlıştır, insanlarda yapılan çalışmalar gereklidir.
- Twitter'da "Just Say Mice" (Sadece Farelerde) adlı hesap, farelerle ilgili bilimsel makaleleri retweet ederek bu sorunu vurgulamaktadır.
- 30:58Bilimsel Çalışmalarda Etik Sorunlar
- Bilim dünyasında makale yayınlanma baskısı vardır ve bu nedenle etik olmayan çalışmalar yapılmaktadır.
- Akademisyenler, tezlerinde bir şey bulmuş olmaları beklenir, bu nedenle negatif bulgular genellikle ihmal edilir.
- "Cımbızlama" olarak adlandırılan yöntemle, istenilen sonuç elde edilene kadar veri toplanmaya devam edilir ve ardından toplama durdurulur.
- 32:55Akademik Yayınların Sorunları
- Akademisyenlerin belli dereceleri almak için uluslararası dergilerde belirli sayıda makale yayınlanması gerekliliği vardır.
- Bu nedenle kötü kalitede dergiler oluşmuştur ve bazı akademisyenler bu dergilerde çok sayıda makale yayınlayabilir.
- Negatif bulgular genellikle yayınlanmaz, sadece pozitif sonuçlar literatüre yansır.
- 34:22Etik Olmayan Bilimsel Davranışlar
- Tıbbi alanda çalışan 300'den fazla bilim insanına yapılan bir ankette, %15'i veri uydurduğunu, manipüle ettiğini ve sonuçları tahrif ettiğini kabul etmiştir.
- %72'si üzerinde çok ciddi bir yayın baskısı olduğunu ifade etmiştir.
- 35:23Akademik Yayınların Sorunları
- Hacettepe Üniversitesi'nden son dönemde akademik yayınlarla ilgili hareketler gerçekleşmiştir.
- Akademik yayınlar, nitelikli hakemlik süreci olmadan ücret karşılığında yayınlanan istismarcı açık erişimli dergi ve kitaplardır.
- Bu dergilerin ayırt edici özelliği, makale kabul edildikten sonra basım için önceden para talep etmeleridir.
- 35:48Yalansavar Dergileri
- Konuşmacı, yalansavar dergilerden haftada 1-2 kere 300 dolar talep eden e-postalar aldığını belirtmiştir.
- Bu dergilerin isimleri genellikle "International Science", "Cambridge" gibi klişe kelimeler içerir ve herhangi bir editörlük süreci yoktur.
- Örnek olarak Cambridge S Colors Publish adlı bir derginin yönetim kurulu üyelerinin dünyanın farklı ülkelerinden (Pakistan, Sri Lanka, Endonezya) olduğunu ve Cambridge ile hiçbir alakaları olmadığını göstermiştir.
- 37:08Pubmed ve Makale Değerlendirmesi
- Pubmed bir indeks ve referans kaynağıdır, içindeki her makalenin doğruluğu teyit edilmiş bir kaynak değildir.
- Konuşmacı, Twitter'da aşılarla ilgili tartışmalarda pubmed'den alınan yanlış makalelerin paylaşılmasından bahsetmiştir.
- British Medical Journal'dan bir espri amaçlı makale örneği verilmiştir: "Uçaktan atlarken paraşüt kullanmanın ölüm ve genel müdür travmasını engellediğini inceleyen" makale.
- 39:01Negatif Bulgular ve Açık Erişim
- Negatif bulguların yayınlanması önemlidir, sadece pozitif bulguların yayınlanmasının yanı sıra negatif bulguların da görülmeli ve değerlendirilmelidir.
- Açık erişim hareketi, dünyada yapılan tüm klinik çalışmaların verilerinin tek bir yerde toplanmasını amaçlamaktadır.
- Korelasyon ve neden-sonuç ilişkisi arasında ayrım yapmak önemlidir; iki değişken arasındaki korelasyon her zaman neden-sonuç ilişkisini göstermez.
- 40:05Korelasyon ve Neden-Sonuç İlişkisi
- Korelasyon ve neden-sonuç ilişkisi arasındaki farkı gösteren web siteleri bulunmaktadır.
- Örneğin, omuzlarına düşen insan sayısı ile Nicolas Cage filmlerde rol alması arasında korelasyon olabilir, ancak bu bir neden-sonuç ilişkisi göstermez.
- Korelasyon grafiğinde görülen ilişki, A'nın B'yi etkilediği, B'nin A'yı etkilediği, her iki değişkenin de bilinmeyen bir nedenle arttığı veya sadece tesadüfen aynı anda arttığı olabilir.
- 42:14Klinik Araştırma Türleri
- Klinik araştırmaların ilk aşaması münferit örnekler ve uzman görüşlerdir, ancak tek bir vakaya dayalı genelleme yapılamaz.
- Hücre ve hayvan deneyleri değerli bulgular sağlsa da insanlar üzerinde deney yapmak gerekir çünkü insanlar laboratuvarlarda tam kontrol altında tutulamaz.
- Randomize kontrollü deneyler en kıymetli klinik çalışmalardan biridir ve en üstte meta analiz ve sistematik incelemeler yer alır.
- 44:50Bilimsel Makalelerin Değerlendirilmesi
- Bilimsel makaleleri okurken sadece başlık veya özeti yerine orijinal makaleyi incelemek gerekir.
- Makalenin basıldığı dergi, yazarların konuya hakimiyeti ve çıkar çatışması olup olmadığı önemli faktörlerdir.
- İyi yazılmış bir makalede yazarlar sonuçlarını indirirken zayıflıklarını da belirtirler.
- 46:29Örnek Bir Makale Analizi
- "Yapay tatlandırıcılı içecekler felç riskini üç kat arttırıyor" diye bir makale, 45 yaşından 2888 kişiyi yedi yıl süren bir kalp çalışmasını izlemiştir.
- Makalede katılımcıların diyet içecek tüketimini insanlardan anlatım yoluyla (reporting bias) ölçtüler, bu nedenle anımsama yanlılığı riski yüksektir.
- Makale, yapay tatlandırıcılı içecek içenlerin felç riskinin arttığı bir bağlantı bulsa da, bu bağlantı neden-sonuç ilişkisi olup olmadığını belirleyemedi.
- 50:53Bilimsel Habercilik
- Bilim haberciliği genellikle sansasyonel temellere dayanır, "köpeğin insanı ısırması haber olmaz, insan köpeği ısırması haber olur".
- Bilimsel makalelerin haberlerinde genellikle olumlu sonuçlar vurgulanır, olumsuz sonuçlar ise dikkat çekmez.
- Bilimsel haberlere bakarken dikkatli olmak ve makaleleri doğru değerlendirmek önemlidir.