Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Coğrafya Gezegenim" kanalından bir öğretmenin sunduğu bu eğitim videosu, dış kuvvetler konusunun üçüncü bölümünde akarsuların biriktirme ve aşındırma şekillerini anlatmaktadır.
- Video, akarsuların biriktirme yapabilmesi için gerekli koşulları açıklayarak başlıyor ve akarsu rejimlerini (düzenli ve düzensiz) örneklerle açıklıyor. Ardından birikinti konisi, birikinti yelpazesi, daite ovası, daiç ovası, taban seviyesi ovası, delta ovası ve ırmak adası gibi birikim şekilleri detaylı şekilde inceleniyor. Daha sonra menderes ve taraça oluşumları ele alınıyor, Türkiye'deki örnekler veriliyor ve bu şekillerin hem aşındırma hem birikim şekilleri olduğu açıklanıyor.
- Videoda özellikle Türkiye'nin Ege bölgesindeki Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay nehirleri ile Çukurova'daki Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin menderesler yaparak aktığı ve taraçanın hem dış kuvvet (akarsu) hem iç kuvvet (eprojeniz) etkisiyle oluştuğu ve kıta yükselmesiyle birlikte derine doğru yarılan akarsu vadilerinin basamak basamak şekillendiği anlatılmaktadır.
- Akarsu Biriktirme Şekilleri
- Bu ders, dış kuvvetler konusunun üçüncü bölümünde akarsuların biriktirme şekillerini detaylı bir şekilde inceleyecektir.
- Akarsu biriktirme yapabilmesi için yatak eğiminin azalması, akış hızının azalması, su miktarının azalması ve yük miktarının artması gerekir.
- Akarsuyun bir bölümünden alınan kesitlere bakarak akarsuyun taşıdığı malzemeler ve rejimi hakkında yorum yapılabilir.
- 01:03Akarsu Rejimi
- Akarsuyun taşıdığı malzemelerin büyüklüğü birbirine benziyorsa, bu akarsu düzenli rejimli olarak adlandırılır.
- Akarsuyun taşıdığı malzemelerin büyüklüğü mevsimlere göre değişiyorsa, bu akarsu düzensiz rejimli olarak adlandırılır.
- Biriktirilen malzemenin boyutuna bakarak akarsuyun rejimi hakkında ve taşıdığı su miktarı hakkında yorum yapılabilir.
- 02:24Akarsu Biriktirme Şekilleri
- Akarsu biriktirme şekilleri arasında birikinti konisi, birikinti yelpazesi, daite ovası, daiç ovası, taban seviyesi ovası, delta ovası ve ırmak adası bulunmaktadır.
- Birikinti konisi, dağ yamaçlarından düzle inen akarsuyun eğimin azaldığı yerlerde bıraktığı materyallerle oluşur ve birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazesi meydana gelir.
- Türkiye'de birikinti yelpazelerine en güzel örnek Eskişehir İnönü Ovası'dır.
- 03:13Daite ve Daiç Ovaları
- Daite ovası, birikinti konilerinin birleşmesi veya birikinti konisi ve yelpazelerinin birleşmesiyle oluşur.
- Türkiye'de en güzel daite ovalarına örnek Malatya ve Bursa Ovaları'dır.
- Daiç ovası, eğimin azaldığı yerlerde akarsuların getirmiş olduğu materyalleri biriktirir ve Türkiye'de İğdır, Elazığ, Bingöl, Muş ve Malazgirt Ovaları daiç ovalarına örnektir.
- 04:09Taban Seviyesi Ovası ve Delta Ovası
- Taban seviyesi ovası, kara içine sokulan bir körfezin akarsular tarafından alüvyonlarla doldurulmasıyla oluşur ve Türkiye'de Antalya Ovası ve Kumluca Ovası en güzel örnekleridir.
- Delta ovası, akarsuyun getirmiş olduğu alüvyonları kıyının sığ olduğu yerlerde biriktirmesi sonucu oluşan şekillere verilen isimdir.
- Dünyanın en verimli ve bereketli toprakları delta ovalarındadır.
- 05:24Türkiye'deki Delta Ovaları
- Türkiye'nin kıyıları sığ olduğu ve gelgit az olduğu için Türkiye'de delta ovaları boludur.
- Türkiye'nin en önemli delta ovaları arasında Kızılırmak'ın oluşturduğu Bafra, Yeşilırmak'ın oluşturduğu Çarşamba, Ege Bölgesi'ndeki Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes deltaları, Göksu, Seyhan ve Ceyhan Nehri'nin oluşturduğu Çukurova deltaları bulunmaktadır.
- Türkiye'nin en büyük deltası Çukurova Deltasıdır.
- 06:24Delta Oluşum Koşulları
- Bir kıyıda deltanın oluşabilmesi için akarsuyun bol miktarda alüvyon taşıması, kıyıda güçlü akıntının olmaması, kıyının sığ olması ve kıyıda gelgitin az olması gerekir.
- Türkiye'nin kıyılarında gelgit az olduğu için delta oluşur, Avrupa kıyılarında ise gelgit fazla olduğu için delta oluşmaz, haliç oluşur.
- Dünyadaki önemli delta ovaları arasında Ganj Nehri (Bangladeş ve Hindistan), Mekong (Vietnam), Irvadi Bruma (Bruma), Mississippi (Amerika-Meksika Körfezi), Lena Nehri (Rusya), Orneco (Venezuela), Nijer (Nijerya) ve Nil (Vietnam) bulunmaktadır.
- 08:40İrmak Adası ve Menderes
- İrmak adası, akarsu eğimin azaldığı yerlerde getirmiş olduğu materyalleri biriktirerek küçük adacıklar meydana getirir.
- İrmak adaları özellikle akarsuların denize dökülmeye yakın yerlerde, yatak eğiminin azaldığı yerlerde ve akarsuların ortasında meydana gelebilir.
- Menderes, hem akarsu açılım şekli hem de akarsu birikim şeklidir; akarsu eğimin azaldığı yerlerde büklümler çizerek akar, sağa sola doğru yalpalar ve aşındırma yaparak yatağını genişletir.
- 10:11Menderes Aşınım ve Birikim Şekli
- Menderes, hem aşındırma hem de birikim şekli olarak tanımlanır çünkü çarpık ve yığınak oluşturur.
- Menderesler düz bölgelerde aktığı için yatak emrinin azaldığı yerlerde büklümler çizerek akar ve yataklarını değiştirebilir.
- Menderesler zamanla yataklarını değiştirdikten sonra kenarda kalan birikintilere ve parçalara "kopuk menderes" ismi verilir.
- 11:33Menderes Yaparak Akarsuların Özellikleri
- Türkiye'nin Ege bölgesindeki Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz ve Bakırçay akarsuları, Çukurova'daki Seyhan ve Ceyhan, ayrıca Göksu nehri de denize yaklaştığı bölgelerde menderesler yaparak akar.
- Menderes yaparak yapan akarsuların özellikleri: yatak eğimi azalmış, akış hızı azalmış, uzunluğu artmış, aşındırma gücü azalmış ve net biriktirme faaliyetleri yaygındır.
- 12:40Taraça Aşınım ve Birikim Şekli
- Taraça, alüvyon tabanlı vadi üzerinde akarsuların yeniden canlanarak yatağını kazması sonucu oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarına verilen isimdir.
- Taraça, akarsuyun derine doğru yarmasıyla oluşan aşınım şeklidir ve kenarlarında küçük birikintiler meydana getirdiği için birikim şeklidir.
- Taraçanın oluşmasında etkili olan dış kuvvet akarsudur, iç kuvvet ise eprojenizdir.
- 13:45Eprojeniz ve Taraça Oluşumu
- Deniz seviyesine ulaşmış bir akarsu vadisi, eprojenizle birlikte yükselebilir ve denize göre daha yüksekte kalır.
- Akarsu vadisi denizden yüksekte kaldığı için derine doğru yaymaya başlar ve kıta yükseldikçe tekrar derine yarar.
- Akarsu vadisinin yamacında basamak basamak meydana gelen şekillere "taraça" denir.