Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Dünya gezegeninin iç yapısını, tektonik levhalarını ve bunların jeolojik etkilerini anlatan bilimsel bir belgeseldir.
- Belgesel, Dünya'nın oluşumundan günümüze kadar olan jeolojik süreci kronolojik olarak ele almaktadır. Hawaii'deki Klevea yanardağı, İzlanda'daki jeotermal aktiviteler, Pasifik Okyanusu'ndaki levha çarpışmaları, Himalaya dağları, Everest, And dağları ve Mariana çukuru gibi jeolojik yapıların oluşumu detaylı olarak anlatılmaktadır. Ayrıca, volkanlar, depremler ve tsunami gibi doğal afetlerin oluşumu ve potansiyel tehlikeleri de incelenmektedir.
- Belgesel, Yellowstone Milli Parkı'nın aslında 80 kilometre genişliğinde bir kaldera olduğu ve süper volkan olduğu bilgisiyle devam ederek, bir süper volkanın patlaması durumunda dünyadaki yaşamın nasıl etkilenebileceği açıklanmaktadır. Video, volkanlar ve depremlerin aslında yaşam için önemli olduğunu vurgulayarak sona ermektedir.
- 00:06Dünya'nın İç Yapısı
- Samanyolu galaksisinin kıyısında, sıradan bir yıldızın etrafında üç gezegen yol almaktadır.
- Kızıl ve vahşi bir ruhu olan, kıpır kıpır mavi bir gezegen, içindeki eriği kayalardan güç alan ve patlıyor, akıyor, sarsılıyor, taşıyor ve bazen de öldürüyor.
- Kıtalar çarpışıyor ve tekrar ayrılıyor, volkanlar patlıyor, dağlar göklere uzanıyor ve şehirler ölmeyi bekliyor; bunların nedeni lav ve magma.
- 00:57Lavın Önemi
- Lav, dünyanın en iyi köklerine yolculuk edecek ve geçmişimizin yapbozunda çılgın bir arayışta bulunacağız.
- Lavların kontrolündeki dünyanın bize mega tsunamiler, mega ölçekli depremler ve süper volkanların dehşetini gösterecektir.
- Lav, dünyanın iç yüzünü yansıtan tek somut örnektir ve insanoğlunun tüm marifetlerini, devede kulak bırakan yapım ve yıkım makinesinin ipuçlarını taşır.
- 03:27Manto ve Volkanlar
- Lavları çıktıkları tüplerde yuvalarına doğru takip ederseniz, sonunda dünya kütlesinin büyük bir kısmını oluşturan devasa erik bir küreye ulaşırsınız.
- Manto, aşırı yoğunlukta ve sıcak kayalardan oluşmuş, karamela kıvamında ve son derece yavaş şekilde çalkalanmaktadır.
- Lavların tekrar yüzeye çıkarak volkanik bir ada oluşturması milyonlarca yıl alabilir; Hawaii örneğinde güneyden kuzeye adalar gittikçe büyüyor ve gençleri olan Louis lavla dolup taşıyor.
- 04:54Volkanların Etkileri
- Lavlar bir cennet yaratmış; birkaç ayda önceden kavrulan yüzeylerde yaşam filizlendi ve volkanik yüzey, iç katmandan taşıdığı mineraller bakımından zengindi.
- Yıllar içerisinde güneş, nem ve mikroorganizmalar lavları toprağa dönüştürdü ve yaşam çiçek açtı.
- Volkanların nimetleri insanları her zaman kendilerine çekmiştir, ancak Amerika'daki Sen, İtalya'daki Vezüv ve Etna, Japonya'daki Unzen ve Filipinler'deki Pinotubo gibi volkanlar korku ve yıkımın diğer adlarıdır.
- 06:54Tektonik Levhalar
- Dünya neden bu kadar huzursuz, yerin vahşice sarsılmasına, volkanların patlayıcı güçlerle yıkmasına ve dağların devasa yüksekliklere ulaşmasına tektonik levhalar sebep olur.
- Dünya yüzeyi farklı boyutlarda bir düzineden fazla levha halindedir ve bu levhalar devasa çarpışan arabalar gibi gidip gelmektedir.
- Levhalar inanılmaz kütlelerine rağmen yüzer, çünkü altlarında çok daha yoğun bir madde vardır; kıtasal levhalar en hafif olanlarıdır.
- 08:14Okyanus Tabanındaki Faaliyetler
- Okyanusların altında, dünyanın kendini yırttığı ve gezegen üzerindeki en büyük dağlardan bazılarını yükselttiği uzun taban sırtları görülür.
- Levhalar ters yönde çalışan taşıyıcı bantlar gibi birbirinden uzaklaşır ve boşluğu doldurmak için yükselen lavlar yeni bir kabuk oluşturur.
- Sıcak lavlar soğuk okyanus zeminine çıkınca aniden soğur ve sert bir baloncuk oluşturur; lav akıntısı baloncuğa doldukça yastık büyür ve baloncuktan yastık filizlenir.
- 09:34İzlanda Örneği
- İzlanda, bir okyanus sırtının kıyıya demirle bildiği yerdir ve burada jeotermal yolla ısınan kaplıcalara keyifle dalan insanlar vardır.
- İzlanda'da iki levhayı ayıran hat uzanmaktadır; burada kırk yıl dikile bilseydiniz ayaklarınız yüzseksen santim ayrılırdı.
- İzlanda'nın muazzam buzullarının altında püskürmeler görülür ve sakin görünümlü havuzlar bile adanın altında yatan ve uyanmayı bekleyen vahşeti anlatır.
- 12:09Levhaların Çarpışması
- Levhalar bir yerde ayrılıyorlarsa başka bir yerde çarpışmak zorundalar ve sonuç genelde ölümcül oluyor.
- Yaklaşık sekizbindokuzyüz kilometre doğuya gidildiğinde, Tokyo-Avrasya levhası Pasifik ve Filipin Denizi levhaları ile çarpışıyor.
- İzlanda'nın yaklaşık altıbinbeşyüz kilometre batısında, Amerika levhasının Pasifik levhası ile çarpıştığı Sen Andreas fayı bulunuyor ve San Francisco'nun uzanıyor.
- 13:16Dünya'nın Oluşumu
- Ortalama dörtvirgülellidokuz milyar yıl önce, bir galaksinin spiral kollarından birinin kıyısında, bir miktar uzay molozu yavaş bir çekimsel dansla dönmeye başlar.
- Bu kaya ve gazlar, uzun zaman önce patlayan bir dizi yıldızın artığıdır ve yüz milyon yıl kadar sonra yerçekimi kuvveti ve çarpışmalarla bir araya gelmeye başlar.
- Dünya'nın biçimlenmeye başlamasından yaklaşık yüz milyon yıl sonra, lav soğumaya ve kabuklaşmaya başlar; dünyanın kraton adı verilen hafif yapı taşları yüzeye fırlar ve birleşirler.
- 15:07Dünya'nın İlk Günleri
- Dünya'nın ilk dönemlerinde, alacalı bir göğün altında volkanlar ve küçük kara parçaları içeren engin gri bir okyanus vardı.
- Okyanuslar ve yaşama elverişli şartlar, meteor bombardımanlarının azalması sayesinde oluşmuş olabilir.
- Dünya bir basketbol topu büyüklüğünde olsaydı kağıttan daha ince bir kabuğu olurdu ve merkezinde manyetik alan oluşturan sıvı demir bir yapı vardı.
- 16:29Tektonik Levha Hareketleri
- İlk başta kratonlar ve Ur adındaki tek kıta gezegenin tek sahipleriydi, yaklaşık yarım milyar yıl sonra Arktika ve Atlantika biçimlendi.
- Arktika yaklaşık 1,80 milyon yıl önce Doğu Antarktika ile, Atlantika ise bir milyar yıl önce Rodinya adındaki süper kıtayı oluşturdu.
- Ortalama 300 milyon yıl sonra bu üç kıta ayrıldı ve Pangea adındaki yeni bir yapının çatısı altında tekrar birleşti.
- 18:04Tektonik Levha Hareketlerinin Kaynağı
- Tektonik levhaları hareket ettiren kuvvet, sert levhaların altında yatan çok sıcak yarı katı mantonun yavaş hareketidir.
- Magma sıcak çorba gibi kaynar, yüzeye yükselir, soğumaya başlar ve sonra yeniden tencerenin dibine çöker.
- Bu döngü, bilim insanlarının konveksiyon hücresi veya ısı akımı dediği şeyi yaratmak üzere defalarca tekrarlanır.
- 18:39Dünya'nın Isı Kaynağı
- Dünya çorbasının bu döngüsel egzersizlerine güç veren ısı kaynağı, dünya oluşurken büyük miktarda enerji ortaya çıkaran birleşmeler ve çekimsel çarpışmaların artığıdır.
- Magmanın derinliklerinde radyoaktif maddeler vardır ve hepsi yıkıma uğrarken ısı yayar.
- Bu yıkımlar dünyanın soğuma hızını dikkate değer ölçüde azaltmıştır.
- 19:19Tektonik Levha Hareketlerinin Yüzeye Yansımaları
- İzlanda gibi yerlerde magmanın yarıkları doldurması sonucu kıtasal levhalar ve üzerlerindeki kıtalar birbirlerinden uzağa itilir.
- Levhaların çarpışma bölgelerinde ağır plakalar hafif plakaların altına girer, yerçekimi ile aşağı çekilir ve mantonun sıcak sonsuzluğuna dalarak kaybolurlar.
- Günümüzde tüm bilim insanlarının hemfikir olduğu konu, dünyamız üzerindeki neredeyse her şeyin tektonik levhalar tarafından şekillendirildiğidir.
- 20:35Himalaya Dağları
- Himalaya dağları, dünyanın en yüksek yüz dağının doksanaltısını barındırır ve en yüksekleri Everest, 8.840 metre yüksekliği ile adeta gökleri deler.
- Everest'in tepelerinde trelobit familyasından deniz canlılarının fosilleri vardır, kimileri 500 milyon yıldan daha yaşlı.
- Everest ve Himalayalı kardeşleri biz konuşurken bile yükselmeye devam ediyor ve dünyanın yapım ve yıkım çatışmasının yanında insanoğlunun yaratabileceği tüm güçlerin zerre kadar kalacağını hatırlatıyor.
- 21:49Himalayaların Oluşumu
- Dünya tarihini 175 milyon yıl kadar geri saralım, Hindistan'a fazlasıyla benzeyen bir şey, Afrika'nın güneydoğu kıyısından koparak kuzeye sürüklenmeye başlar.
- Yaklaşık 50 milyon yıl sonra Hint levha Avrasya levhasına çarpar ve kaynama süreci Himalayaları ve Tibet Platosu'nu bugünkü baş döndürücü yüksekliklerine çıkarır.
- Everest'in zirvesine konan küresel konumlama cihazları, Everest'in yılda 3,5 santimetre yükseldiğini gösteriyor.
- 23:03Geçmişteki Yüksek Dağlar
- Himalayalar dünya tarihinde emsalsiz değil, tarihi 450 milyon yıl öncesine kadar başa saralım.
- Süper kıta Pangea oluşmadan önce iki ayrı süper kıta bulunuyordu: Lar ve Gondo.
- Lar ve Gondo çarpıştığında ortaya çıkanlar, dünyanın gördüğü en yüksek sıradağlar olabilir, Everest ve kardeşlerinden bile daha yüksek.
- 24:05Levha Çarpışmalarının Sonuçları
- Kıtasal levhalar okyanus tabanı levhalarına, okyanus levhaları okyanus levhalarına çarpar ve bazen de levha-levha çarpışmaları olur.
- Hafif kıtasal levhalar daha ağır olan okyanus tabanı levhalarına çarptığında, okyanus tabanı alta girer ve okyanusun en derin bölümlerini çukurları oluşturur.
- Nazca okyanus levhası Güney Amerika'nın kıtasal levhasına bindirerek onun altına gömülüyor ve Güney Amerika levhası yukarı kıvrılıyor, And Dağlarını oluşturuyor.
- 25:19Okyanus Levhalarının Çarpışması
- Okyanus levhalarının kaçınılmaz olarak okyanus levhaları ile birleştiği bazı yerlerde sonuçlar korkunç olur, aşağı doğru karşılıklı bir dans başlar ve yıkıcı depremler oluşur.
- Mariana Çukuru, hızlı hareket eden Pasifik levhasının yavaş hareket eden Filipin levhası ile buluştuğu yeri gösterir ve Everest Dağı'nı ters çevirip bu hendeğin içine rahatça sığdırabilirsiniz.
- Yeryüzüne ulaşan lavlar milyonlarca yıl boyunca birikir ve sonunda oluşturdukları su altı yanardağları su seviyesinden yukarı yükselerek volkanik adaları meydana getirir.
- 26:16Ateş Çemberi
- Tektonik levhaların devasa Pasifik levha durmadan itmeleri, aşındırmaları ve ona sürtünmeleri sonucunda ortaya çıkan yapıya jeologlar ateş çemberi diyor.
- Ateş çemberi Javalar, Filipinler, Japonya ve Rusya boyunca sarsıyor, sonra Kamçatka'dan doğuya saparak Kuzeydeki Takımadalar üzerinden Alaska'ya uzanıyor.
- Yıkıcı depremler, volkanlar ve tsunamiler kendilerine bu ateş çemberinde mutlaka bir yer buluyor.
- 27:06Güvenli Yerler
- Dünya'nın yırtıldığı, volkanların ve depremlerin oluşturduğu yerlerde ve levhaların çarpıştığı yerlerde yaşamak mümkün değil.
- Levhaların güvenli merkezlerine çekilip sessiz güzelliklerinin ve huzurun tadını çıkarabiliriz.
- Dünyanın en vahşi ve en korkunç bazı yerleri aslında levhaların ucunda olup bitenlere inat, huzurlu olması gereken bölgelerde, devasa levhaların tam ortasında yer alır.
- 28:25Volkanik Sıcak Noktalar
- Hawaii gibi volkanik sıcak noktalar genellikle güzel ve huzur dolu adalar oluşturur, ancak bazıları dünyayı sonunu getirmekle tehdit edebilir.
- Pasifik Okyanusu'nun ateş çemberi olarak bilinen cehennem çerçevesinden uzakta, Hawaii'deki volkanlar genellikle sakin yanardağlardan tembelce sızma eğilimindedir.
- Hawaii'nin sırrı, magma filizlerinin dünyanın eriyik manto katmanının derinlerinden yükselen ve devasa Pasifik levhasından sızmayı başaran bir magma ile yaratılmasıdır.
- 30:30Kalkan Yanardağları
- Pasifik levhası kuzeybatı yönünde hareket ettiği ve sıcak nokta sabit kaldığı için, bir ada şekillenirken diğerleri ondan uzaklaşmış, ancak Hawaii'nin altındaki magma kanalı vasıtasıyla yüzeye çıkıp lav adını almıştır.
- Kalkan yanardağları, hafif kırımlı yapıları nedeniyle adlandırılır ve şiddetten uzak görünümlerine rağmen korkunç güçleri vardır.
- Büyükada'daki Mauna Loa, zirvesi deniz seviyesinden 4169 metre yüksekte olup, okyanus tabanından 8839 metre yüksekte bulunur ve Everest'ten daha yüksek olabilirdi.
- 31:51Hawaii Lavları
- Hawaii'nin yavaş ama emin adımlarla yarışı kazanma politikası, iki şekilde akan lavlarından kaynaklanır: düz veya sicimsi bir lav akıntısı olan Pauuee ve topaklı, sert ve parçalı bir akıntı olan AA.
- Efsaneye göre AA lavları, sert ve keskin yüzeyi üzerinde yürüyen çıplak ayaklı insanların çığlıklarından ismini almıştır, ancak aslında Hawaii dilinde "taşlı" demektir.
- İnsanlar Hawaii lavlarının çok can aldığını hatırlamıyor; geçen yüzyılda belki beş kişinin ve 1700'lerden beri de yanlış zamanda yanlış yerde olan yaklaşık yüz kişinin canını aldılar.
- 33:51Kompozit Volkanlar
- Strato volkanlar olarak da bilinen kompozit volkanlar, Hawaii'nin düz kalkan yanardağlarının aksine dik yamaçlı, yüksektir ve vahşidir.
- Japonya'daki Fuji Dağ, Ekvador'daki Ktupay, Kaliforniya'daki ve Lassen Dağları, Washington'daki St. Helens ve Reyn Dağları ile Filipinler'deki Pinotubo, kompozit yanardağların örnekleridir.
- Kompozit volkanların lavları yapışkan bir yapıya sahiptir, yüksek sıcaklıklarda bile erimez, kabarıp bir kubbe oluşturur ve doğal bir bombanın tüten yuvasına dönüşür.
- 35:43Piroklastik Akıntılar
- Manto biraz daha basınç uygulayınca lavlar patlayarak kabuklarını kırar ve göğe alev alev kül yığınları göndermeye başlar.
- Yükselen her şey aşağı inmek zorundadır ve yanan közlerin dünyaya insafsızca yağmasına piroklastik akıntı denir.
- Piroklastik akıntılar, fırınınızdan kat be kat sıcak maddelerin yanarak son hız giden bir trenin süratiyle düşen heyelanıdır.
- 37:26Mega Ölçekli Depremler
- 2004 Noel'inin ertesi günü, Hint Okyanusu'nun derinliklerinde oluşan mega ölçekli bir deprem neredeyse çeyrek milyon insan öldürdü.
- Mega ölçekli depremler, dünya levhalarından biri bir diğerine bindirip batmaya başlayınca oluşur ve batan levha üstteki levhaya takılırsa enerji birikmeye başlar.
- Mega ölçekli depremler genellikle Rihter ölçeği ile dokuz veya üzeri şiddetlidir ve üzerinde yerleşim bulunan bir bölgede gerçekleşirse büyük kayıplara yol açabilir.
- 38:45Tokyo ve Tsunamiler
- 1923'teki Büyük Tokyo depreminde yaklaşık yüz bin kişi öldü ve deprem uzmanları Tokyo'ya "ölmeyi bekleyen şehir" diyor.
- Magma, Filipin Denizi ve Pasifik levhalarını bir zamanlar suyun kırk kilometre altında olduğu sanılan Avrasya levhasının altına itiyor.
- Büyük Hawaii Adası'nın sahillerindeki dalgaların altında, gözlerden uzakta, denize doğru kilometrelerce uzanan moloz yığınları yatar ve bu yığınlar devasa tsunami dalgaları yaratabilir.
- 41:00La Palma Adası ve Mega Tsunami
- Kanarya Takım Adaları'ndaki La Palma Adası'ndaki volkan patlayarak batı yarısındaki dev boyutlarda bir parçayı çatlattı.
- Bu çatlak eninde sonunda yırtılarak 1,5 kilometre kalınlığında ve Paris'in üç katı genişliğinde bir kütleyi Atlantik Denizine bırakacak.
- La Palma'daki volkan çöktüğünde, ortaya çıkan mega tsunami Atlantik'in karşı kıyısına 20 katlı bir bina yüksekliğinde ve jet hızıyla hareket eden dalgalar gönderebilir.
- 42:24Yellowstone'un Jeolojik Tehdidi
- Yellowstone, dünyanın ilk milli parkı olup aynı zamanda Amerika'nın en popüler turizm merkezidir.
- Yellowstone'un görünürde volkanik bir tepe veya krater olmadığı için tehdit oluşturmadığı iddia edilse de, uydu görüntüsünden bakıldığında parkın neredeyse tamamı 80 kilometre genişliğinde bir kaldera olarak görülür.
- Yellowstone, dünyanın en nadir ve en korkunç jeolojik fenomenlerinden biri olan bir süper volkandır ve Hawaii gibi manto'nun kendine bir çıkış noktası bulduğu bir noktadır.
- 43:49Yellowstone'un Aktivitesi ve Tehdidi
- Yellowstone sürekli aktif olup, yüzeyin altındaki magma parkın nefes almasını sağlar ve zemin genellikle birkaç metre yükselip alçalır.
- Bilim insanları, kabaran lavların bir gün dünya kabuğunu yırtacağını öngörüyor ve Yellowstone'un 600 bin yılda bir çalan bir çalar saate benzediğini belirtiyorlar.
- Son süper volkan patlaması 74 bin yıl önce Toba Sumatra'da gerçekleşmiş, atmosfere çok kül yayılmış ve dünyadaki yaşamı sonsuza dek değiştirmiş olabilir.
- 44:52Yellowstone Patlamasının Etkileri
- Toba patlaması atmosfere çok kül yayarak güneşin önü küllü örtülmüş, dünyanın bütün bölgelerinde sıcaklıklar düşmüş ve yağmur gazlar yüzünden zehirli asit haline gelmiştir.
- Dünyadaki bitki türleri büyük zarar görmüş, insanoglu yok olmanın kıyısına gelmiş ve nüfusu binlerle ifade edilebilecek sayılara inmiş olabilir.
- Yellowstone bugün patlasa insanlık hayatta kalabilir mi bilinmiyor, ancak dünya kendi adına yaşayan ve nefes alan bir organizma olarak varlığını sürdürecektir.
- 45:47Tektonik Levhaların Geleceği
- Tektonik levhaların hareketi sayesinde zamanı ileri sarıp olası geleceğimize göz atabiliriz.
- Kaliforniya'nın Pasifik'e açılacağı, Pasifik Okyanusu küçülürken Atlantik'in büyüyeceği ve Afrika'nın Akdeniz'e hapsedileceği öngörülüyor.
- Avustralya'nın Asya'ya bindirileceği, Kızıldeniz'in büyüyeceği ve Atlantik'in boyutlarında yeni bir okyanus oluşacağı tahmin ediliyor.
- 46:36Dünya'nın Yaşam İçin Önemi
- Yuva olarak seçtiğimiz gezegenin üzerinde kaydığımız magma makinesi ve onun çekme, itme ve patlama eğilimleri yüzünden tehlikeli bir gezegen olduğu ortada.
- Lavların taşıdığı bu dünya yaşayan, nefes alan, hareket eden bir organizma ve içindeki çatışmalar, biriktirdiği stres ve gerilimlere rağmen sürekli huzur ve denge arıyor.
- Yaşam çeşitliliğinin ve gücünün neredeyse tamamını kıtaları ayıran ve tekrar çarpıştıran tektonik levhalara borçludur, lavlar olmasaydı dünya uzayda dönen soğuk ve kişiliksiz bir kaya olurdu.