Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu belgesel, evrenin karanlık tarafını inceleyen bilimsel bir anlatımdır. Caltek Üniversitesi profesörü Fritz Zwicky, Vera Rubin ve Fermi Laboratuvarı'ndaki araştırmacılar gibi bilim insanlarının kara madde ve kara enerji konularındaki çalışmaları ele alınmaktadır.
- Video, evrenin %96'sını oluşturan kara madde ve kara enerji konularını kronolojik olarak incelemektedir. İlk bölümde kara madde ve kara enerjinin ne olduğu, nasıl keşfedildiği anlatılırken, ikinci bölümde Fermi Laboratuvarı'ndaki kara madde arama çalışmaları gösterilmektedir. Üçüncü bölümde evrenin genişleme hızı ve kara enerjinin rolü açıklanırken, son bölümde Einstein'ın kozmolojik değişmez teorisi ve evrenin gelecekteki kaderi ele alınmaktadır.
- Belgeselde ayrıca kara maddenin sıradan maddelerle etkileşmemesi, ışık hızında hareket etmemesi ve sadece yerçekimine tepki vermesi gibi özellikleri, galaksilerin oluşumundaki rolü ve evrenin yapısını şekillendirmesi detaylı şekilde anlatılmaktadır. Evrenin genişleme hızının zamanla nasıl arttığı, kırmızıya kayma yöntemi ve tip Ia süpernovaların bu süreçteki önemi de açıklanmaktadır.
- 00:02Evrenin Karanlık Tarafı
- Binlerce yıldır gökyüzüne bakıp aydınlatılmış maddelerin evrenimizi oluşturduğuna inandık, ancak bilim adamları gökyüzünün gerçek sırrının ışıkta parlayan değil, karanlıkta saklananda olduğunu fark ettiler.
- Yıldızları ve galaksileri birbirine bağlayan gizemli bir kara madde var ve bunun için VIPler, maçolar gibi garip maddeler suçlanabilir.
- Evrende gökyüzünü yaratan ama galaksileri çok uzağa ve kasvetli bir kadere sürükleyen karanlık, iğrenç bir enerji var ve bu iki enerji evrenin yüzde doksanaltı'sını oluşturuyor.
- 01:22Kara Madde ve Kara Enerji
- Kara madde ve kara enerjiyi anlamak, evreni anlamak için gereken temel kurallardır.
- Kara madde dünyada karşılaştığımız her şeyden farklıdır, garip parçacıkların milyarlarcası saniyede karşılaştıkları her şeyin içinden geçerler ve ağırlıkları çok fazla olduğundan galaksileri etkileyecek güce sahiptirler.
- Kara maddenin görünmez varlığı her yerdedir ya da öyle gibi görünüyor, bilim henüz kara madde parçacıklarının var olduğunu doğrudan kanıtlayamadı.
- 03:20Kara Madde Arayışı
- Suden Mine Sota, herhangi bir büyük kentin ışıklarından üç kilometre uzakta, kara maddeyi aramak için mükemmel bir yer.
- Yediyüzkırkbir metre aşağıda Suden Ulusal Laboratuvarı var, terk edilmiş bir demir madeni araştırma tesisine çevrilmiş.
- Kara maddeyi arama çalışmaları yaklaşık yüz yıl önce başladı, gök bilimciler sonunda gece gökyüzünün derinliklerini görecek araçlara sahip oldular ve sorular başladı.
- 05:04Kara Madde Keşfi
- Caltek Üniversitesi profesörü Fritz Zwicky, Berenis'in saçı takımyıldızının devinimlerini ölçerken, kümeler içindeki galaksilerin rastgele hızlarını açıklamak için bundan yüzaltmış kat daha fazla ışıklı kütle olmalıydı.
- 1933'te Zwicky, kayıp madde adını verdiği kara maddenin varlığının önemini gerçekten kavrayan ilk insanlardan biriydi.
- Kara madde görünmez madde, bir küme içindeki tüm galaksilerin hızlarını etkileyebiliyordu.
- 07:01Kara Madde Teorisi
- Uzaydaki bir maddeyi nasıl tartarsınız? Gezegenlerin güneş'in etrafında hangi hızda döndüklerini hesaplayabilirsiniz ve güneşte ne kadar çok madde varsa, gezegenler yörüngelerinde kal ulaşabilmek için o kadar hızlı dönmek zorundadır.
- Einstein'ın genel izafiyet teorisine göre bütün galaksiler birbirini çeker, ne kadar çok uzağa giderlerse nesneler yörüngelerinde kalmak için o kadar ağır hareket eder.
- Vera Rubin, Samanyolu'na benzer galaksilerin döner eğrilerini inceliyordu ve hesapladığı şey şuydu: ne kadar uzağa giderseniz gidin, bir maddenin yörüngesindeki gaz ve tozların hızı sabit kalıyordu.
- 10:19Kara Madde ve Kütleçekimsel Merceklenme
- Kara maddenin evrenin neresinde saklandığını görmeleri gerekiyordu, onu göremeseler bile.
- Bilim, kara maddenin içinden geçen ışığı bükmesi ile kendini açığa çıkardığının farkına vardı, bu duruma kütleçekimsel merceklenme adı verilir.
- Kütleçekimsel merceklenme, galaksilerin hallerinde yoğunlaşmış olan kara maddeyle buluştu ve hata yapmayacağı düşünülen bu teknik sayesinde kara maddenin varlığı ortaya çıktı.
- 12:46Kara Madde Arayışı
- Büyük kütleli yoğun haleler Samanyolu'nun halesinde saklanır ve kütleçekimsel merceklenme tarafından bulunurlar, ancak kara maddenin miktarının açıklanmasına yetecek kadar büyük değildirler.
- Kahverengi cüceler gibi sönmüş yıldızlardan da şüphelenildi, ancak onlar kara maddeyi oluşturacak yoğunluğa sahip değildir.
- Kara madde, sıradan maddelerin ve yıldızların hepsinden daha fazlası içerir ve atomlar, protonlar, nötronlar ve elektronlardan oluşan maddelerin toplam miktarını açıklamaya yetmeyecektir.
- 13:38Kara Madde Adayları
- Nötronlar da kara madde gibi milyonlarca parçacık halinde dünyanın içinden geçerler, ancak kara maddenin yerçekimine olan etkisini açıklayamayacak kadar hafiftirler.
- Aksiyonlar muhtemel bir kara madde adayıdır, parçacık fiziği teorilerinin birindedeki belirli şeyleri açıklamak için bulunmuştur.
- Aksiyonlar çok hafiftir ve tam Büyük Patlamanın olduğu anda oluştuklarına inanılır, tıpkı kara madde gibi.
- 15:14Kara Madde Özellikleri
- Kara maddenin ağır bir madde olduğu, çok hızlı hareket etmediği ve onu göremediğimiz bilinmektedir.
- Kara madde parçacıkları ışık hızında hareket etmezler ve sıradan maddelerle etkileşimleri yoktur.
- Kara madde için en popüler fikir, onun bir WIM (az etkileşen ağır parçacıklar) olabileceğidir ve bu parçacıklar fark edilmezler ama özellikleri mükemmel kara madde adaylığına uyar.
- 16:31Fermi Laboratuvarı Deneyi
- Fermi Laboratuvarı'nda fermuar laboratuvar ekibi bir WIM parçacığı yakalayabilmek için binlerce yarasaya göğüs gererek yeraltına indiler.
- Laboratuvarda tasarlanan makine, kara madde parçacığı içinden geçerken eksi derecelerde onu saptayabiliyor ve algılayıcısı içi atom dolu yoğun bir metal olan germanyumdan yapılmış.
- Kara madde parçacığı, okey topu boyutlarındaki kalın germanyum parçası içinden geçerken onu saptayabilecek ve ara sıra bir atom çekirdeğine çarpacak.
- 19:18Kara Madde Arayışının Zorlukları
- Laboratuvar ekibi kara maddeyi yakalayabilmek için yaklaşık iki yıldır bu madeni ziyaret ediyor, ancak bu göründüğünden çok daha zor bir iş.
- Dünya'dan aynı anda milyarlarca parçacık geçmesine rağmen, kara maddenin sıradan maddelerle etkileşmesi milyonda bir ihtimal.
- Kara maddeyi aramak uzun ve sıkıcı bir iş, Fermi Laboratuvarı ekibi her gün yeraltı laboratuvara rapor veriyor ve verileri inceliyorlar.
- 21:52Kara Madde ve Evrenin Başlangıcı
- Kara madde ve kara enerjinin öyküsü zamanın başlangıcına dönmeden anlatılamaz, yani evrenin olmadığı, Büyük Patlamanın olduğu ana dönmek gerek.
- Evren bir tohumdan büyümeye başladı, parçacıklar, gaz ve enerjiden oluşan bir nükleer füzyon sayesinde oluştu.
- Büyük Patlama'dan 380 bin yıl sonra parçacıklar kümelenmeye, yıldızlar ve galaksileri oluşturacağı tohumları yaratmaya başladı.
- 23:02Kara Madde'nin Evrendeki Rolü
- Bilim insanları kara maddenin Büyük Patlama sırasında oluştuğunu biliyorlar ve kara madde, olağan maddeye yıldızları ve gezegenleri bir araya getirmekte yardım ederken çok ciddi bir rol oynamıştı.
- Kara maddenin yavaş hareket eden parçacıkları, olağan maddenin üstünde tutulabilecek bir yapı iskelesi oluşturuyorlardı.
- Kara madde, galaksilerin içinde bütünleştiği tohumları oluşturarak kozmik bir ağ gibi bir yapı iskelesi oluşturuyor ve galaksilerin büyük bölümünü göremediğiniz büyük bir haleden oluşuyor.
- 24:54Kara Maddenin Haritası
- Araştırmanın son yılında gökbilimciler kütleçekimsel merceklenme kullanarak evrendeki kara maddenin üç boyutlu bir haritasını çıkardılar.
- Einstein'ın yerçekiminin her şeyi etkilediği teorisine göre, ışık kara maddeden geçerken kırılır ve bu sayede gökbilimciler karan maddeden geçen binlerce ışık kaynağını takip ederek haritayı oluşturabilirler.
- Kara maddenin haritası galaksilerin yerleriyle kıyaslandığında, kara maddenin görünen kümeleşmiş maddelerin etrafını saran bir iskelet gibi hareket ettiği görülür.
- 26:09Evrenin Yapısı ve Kara Enerji
- Evrenin haritasını çıkarıp zamanda geriye bakarak gökbilimciler büyük patlama sırasında ne kadar maddenin oluştuğunu tahmin edebilirler.
- Bilim insanları, evrenin yüzde yirmi üç'ünü kara maddenin, görünen maddenin ise sadece yüzde dört'ünü oluşturduğunu tahmin ediyorlar.
- Evrenin yüzde yetmişüç'ünü oluşturan diğer şey ne olduğu sorusu üzerine, bilim insanları yeni gizemli bir kara enerjinin uzaya hükmettiğini ve onun itici gücünün galaksileri birbirinden ayırdığını keşfettiler.
- 27:18Evrenin Genişlemesi
- Bilim her zaman, evrenin sürekli büyümeye devam etmesine rağmen, sonunda genişlemesinin yavaşlayacağını ya da muhtemelen kendi içine çökeceğini varsaymaktadır.
- Evrenin genişleme tarihini incelerken bilim adamları evrenin yavaşlamadığını, aksine hızlandığını fark edince çok şaşırdılar.
- Büyük patlamanın evreni yarattığı andan beri evren genişliyor ve bu yolculukta galaksileri de yanında taşıyarak hiç durmadan genişlemeye devam ediyor.
- 28:18Evrenin Genişleme Hızının Keşfi
- Edwin Hubble ilk kez 1929'da galaksilerin Samanyolu'ndan uzaklaştığını keşfetti ve daha uzaktaki galaksilerin yakınımızda olanlardan daha hızlı hareket ettiklerini fark etti.
- Hubble, galaksilerin hızlarını bir prizmadan geçen dalga boyları ile hesaplayabileceğini fark etti ve bu yöntem hala uzaydaki mesafeleri hesaplamak için kullanılan yöntemdir.
- Hubble şu anda bir galaksinin uzaklığı ne kadar fazlaysa, bizden uzaklaşma hızının da o kadar fazla olduğunu keşfetti.
- 29:04Evrenin Genişleme Hızını Hesaplama
- Evrenin genişleme hızını hesaplamak için kırmızıya kayma yöntemi kullanılır ve daha uzak galaksilere derece derece bakıldığında geçmişte daha iyi olduğu zamanlara da bakılabilir.
- Bilim insanları, evrenin tarihteki genişlemesini hesaplamak için başlangıç noktası olarak tip bir A süpernovaları kullandılar.
- Tip bir A süpernovalar her zaman parlaktır, hem de uzayın her neresinde olurlarsa olsunlar ve bu süpernova, bir yıldızın hayatının sonunda meydana gelen muazzam bir patlamadır.
- 30:54Evrenin Genişleme Hızının Keşfi
- Tip bir A süpernovaları kullanan iki ayrı ekip, 1990'larda evrenin yavaşlama oranını hesaplamak için yola koyuldular.
- Gökbilimciler evreni gözetim altına aldılar ve genişliği dolunay kadar büyük olan, çok geniş görüş açıları olan büyük teleskoplar kullanarak evrenin bir sürü fotoğrafını çektiler.
- İki ekip altmış farklı tip bir A süpernovaların sonuçlarını inceledikten sonra, bilim insanları evren yavaşlamadığını, aksine genişlemesi hızlanıyordu sonucuna vardılar.
- 33:29Kara Enerjinin Keşfi
- Evreni yönlendiren itici güce kara enerji deniliyordu ve bu, hiç kimsenin beklemediği ve anlamadığı görünmez bir enerjiydi.
- Kara enerji, evreni, uzayı yaratmış ve galaksileri kendiyle birlikte bu yolculuğa çıkarmıştı.
- Kara enerji, evreni dolduruyor gibi görünen bu enerji, evrenin zaman içinde çok daha hızlı genişlemesine neden olan bu enerjiye şimdi kara enerji adı veriliyor.
- 34:30Kara Enerjinin Özellikleri
- Galaksiler arasında daha fazla boşluklar oluşmaktadır ve böylece uzay gittikçe daha fazla büyürken galaksiler aslında aynı boyutta kalmaktadır.
- Kara enerji, kara maddeden çok daha farklıdır ve bu enerji, galaksilerin kümelerde yaptığı gibi ya da yıldızların galaksilerde yaptığı gibi kümeleşmez.
- Kara enerji, bir vakum enerjisi, bir hiçlik enerjisi olup, galaksileri birbirinden ayırıyor ve denetimsiz bir evren yaratıyor.
- 35:51Kara Enerji ve Kara Madde
- Görünüşe göre kara madde ve kara enerji zamanın başlangıcından beri birbirleriyle savaş halindeler.
- Bilim insanları kara enerjinin de kara maddeyle birlikte büyük patlama anında ortaya çıktığına inanıyorlar.
- Evren yeterince büyüdüğünde, yani beş milyar yıl önce değişti çünkü kara madde evren boyunca yayıldı ve kara enerji artık kara maddenin çekiminden o kadar etkilenmemeye başladı.
- 37:17Kara Enerjinin Evrendeki Etkisi
- Beş milyar yıl önce kara enerji evrendeki tüm maddelere hükmetmeye başladı ve evren genişleme hızını arttırmaya başladı.
- Kara enerji şu anda evrenin genişlemesini yönlendiriyor ve hiç de duracağı benzemiyor, çünkü galaksiler arasındaki boşluk arttıkça kara enerjinin etkisi büyüyecektir.
- Kara enerji teorisi, fiziğin en büyük beyinlerinden biri olan Einstein tarafından "en büyük saçmalık" olarak nitelendirilmişti.
- 39:00Einstein'ın Kozmolojik Değişmez Teorisi
- 20. yüzyılın başlarında gökbilimciler evrenin sadece Samanyolu kadar büyük olduğuna ve asla genişlemeyeceğine inanıyorlardı.
- Einstein izafiyet teorisini oluştururken, statik evrenle denklemi eşitleyecek dengeye ulaşamadı ve evrenin ya genişlemeli ya da büzülmeli olduğunu anladı.
- Einstein, evreni yer çekimiyle dengede tutacak itici vakum enerjisi teorisini öne sürdü ve buna "kozmolojik değişmez" adını verdi.
- 40:20Kara Enerjinin Evrendeki Rolü
- Günümüzde kara enerjinin Einstein'ın 1920'lerde beğenmeyip attığı bu kavramın aslında evreni paramparça edecek egemen bir güç olduğu ortaya çıktı.
- Uydu verileri, evrenin içeriğindeki madde enerjisinin yüzde yetmiş üçünün kara enerji olduğu gerçeğini ortaya çıkardı.
- Bilim insanları kara enerjinin evrenin kaderi üzerinde nasıl bir etkisi olduğunu yeni yeni anlamaya başlıyorlar.
- 42:03Evrenin Geleceği
- Kara enerji kara maddeye tamamen hükmedince evrensel genişleme aşamasına geçecek ve her zaman biriminde büyüklüğü iki katına çıkacak.
- Vakum enerjisinin evrenin hızlanma ivmesini yönetip yönetmediğini ve neden bu miktarda olduğunu bilmiyoruz, bu günümüzde kuramsal fiziğin en büyük yapbozlarından biridir.
- Trilyonlarca yıl sonra evren çok ıssız bir yer olacak, gökyüzü karanlık olacak, okyanuslar donacak ve bu durum yaşayan tüm canlıların ölümü gibi görünecek.
- 43:03Kara Madde ve Kara Enerjinin Önemi
- Kara madde ve kara enerjiyi keşfederken bilim her şey teorisini tanımlamaya bir adım daha yaklaştı, bu evrenin tüm işleme tarzını tanımlayacak bir denklemdir.
- Kara madde ve kara enerji 21. yüzyılın en büyük kozmolojik sorusu olarak kalacaktır.
- Kara madde, uzayın henüz tamamen anlayamadığımız bir bölümüdür ve parçacık astrofiziği en az vahşi batı kadar uzak bir yerdir.