Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu belgesel, volkanoloji uzmanları Dr. Da Lino, Volkan Analog Rick Lo, jeolog Dr. Kelvin Rudolfo, Steve Self ve Master Lorenzo gibi bilim insanlarının yanardağlar ve volkanik patlamalar hakkında bilgi verdiği bir içeriktir.
- Belgesel, volkanik patlamaların dünyadaki en büyük güçlerden biri olduğunu ve bunların hem yaratma hem de yok etme gücüne sahip olduğunu anlatıyor. Video, Volkanik Patlayıcılık Endeksi (WP) ölçeği kullanılarak püskürmelerin karşılaştırılması, Hawaii'nin Kiloa yanardağının 1983'teki patlaması, Karayipler'deki Sufiye Tepeleri patlaması, Saint Helens Dağı'nın 1980 patlaması ve Pinatubo yanardağ patlaması gibi önemli olayları kronolojik olarak inceliyor.
- Belgeselde ayrıca yanardağların oluşumu, patlamaları, lahar tehlikeleri, yanardağ turizmi ve volkanik püskürmelerin dünya üzerindeki etkileri detaylı olarak ele alınıyor. Bilim insanları, WP7 şiddetindeki bir volkanik püskürmenin milyonlarca kişiyi etkileyebileceğini, atmosferi değiştirebileceğini ve dünya çapında dört-beş yıl boyunca sıcaklık düşüşüne neden olabileceğini açıklıyor. Belgesel, bu tür felaketlerin önümüzdeki yüz yıl içinde gerçekleşme olasılığının %1 olduğunu ve bilim insanlarının insanlığı geleceğe hazırlamak için öğrendiklerini paylaştığını belirtiyor.
- 00:02Volkanik Patlamaların Gücü
- Volkanik patlamalar dünyadaki en büyük güçlerden biridir ve göz alıcı lav kaynaklarından ölümcül patlamalar meydana gelir.
- Yüksek sıcaklıktaki kül ve gaz bulutları tüm bir şehri kaplayabilir veya sakin nehirleri kaynayan çamur ve döküldü seline dönüştürebilir.
- Bilim insanları bu öngörülmesi güç saatli bombaları anlamaya çalışıyor ve her biri öncekinden daha yıkıcı olan volkanik püskürmeleri inceleyecekler.
- 00:56Yanardağların Önemi ve Tehlikesi
- Volkanik patlamalar bize dünyamızın yaşamakta olduğunu dramatik bir şekilde hatırlatıyor ve yıkıcı güçleri dört milyar yaşında ve saygıyı hak ediyor.
- Yanardağlar adeta güzel ve çirkin birleşimi hücreye en yakınında hem de yok etmeye yetiyor ve yerkürenin derinliklerinden ısı, gaz ve mineraller çıkartarak yaşamsal bir amaca hizmet ediyorlar.
- Yanardağların altında yaşayan insanlar için dünyanın en korkunç ve en yıkıcı gücüdür.
- 01:51Yanardağların Araştırılması
- Yanardağların güzelliğini kaydedebilmek için hayatını riske atan kameramanlar vardır.
- Geçtiğimiz altmış yıl içinde volkanik püskürmeler en az yirmiyedi bilim insanının hayatını kaybetmesine yol açmıştır.
- Her yıl yaklaşık elli eksi altmış volkanik püskürme meydana gelir ve her an yirmi kadar yanardağ püskürme halindedir.
- 02:56Volkanik Patlamaların Nedenleri ve Ölçümü
- Patlamaların çoğu ateş çemberinde büyük okyanusun tabanında, tektonik plakaların çakıştığı yerde meydana gelir ve ergimiş kaya yani magma açığa çıkar.
- Sıkışmış gaz yüklü magma volkanik patlamalara neden olur ve magma tabakasının daha ince ve içeriğindeki gazın daha az olduğu yerlerde daha küçük püskürmeler olur.
- Püskürmeleri karşılaştırmak ve kategorize etmek için bilim insanları volkanik patlayıcılık endeksi (WP ölçeği) kullanırlar ve ölçekteki her birim daha yüksek bir kül bulutunu, daha fazla madde püskürmesini ve daha büyük bir patlayıcı enerjiyi ifade eder.
- 03:50Kiloya Püskürmesi
- Kiloya, 1983'ten günümüze WP 1 arası tipi sıcaklıkta ana faktör yüksek magma akışkanlığı olan bir volkanik oluşumdur.
- Hawaii adaları'nın tümü birer volkan olup, bu jeolojik oluşumun bugünkü haline gelmesi yetmiş milyon yıl sürmüştür.
- Kiloya 1983'te 80 metre yüksekliğe lav püskürtür ve magma ince olduğundan ve içeriğinde fazla gaz bulunmadığından bu püskürme patlayıcı değil ama yine de tehlikelidir.
- 05:09Kiloya'nın Etkileri
- Püskürme yedi yıl boyunca devam eder ve çok yavaş ilerler ama durdurulması imkansızdır.
- 1990'da Kalapana adlı balıkçı köyüne ulaştığında köy boşaltılıyor ve her hafta bir blok ev yok oluyor.
- Aralık ayında tüm köy yok olmuş, 15 metre yüksekliğinde ergimiş kayanın altında kalmış ve 1983'ten bu yana 200 aileyi yerinden etmiş, milyonlarca dolarlık maddi zarara yol açmıştır.
- 08:16Sufiye Tepeleri Püskürmesi
- Sufiye Tepeleri, Monsea 25 Haziran 1997'de WP 12 arası tipi volkan olup, ana faktör püskürtü akıntılarıdır.
- 1995'te 400 yıldır sükunetini korumuş Sufiye Tepeleri yanardağ faaliyete geçiyor ve iki yıl boyunca pek çok püskürme meydana geliyor.
- 25 Haziran 1997'de saat 13 sularında dev bir kül bulutu yaklaşık 10 kilometre yükseliyor ve bunu takip eden yarım saat içinde 800 derece sıcaklığında kül ve kaya karışımı saatte 100 kilometre hızla dağdan inmeye başlıyor.
- 10:51Sufiye Tepeleri'nin Etkileri
- Volkanik akıntının hızı saatte 240 kilometreye ulaşıyor ve yaklaşık 8 milyon metreküp akıntı binlerce kilometre karelik alanı kaplıyor.
- Akıntı 100'den fazla evi yıktı ve adanın tek havaalanını yok etti, Monster'ın dünya ile irtibatını sağlayan tek şey bir feribot seferiydi.
- Püskürmeler ve magma akışları dört ay boyunca adayı yıkmaya devam etti, ayda 70 patlama gerçekleşiyordu ve kimi zaman günde dört kez patladığı oldu.
- 12:22Strato Volkanların Oluşumu ve Tehlikeleri
- Kuzey ve Güney Amerika tektonik plakaları çakışarak yaklaşık 130 kilometre derinlikte bindirme zorluğu oluşturuyor ve altta kalan plaka eriyerek magma oluşturuyor.
- Supin tepeleri, yanardağ Kiviyadan farklı olarak kalın bir magma çıkarıyor ve binlerce yıldır bu magma volkanik koni şeklini veriyor.
- Magma yoğun basınç altında çeşitli gazlar barındırıyor, bu gazlar yer kabuğunun yüzeyine yükseldiğinde basınç açığa çıkıyor ve yanardağ şiddetle püskürüyor.
- 13:32Volkanik Püskürüklerin Analizi
- İtalya'nın Bari kentinde bilim insanları, volkanik püskürtülerin dinamiklerini anlamak için Vezüv Dağı'ndan alınmış 200 kilogram volkanik külü bir silindirin içine dolduruyorlar.
- Araştırmacılar külün çıktı yüksekliği, gittiği yönü ve yoğunluğunu ölçerek, volkanik püskürüklerin etkisine maruz kalması muhtemel yerleri belirleyecekler.
- Yerel yetkililer patlamadan önce bu bölgeleri boşaltacak ve pek çok insanın hayatı kurtulacak.
- 14:34Laharlar ve Yanardağ Tehlikeleri
- Strato volkanların yakınında volkanik püskürük ve kül yağmurundan başka tehlikeler de var; Monserat'a her yıl 1200-2000 arasında yağmur düşer.
- Sağanak yağmur suları, püskürük akıntılarının oluşturduğu kanallardan aşağı akar ve lahar adı verilen çok büyük çamur sellerine yol açar.
- Laharlar o kadar büyük bir kısmında yıkıma yol açmış ki burada yaşayanlar şehri terk etmiş, bir zamanlar 12 bin kişinin yaşadığı şehirde şimdi sadece 4500 kişi kaldı.
- 16:04Yanardağ Turizmi ve Tehlikeler
- Yanardağ aynı zamanda adadaki hayatı canlandırmaya yarayacak bazı fırsatlar sunuyor; Rodalle'nin bir tur otobüsü var ve onu işletiyor.
- Yanardağın patlamalarının şiddeti volkanik patlayıcılık endeksinde 3'ü hiçbir zaman geçmedi, ancak WP 5 değerinde bir püskürme 24 megatonluk bir patlama şiddetindedir.
- Bilim insanları, modern zamanlarda görülmemiş, milyonlarca kişiyi öldürebilecek bir süper patlamanın potansiyelini araştırıyor.
- 17:59Saint Helen's Dağı Patlaması
- 1980 yılında Saint Helen's Dağı'nın zirvesi derinlerinde meydana gelen küçük depremlerle sarsılıyor ve 120 yıl süren uykunun ardından daha uyanmaya başlıyor.
- 18 Mayıs 1980'de 5,9 büyüklüğünde bir deprem yanardağın kuzey kesimini vurdu ve 2,80 milyar metreküp toprak saatte 257 kilometre hızla dağdan aşağı inmeye başladı.
- Toprağın hareketi, magmayı yanardağın içinde tutan muazzam basıncın kalkmasını sağladı ve 24 megaton şiddetinde, Hiroşima'ya atılan atom bombasından 1800 kat daha kuvvetli bir patlama dağın kuzey yüzünü parçaladı.
- 20:22Patlamanın Etkileri
- Düşen parçaların oluşturduğu bulut, yanardağlar Ron Home arasındaki mesafeyi saatte 480 km hızla geçiyordu ve Ron Home şanslı olarak kaçmayı başardı.
- Yana doğru meydana gelen patlama, toz ve gaz bulutunu 24 km yükseğe püskürttü, bir saatten kısa süre sonra meydana gelen dikey patlama ise göğe daha fazla kül püskürttü.
- Patlamanın büyüklüğü inanılmazdı; 800 derece sıcaklığında volkanik püskürtü dik yamaçlardan saatte 129 kilometreye varan bir hızla iniyor ve kimi yerlerde lav kalınlığı 37 kilometreyi buluyor.
- 22:50Patlamanın Sonuçları
- Volkanik püskürme dokuz saat sürüyor ve patlamadan önce Saint Helen's Dağı'nın yüksekliği 2949 metreydi, şimdi o zamana göre tam 400 metre daha kısa.
- Patlama 300 bin ev yapmaya yetecek kadar acı yok etti ve binlerce ağaç kütüğü hala zirveden 5 kilometre uzaklıktaki Spirit Gölü'nde duruyor.
- Yanardağ gökyüzüne 508 ton kül saçtı ve bu küller üç gün içinde tüm Birleşik Devletleri kapladı; jeologlar patlamadan iki gün sonra olay yerine bakmaya gittiklerinde 600 kilometrekarelik bu alan tamamen yerle bir olmuştu.
- 25:02Yanardağ Gözlemleri
- 2004'ten beri yanardağ sürekli lav püskürtüyor ve bu volkanik etkinliği gözlemlemek için tehlikeli olmayan araçlar kullanılıyor.
- Paslanmaz çelikten yapılmış "örümcek" adlı alet, GPS anteni sayesinde konumunu belirleyerek veri topluyor.
- Lav tepesinin üstüne yerleştirilen örümcek, magmanın yüzeye yaklaşırken yeni bir püskürme potansiyeli taşıdığını gösteriyor.
- 26:44Lav Tepesinin Büyümesi
- Vancouver'daki gözlemevinde örümcekten gelen dijital görüntüler inceleniyor ve lav tepesinin Empire State binasından daha yüksek ve günde 5 metre yükseldiği görülüyor.
- Lav tepesinin bu hızlı büyümesi konusunda henüz bir sonuca ulaşılmadı, ancak 1980'deki patlamaya benzer bir patlama gerçekleşmesinin mümkün olduğu söyleniyor.
- Volkanik püskürmeler doğanın ve jeolojik kuvvetlerin gücünü gösteriyor, ancak WP 5 şiddetindeki yanal patlama 600 kilometrekare toprağı tahrip etti ve 57 kişinin hayatını kaybetmesine yol açtı.
- 29:16Pinatubo Yanardağının Patlaması
- 15 Haziran 1991'de WP 6 şiddetindeki Pinatubo yanardağının patlaması, Filipinler'in en büyük adası Luzon'da 56 milyon kişiyi etkiledi.
- 9 Haziran 1991'de 500 yıldır ilk kez faaliyete geçen yanardağ, püskürmeler, depremler ve püskürtü akıntılarıyla adaya sert darbeler indirdi.
- 15 Haziran'da dev bir patlama 5 kilometreküp volkanik parçayı 35 kilometre yukarı püskürttü, dağın tepesi çöktü ve büyük depremler tetiklendi.
- 31:07Patlamanın Tehlikeleri
- Patlama sırasında kızılımsı renkte şimşekler çakıyor ve gök gürlüyordu, bu bulut şimşekleri kül bulutundaki statik elektrikten kaynaklanıyordu.
- Püskürme ile aynı gün Luzon'da bir tayfun çıktı, sağanak yağmur küllerle birleşerek çimento benzeri bir maddeye dönüştürdü ve çatıları çöktürdü.
- Püskürtü akıntıları Pinatubo'nun etrafındaki vadileri volkanik kayalarla doldurdu ve tayfun laharlar meydana getirdi.
- 33:06Patlamanın Sonuçları
- Dokuz saatin ardından volkanik püskürme sona erdi, 300 kişi hayatını kaybetti ve 10 binlerce kişi evsiz kaldı.
- Püskürmeden önceki aylarda dağın yakınında yaşayanlar sismik hareketlilik olduğunu bildirmişlerdi ve yetkililer 58 bin kişiyi bölgeden uzaklaştırdı.
- Kül bulutu dünyayı sardı, atmosferin yukarılarında sülfürdioksit sülfürik asit a soline dönüştüğü ve güneş ışınlarının bir kısmını geri yansıtarak tüm dünyadaki sıcaklığın bir derece düşmesine neden oldu.
- 34:35Laharlar ve Tehlikeler
- Püskürmeyi takip eden üç ay boyunca sağanak yağmurlar 200'ün üzerinde lahara yol açtı ve zaman geçtikçe akıntılar toprakta derin olukları aştıkça kanallar daha da büyüdü.
- Tehlike altındaki yüzbinlerce insana yardım edebilmek için nehrin üzerine gözetleme istasyonları yerleştirildi ve rahipler kilise çanlarını çalarak kent sakinlerini uyarıyordu.
- Ekim 1995'te bir başka büyük tayfun adayı vurdu ve gözetleme istasyonları alarma geçti, ancak su kanaldan aşağı aktıkça pek çok maddeyi beraberinde taşımış ve %80'i toprak ve kaya parçalarından oluşan laharlar meydana getirmişti.
- 37:16Gelecek Tehlikeler
- 1991'den bu yana binlerce laha yaklaşık 400 kişinin yaşamını yitirmesine yol açtı ve 42 bin nevi yerle bir etti.
- Bilim insanları Pinatubo'nun tekrar tehlike oluşturmasından korkuyorlar, dağın tepesinde yeni bir tehlike oluşuyor.
- Bu kez tehlike magma değil, yıllardır yağan yağmurların yanardağın kraterinde oluşturduğu dev göl; bu göl 2002'de taştı ve büyük bir lahara neden oldu.
- 38:12Günatuba'daki Volkan Tehdidi
- Günatuba'da yüz milyon metreküp su bulunuyor ve kırkaltı bin kişi bu bölgede yaşıyor.
- Volkanik püskürmeler ve laharlar bugüne kadar iki milyon kişiyi etkilemiş, bilim insanları için sürekli bir gösteri.
- Günatuba'daki püskürmenin tahrip edici yan etkileri uzun vadede yüzlerce kişinin yaşamına son vermiş ve etkisi bugün bile hissediliyor.
- 40:13Vezüv ve Campi Flegrei Volkanları
- İtalya'nın Napoli kentinde beş milyon insan dünyanın en riskli volkanik bölgesinde yaşıyor.
- Vezüv, 79 yılında yaşanan patlamasıyla Pompei'de ve çevre köylerde yaşayan yirmi bin kişiyi öldürmüş ve son püskürmesi 1944'te meydana gelmiş.
- Vezüv'ün onbeş kilometre batısında daha az dikkati çeken fakat ondan çok daha ölümcül olan Campi Flegrei volkan bulunuyor.
- 41:18Campi Flegrei'nin Gücü
- Campi Flegrei, içinde bir dizi krater barındıran onüç kilometre genişliğinde volkanik bir göçük ve üçyüzelli bin kişi bu göçüğün içinde yaşıyor.
- Volkan içinde hala buhar çıkaran, hareket eden ve tıslayan delikler var ve bu deliklerden çıkan buharın sıcaklığı yaklaşık yediyüz derece.
- Campi Flegrei'nin gücü otuzbeş eksi kırk bin yıl önce olmuş devasa bir püskürmeden kalan katmanlarda yatıyor ve bu püskürme 1991 yılında Pinotubo'da meydana gelenden onbin kat daha büyüktü.
- 42:58Campi Flegrei'nin Olası Patlaması
- Olası patlama senaryosu, ortalık çöküntünün içinde bir yerdeki hareketlenme ile başlıyor ve ikiyüzkırkiki kilometre toz, gaz ve sünger taşı havaya fırlıyor.
- Bu büyüklükte bir bulut büyük bir şehrin üzerine yüzlerce metre kalınlığında külle kaplayabilir ve püskürtüler ve küller yüzünden ölenlerin sayısı milyonlarca kişiyi bulabilir.
- Püskürmenin çıkardığı bulut otuz kilometreye yükselir ve kül yağmuru volkanik çökeltinin yakınındaki şehirlere ve hatta ikiyüzyirmibeş kilometre ötedeki Roma'ya yayılır.
- 44:47Patlamanın Etkileri
- Doğu Avrupa'ya ve Asya'nın bazı kesimlerine daha az miktarda kül düşer, ancak az miktarda kül bile ulaşım sisteminin durması, su kaynaklarının ve günlük hayatta kullandığımız pek çok şeyin tahrip olmasına yol açabilir.
- Bu muazzam miktardaki kül ve sülfür dioksit atmosfere karışır ve dünya çapında milyonlarca kişiyi etkiler, sıcaklıkların birkaç derece düşeceği tahmin ediliyor.
- Büyük bir püskürmenin ardından meydana gelen sıcaklık değişikliği dünyayı dört-beş yıl boyunca etkileyebilir ve tahıl ekilen yerlerde tahıl yetişmeyebilir.
- 45:54Gelecekteki Tehlike
- Dünyanın dört bir yanındaki dev yanardağları ve bunların yol açabileceği süper patlamaları düşünürsek, henüz varlığından haberdar olmadığımız yanardağları da hesaba katarsanız, böyle bir olayın önümüzdeki yüz yıl içinde gerçekleşme olasılığı yüzde bir.
- Bu olasılık, bilim insanlarının böyle bir felaket üzerine uluslararası tartışmalar başlatmasına yetecek kadar yüksek.
- Volkanaloglar bir püskürmeyi önlemenin bir yolu olmadığını biliyor, bu nedenle geçmişte olanlardan ders alıyor ve öğrendiklerini insanlığı geleceğe hazırlamaktadır.