Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Salim Kaptan'ın sunduğu bir konuşmacı etkinliğinin onuncusu olup, Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi Profesör Dr. Cemal Tunaoğlu'nun yerküre iç yapısı ve levha tektoniği hakkında bilimsel bir sunumunu içermektedir. Ayrıca Cemal Hoca, Recep Bey ve Meltem Hoca gibi jeoloji uzmanları da sohbet formatında yer almaktadır.
- Video, yerküre iç yapısının çekirdek, manto ve kabuk katmanlarından oluştuğunu açıklayarak başlıyor, ardından levha tektoniği, plaka hareketleri ve bunların jeolojik sonuçları detaylı şekilde anlatılıyor. Sunum, Türkiye'nin depremselliği, Anadolu plakası, Pasifik levhasının etrafındaki "Ateş Çemberi" ve İstanbul yakınlarındaki potansiyel deprem segmenti gibi konulara odaklanıyor.
- Videoda ayrıca deprem dalgaları (P ve S dalgaları) kullanılarak katmanların nasıl belirlendiği, levha hareketlerinin vektörleri, diverjan, konverjan ve transform levha sınırı türleri, Pangea teorisi ve jeoloji biliminin güncel durumu gibi konular ele alınıyor. Sohbet formatında gerçekleşen bölümlerde ise jeoloji çekicinin kullanımı, fosil arama gezileri ve deprem kuralları hakkında bilgiler paylaşılıyor.
- 00:05Etkinlik Açılışı ve Konuşmacı Tanıtımı
- Salim Kaptan, kaptanın kardeşi anısına ve dayanışma ruhuyla onuncu konu bir konuşmacı etkinliğini açıyor.
- Konuşmacı olarak Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi jeolog, profesör, doktor Cemal Tunaoğlu sunuluyor.
- Aksakal, Cemal Hoca ile Bozkurt'ta yaşlandıklarında kitap yazma hayali olduğunu belirtiyor.
- 02:33Cemal Tunaoğlu'nun Kısa Biyografisi
- Profesör Dr. Cemal Tunaoğlu 1957 yılında Kastamonu Devrekani'de doğmuş, Hacettepe Jeoloji Mühendisliği'nde 1976-1981 yılları arasında eğitim görmüş.
- 1984 yılında yüksek lisans, 1991 yılında doktora tezlerini tamamlamış, 1993'te yardımcı doçent, 1997'de doçent, 2003'te profesör unvanını almış.
- Uzmanlık alanı fosil bilim ve paleontoloji olan Tunaoğlu, hala üniversitede lisans ve yüksek lisans düzeyinde ders veriyor.
- 04:21Yerkürenin İç Yapısı
- Cemal Tunaoğlu, ülkenin yaşadığı yangın ve sel felaketlerinin dünyamızı yüzeysel olarak tanımadığımızın göstergesi olduğunu belirtiyor.
- Yerkürenin iç yapısından, katmanların özelliklerinden ve özellikle levha tektoniği (plaka tektoniği) konusundan bahsedeceğini söylüyor.
- Yerkürenin en üst katmanı (kabuk) bir portakal veya karpuz gibi yekpare değil, parçalı bir yapıdadır ve bu parçalar sürekli hareket halindedir.
- 07:30Yerkürenin Katmanları
- Yerkürenin iç ve dış katmanları: en altta barisler (çekirdek ağır küre), tabakasız ateş küre, yer kabuğu (litosfer) ve biyosfer (yaşam hayat küre) bulunur.
- Yerkürenin en iç kısmında iç çekirdek, dış çekirdek, manto ve yerkabuğu olmak üzere temel katmanlar yer alır.
- Atmosferin katmanları (troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer, egzosfer) ayrı ayrı meziyetleri ve özellikleri vardır.
- 09:34İç Çekirdek ve Dış Çekirdek
- İç çekirdek katı halde, büyük oranda demir içeren (yüzde 90 küsur) ve 3,5 milyon atmosfer basınç altında olan bir katmandır.
- İç çekirdek 1200 kilometre yarıçapında, yoğunluğu 14-16 gram/bolü santimetreküp arasında değişen ve sıcaklığı 5000-6000 derece civarında olan dünyamızın asıl ısı kaynağıdır.
- Dış çekirdek tamamen sıvı halde, çoğunlukla demir, nikel ve kobalt'tan oluşur ve 4.700 km derinliğe kadar ulaşır.
- 11:30Manto ve Levha Tekniği
- Manto, iç çekirdek ve dış çekirdekten oluşur ve kendi içerisinde alt ve üst manto olarak ayrılır.
- Kabuktan itibaren ilk 600 kilometre üst manto, 3.000 kilometreye kadar olan kısım ise alt manto olarak bilinir.
- Manto içerisindeki konveksiyon akımları (sıcak-soğuk akış hareketleri) levhaları birbirinden uzaklaştırır, yaklaştırır veya yanal olarak kaydırır.
- 12:40Yerkürenin Kabuğu
- Kabuk, ayağımızı bastığımız noktadan başlayıp yerkürenin en üst katmanıdır ve ortalama 40 kilometre kalınlığındadır.
- Kabuğun kalınlığı kıta çekirdeklerinde 70 kilometre, okyanusların altında 5 kilometre olup, bazı noktalarda yeryüzüne çok yakındır.
- Amerika Birleşik Devletleri'ndeki gayzerlerin çıktığı bir parkta kabuğun kalınlığının çok ince olduğu, neredeyse mantonun hemen yakınında olduğu belirtilmektedir.
- 13:54Kabuğun Türleri ve Özellikleri
- İki çeşit kabuk vardır: kıtasal kabuk (2,70 gram/bolü santimetreküp) ve okyanussal kabuk (3 gram/bolü santimetreküp).
- Kıtasal kabuk silisyum ve alüminyum ağırlıklı, okyanussal kabuk ise silisyum ve magnezyum ağırlıklı olup, okyanussal kabuğun yoğunluğu daha fazladır.
- Okyanus kabuğu, yoğunluğu fazla olduğu için kıta kabuğunun altına dalar.
- 15:07Dünya ve Kabuğun Element Yapısı
- Dünya elementlerinin yapısında demir %35, oksijen %30, silisyum %15 ve magnezyum %13 oranında bulunur.
- Kabukta demir oranı %5'e düşerken, oksijen oranı %46 civarında yükselir.
- Kabuk elementel olarak hafif elementlerden meydana gelirken, tüm dünya elementler yapısında demirin ağırlığından dolayı ağırlık demirde, ikinci olarak oksijen ve silisyumda yer alır.
- 17:36Yer Katmanları Hakkında Bilgi Kaynakları
- Yer katmanları ile ilgili bilgiler jeofizik çalışmalarla ve deprem dalgaları (P ve S dalgaları) üzerinden belirlenir.
- P dalgaları manto ve dış çekirdek sınırında kırılır, dış çekirdek içerisinde farklı bir hareket gösterir ve iç çekirdek içerisinde farklı bir şekilde seyreder.
- S dalgası dış çekirdek ve iç çekirdek içerisine nüfuz edemez, bu bilgiler fizikçilerin çalışmaları ile katmanların geçişleri ve süreçleri hakkında bilgi verir.
- 19:08Dünya Plakaları
- Dünya haritası renkli olarak gösterildiğinde, her renk bir plakaya işaret etmektedir.
- Dünya yaklaşık bir düzineden fazla, belki yirmi'ye yakın irili ufaklı levhadan oluşmaktadır.
- En büyük levhalar Pasifik Antarktik, Pasifik, Afrika, Kuzey Amerika, Avrasya, Afrika-Amerika-Hint-Avustralya plakalarıdır.
- 20:23Plakaların Gruplanması
- Plakalar üç büyük gruba ayrılır: büyük plakalar, orta büyüklükteki plakalar ve küçük plakalar.
- Orta büyüklükteki plakalar arasında Nazca, Cocos, Karabian, Arap, Filipinler plakaları bulunmaktadır.
- Küçük plakalar arasında Fiji, Solomon Adaları, Türk, İran, Helen ve Adriyatik plakaları yer almaktadır.
- 21:56Türkiye'nin Plakacık Konumu
- Türkiye, büyük Avrasya plakası ile Afrika plakası arasında yer alan bir plakacık konumundadır.
- Türkiye'nin depremselliğinin en önemli nedenlerinden biri bu iki büyük levha arasında yer alan bir plakacık olmamızdan kaynaklanmaktadır.
- Plaka sınırları uçlarında küçük çıkıntılar bulunur ve bu sınırlar birbirinden farklıdır.
- 22:59Plakaların Hareketleri
- Kırmızı oklar birbirinden ayrılan, birbirinden uzaklaşan levhaları; yeşil oklar birbirine yaklaşan levhaları ifade eder.
- Eflatun renkli oklar yanal hareket eden levhaları (transform fay) ifade eder.
- En büyük, en hızlı hareket eden levha yılda onsekiz santimetre hareket ederken, Anadolu levhası batıya doğru yılda iki santimetre hareket etmektedir.
- 25:21Plakaların Etkileri
- Plaka sınırları deprem ve volkanlar açısından çok önemlidir.
- Pasifik levhasının etrafında yaklaşık üçyüz civarında aktif volkan bulunur ve bu bölge "Ateş Çemberi" olarak bilinir.
- Pasifik levhasının çevresindeki volkanlar ve en derin hendek olan Mariana Çukuru (onbir bin metre derinliği) bu bölgede yer almaktadır.
- 28:00Türkiye'nin Levha Tektoniği
- Afrika levhası Anadolu levhasının ve Avrasya'nın altına dalmaktadır.
- Kıbrıs'ın, Girit'in ve İtalya'nın güneyinde Afrika levhasının Avrasya levhasının altına dalma bölgesi bulunmaktadır.
- Arap levhasının ilerlemesi ve Anadolu'ya çarpması neticesinde Hint Okyanusu ile Akdeniz'in bağlantısı kesilmiş ve Doğu Anadolu bölgesi yükselmeye başlamıştır.
- 30:04Kuzey Anadolu Fayı
- Kuzey Anadolu Fayı Türkiye'nin en büyük sıkıntılı fayıdır ve her yıl ciddi zayiat veren büyüklükte depremler üretmektedir.
- İstanbul yakınlarındaki Tekirdağ açıklarındaki segment ikiyüzelli yıldır kırılmayı beklemektedir.
- Siyah oklar Anadolu'nun batıya doğru ve daha sonra güneybatıya doğru kayışını, yılda iki santimetre hareketini göstermektedir.
- 31:57Levha Hareketleri ve Vektörler
- Dünya genelinde levha hareketleri en fazla 18 santimetreye kadar ulaşabilmektedir.
- Mavi vektörler çarpışan, kırmızı veya turuncu vektörler ise birbirinden uzaklaşan levhaları göstermektedir.
- Levha hareket çeşitleri üç farklı tipte levha sınırı olarak sınıflandırılmaktadır: diverjan bandı (birbirinden ayrılan), konverjan bandı (birbirine yaklaşan) ve transform bandı (yanal hareket eden).
- 34:18Diverjan Bandı Örnekleri
- Orta Atlantik Sırtı, Atlas Okyanusu'nun kuzey ve güney kısımlarını birleştiren, levhaların birbirinden uzaklaştığı bir diverjan bandıdır.
- İzlanda'nın ortasından geçen bu hat boyunca levhalar her yıl 5 santimetre birbirinden uzaklaşmaktadır.
- Büyük Afrika Rift Vadisi, Atlas Okyanusu'nun 200 milyon yıl önceki prototipini göstermektedir ve bu bölgede Arap, Somali ve Nubiya levhaları birbirinden uzaklaşmaktadır.
- 37:08Afrika Rift Vadisi'nin Geleceği
- Afrika Rift Vadisi boyunca pek çok göl bulunmakta ve bu göller gittikçe birbirinden uzaklaşmaktadır.
- Birkaç milyon yıl sonra Aden Körfezi ve Hint Okyanusu'ndan deniz girişleri gerçekleşerek bu alanlar tamamen deniz suyuyla dolacaktır.
- Yaklaşık 200 milyon yıl sonra, Afrika plakası, Somali plakası ve Hint plakası birbirinden ayrılacak ve bugünkü Atlas Okyanusu gibi devasa bir okyanus bölgesi oluşacaktır.
- 39:17Kıta-Kıta Çarpışması
- Hint-Avrasya kıta-kıta çarpışması, 71 milyon yıl önce Hindistan kıtasının ekvatorun aşağısında olduğu ve 10 milyon yıl sonra Avrasya levhasına yaklaştığı bir süreçtir.
- Kıta-kıta çarpışmasında her iki kıtanın yoğunluğu aynı olduğu için (2,70 gram/bolü santimetreküp) kafa kafaya çarpışır ve serbest taraf atmosfere doğru yükselir.
- Bu çarpışma neticesinde Himalayalar (8000 metre yüksekliğinde Everest Tepesi dahil) ve 5000 metre yüksekliğindeki Tibet Platosu oluşmuştur.
- 41:52Konverjan Bandı Örneği
- Pasifik Levhası ile Avrasya Levhası arasındaki konverjan bandında, 3 gram/bolü santimetreküp yoğunluğundaki okyanus levhası kıta levhasının altına dalmaktadır.
- Bu esnada eriyen magma neticesinde volkanik adalar meydana gelmektedir.
- Japon Adaları, bu konverjan bandının bir örneğidir ve volkanik bir adalar ülkesidir.
- 43:09Levha Tektoniğinin Enerji Kaynağı
- Levhaların hareket mekanizmasını sağlayan enerji, iç çekirdek, dış çekirdek ve manto içerisindeki konveksiyonel akımlardır.
- Magma içerisindeki konveksiyonel akımlar saat yönünde ve saat yönünün tersinde hareket ederek üstlerindeki kabuğu birbirinden uzaklaştırır veya birbirinin altına daldırır.
- Bu konveksiyonel akımlar, manto içerisindeki suyun kaynaması prensibine dayanır ve manto'nun hemen üstünde yer alan kabuğu hareketlendirir.
- 46:07Levha Tektoniğinin Tarihi
- Levha tektoniği fikrinin doğuşu 1596 yılında Flaman coğrafyacı Abraham Ortelius ve 19. yüzyılda Avusturyalı jeolog Edivas tarafından Atlas Okyanusu'nun kuzey-güney boyunca tüm kıta kıyılarının birbirine uygunluğunu gözlemleyerek ifade edilmiştir.
- 1915 yılında Alman meteoroloji uzmanı Sarfet Beginner, her iki yakasının kıyılarının birbiriyle uyumluluğunu ve kayaçların fosillerinin benzerliğini gözlemleyerek yaklaşık 200 milyon yıl öncesi Pangea adı verilen tek bir kıtadan ibaret olduğunu ifade etmiştir.
- Pangea, Yunanca "bütün paralar" anlamına gelir ve tüm kıtaların bugünkü haline 200 milyon yılda geldiğini ifade etmektedir.
- 47:01Levha Tektoniğinin Kanıtları
- Güney Amerika, Afrika, Hindistan, Madagaskar, Antarktika ve Avustralya'da bulunan bazı canlıların ve bitki fosillerinin benzerliği, bu kıtaların bir zamanlar bir arada olduğunun en önemli paleontolojik kanıtlarından biridir.
- 2,5 milyar yıl öncesine ait kayaçların Afrika ve Güney Amerika'daki yayılımları ve devamlılığı, levha tektoniği kuramına göre kıtaların bir zamanlar bir arada olduğunu kanıtlamaktadır.
- Güney Afrika'nın güneyindeki Şule Kıvrım Kuşağı ile Güney Amerika'nın güney bölgesindeki kayaların aynı olması, 200 milyon yıl önceki kıtalar birlikteliğini göstermektedir.
- 51:36Levha Tektoniğinin Fiziksel Göstergeleri
- Atlas Okyanusu ortasındaki okyanus ortası sırtı, birbirinden ayrılan levha sınırlarını göstermektedir.
- Sırtta görülen çizgisellikler, yanal levha hareketlerini veya transform levha hareketlerini ifade etmektedir.
- Mezoik ve Senozoik dönem boyunca levhaların konumları ve kuşakların parçalanmasında, okyanus kafalarındaki manyetik kuşaklar sınırlarından yararlanılmaktadır.
- 54:50Soru-Cevap
- Everest Dağı'nın yüksekliği, dal sistemlerinin yükselirken aşınma ve erozyonla yüksekliklerini yitirmesiyle değişmektedir.
- İklim değişikliklerinin sebepleri arasında güneşteki patlamalar, manyetizmanın terslenmesi, atmosferdeki karbondioksit ve metan gazı salınımı bulunmaktadır.
- Günümüzde iklim değişikliklerinin en büyük sebebi insanoglu ve insanoğlunun oluşturduğu fabrikalar, teknoloji ve enerji gereksinimidir.
- 58:01Ay ve Güneş Tutulmalarının Depremlere Etkisi
- Ay ve güneş tutulmalarının depremlere etkisi konusunda bilimsel bir bağlantı ve kanıt bulunmamaktadır.
- 1999'da bir güneş tutulması olmuş ve bir hafta sonra İstanbul depremi yaşanmıştır, ancak bunun arasında bilimsel bir bağlantı yoktur.
- 59:17Yeryüzü Şekillerinin Sel ve Taşkınlara Etkisi
- Bozkurt selindeki gibi doğal afetlerde insan müdahalesi ve yeryüzü şekillerinin rolü önemlidir.
- Bozkurt yerleşkesi tamamen kaldırılırsa, doğa kendi akışında seyretse hiçbir zarar olmaz.
- Dere yatağının ortasına binalar yerleştirilmesi, dere yatağını küçültme ve düz köprüler inşa etme gibi insan müdahaleleri taşkınlara neden olabilir.
- Modernleşme adına topografinin doğal yapısını bozarak yol açma çalışmaları, heyelanların artmasına neden olabilir.
- 1:04:00Fay Hatları ve Depremler
- Fay hatlarında yapılan denemelerin depremlere sebep olduğu iddiaları spekülatiftir ve bilimsel kanıt bulunmamaktadır.
- Fay hatları insan gayretiyle veya bilgisiyle hareket ettirilemez, bunlar doğal oluşumlardır.
- İstanbul'da beklenen deprem noktası, güneyinden başlayıp Tekirdağ'a doğru ilerleyen yaklaşık 150-200 kilometre uzunluğunda bir segmenttir.
- Fay hatları lineer tek bir çizgi değil, segment segment (parça parça) olup her birinin kırılma dönemleri vardır.
- 1:07:34Jeoloji Mühendislerinin Çalışma Alanları
- Türkiye'de yaklaşık 30-35 jeoloji bölümü bulunmakta, ancak son zamanlarda sadece 4-5 üniversite kontenjanını doldurabilmektedir.
- Jeoloji mühendisleri kamu sektöründe (Maden Teknik Arama Enstitüsü, Türkiye Petrolleri, Ülke Kömür İşletmeleri, Devlet Su İşleri, Elektrik İşleri Etüt İdaresi) ve özel sektörde (kömür yatakları, altın aramaları, metalik maden yatakları, petrol, doğalgaz çalışmaları) çalışabilmektedir.
- Üniversitelerde akademik çalışmalar yanında yer bulabilmektedirler.
- 1:10:21Jeoloji, Jeomorfoloji ve Jeodezi
- Jeomorfoloji, jeolojinin bir branşıdır ve yeryüzü morfolojisi, yeryüzü şekilleri, vadiler, ovalar, yaylalar, sıradağlar, tepeler, dereler, kıyılar ve akarsular gibi topografik unsurları inceler.
- Ağrı Dağı, Ağrı İhlara Vadisi ve Kapadokya bölgesi gibi yerler jeomorfolojik unsurlardır.
- Jeodezi ve fotogrametri, ölçümlerle ilgili bir disiplindir; jeodezi haritaya bağlı ölçümler yaparken, fotogrametri hava ve uzay fotoğraflarıyla bağlantılı çalışmalar yapan bir branştır.
- 1:12:40Türkiye'de Jeoloji Biliminin Durumu
- Türkiye'de jeoloji bilimi, İhsan Kitin'den bu yana önemli bir yere sahip olmuştur.
- Türkiye'de jeoloji bilimi akademik açıdan iyi bir yerde değildir, araştırmalar ve uluslararası projelerle ilgili atılacak bir yerde değildir.
- Dünya çapında genel bir jeolojiden uzaklaşma trendi vardır; mezun olan öğrenciler akademik çalışmalara entegre olmak yerine özel sektöre geçmek istemektedir.
- 1:16:21Jeoloji Mesleğinin Seçimi
- Konuşmacı, Hacettepe Jeoloji Mühendisliği bölümünü bilinçsizce sıralamaya koymuş ve kazanmış, ancak iyi bir tercih olduğunu düşünmektedir.
- Jeoloji mesleğinin dünyanın en temiz mesleklerinden biri olduğunu, tıp gibi beşeri ilişkiler gerektirmeyen, özgür ve sakin bir ortam olduğunu belirtmektedir.
- Jeoloji biliminin dünyanın oluşumunu, evrenin oluşumunu, güneş sisteminin oluşumunu ve yakın gezegenlerin durumlarını araştırdığını vurgulamaktadır.
- 1:19:37Marmara Denizi Araştırmaları
- Marmara Denizi'nde ciddi araştırmalar yapılmış, ancak şu anda detaylı bir araştırma yapılmamaktadır.
- Marmara Denizi'nin dibindeki çukurluklardaki hareketlilikleri takip etmek için sensörlü aletler yerleştirilmektedir.
- Deprem bilimcileri tarafından 2028-2030 aralığında deprem olabileceği spekülatif tahminler yapılmaktadır.
- 1:22:16İstanbul Depremi ve Jeolog Çekici
- İstanbul'da olası bir depremde depremin büyüklüğü çok önemlidir; 7.20 veya 7.40 gibi bir büyüklük insan ve bina kaybına neden olabilir.
- İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin 48 bin bina tam hasarlı olacakla ilgili verileri bulunmaktadır.
- Konuşmacı, gezilere katılanların yanlarına jeolog çekici alarak morfolojik yerlerde jeoloji ile tanıştırılmalarını önermektedir.
- 1:26:01Jeolog Çekici ve Fosil Arayışı
- Jeolog çekici ağır bir nesne olmasına rağmen, fosil arayışında önemli bir araçtır.
- Konuşmacı, beş buçuk yaşındaki torununa jeolog çekicini vererek tabakalı kayalarda fosil aramasını öğretmiştir.
- Fosilli bir monstera veya yüzlekte fosil arayışı, çocukların daha çok zevk alacağı bir aktivite olabilir.
- 1:28:22Fosil Gezisi Önerisi
- Konuşmacı, fosilli bir gezi organize etmeyi veya mevcut gezilerde fosil arayışını eklemeyi önermektedir.
- Konuşmacının jeolog çekici meşhurdur ve bir kere çekicini sallayarak Türkiye'deki ilk deniz dinozorunu bulmuştur.
- Türkiye'nin ilk jeoparkları olan Kızılcam Çamlıdere gezileri de yapılmıştır.
- 1:30:00Doğayla Barışık Yaşam
- Konuşmacı, doğayla barışık yaşamak ve doğanın kurallarına uymak gerektiğini vurgulamaktadır.
- Arhavi'deki sel felaketinden bir hafta önce kaymakamla yapılan toplantıda, felaketin yaşanacağı ve insanların boğulacağı konusunda uyarıda bulunulmuştur.
- İstanbul'da bir deprem olacağı konusunda kuşku yoktur ve bu depremden nasıl sağ çıkılacağı önemlidir.
- 1:31:45Sel Felaketlerinde Dikkat Edilmesi Gerekenler
- Sel felaketlerinde suyu diz boyu olsa bile girmemek gerekir çünkü suyun altında göçler ve delikler olabilir.
- Suların çok hızlı inmesi ve tahmin edilemezliği nedeniyle, selde ne yapılacağını bilmek önemlidir.
- Yağmur aniden deli gibi gelip her şeyi götürebilir.