Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu belgesel, Mark Davis, Lindsey Parson, Tom Barr ve Bill McGuire gibi bilim insanlarının çalışmalarını içeren, dünya jeolojisinin çeşitli yönlerini ele alan bilimsel bir içeriktir.
- Video, hareketli gezegenimizdeki yanardağlar ve tektonik tabakaların etkilerini dört ana bölüme ayırarak inceliyor. İlk bölümde Sufrier yanardağı ve Himalayalar'ın yükselişi anlatılırken, ikinci bölümde depremlerin oluşumu, okyanus dibinin keşfi ve hidrotermal sistemler ele alınıyor. Üçüncü bölümde Hawaii zinciri volkanları ve San Andreas fayı incelenirken, son bölümde küresel ısınma ve volkanik patlamaların buz devri başlatabileceği teorisi sunuluyor.
- Belgesel, bu doğal olayların insan hayatına etkilerini, bilim insanlarının bu olayları nasıl gözlemlediklerini ve depremlerin kaçınılmaz olduğunu ancak şehirlerimizi daha iyi inşa ederek onlarla yaşamaya başlayabileceğimizi vurguluyor.
- 00:19Hareketli Gezegenimiz
- Atalarımız yanardağların cehennemin giriş kapısı olduğuna inanırken, hala doğal güçlerin kontrol ettiği ve ihtiyaçlarımızdan farklı bir dünyada yaşıyoruz.
- Ayaklarımızın altındaki yerin sabit olduğunu umarken, aslında hareketli bir gezegende yaşıyoruz ve dağları yükselten, kıtaları şekillendiren, denizleri açıp kapatan muhteşem gücü yeni yeni anlamaya başlıyoruz.
- Dünyamızı kontrol eden güçler ve onlarla nasıl yaşayacağımız hakkında sürekli yeni şeyler öğreniyoruz, ancak hareketli gezegenimiz arasındaki jeolojik ateşkes bir sona yaklaşıyor.
- 01:24Volkanik Tehlikeler
- MS 79'da Pompei, İtalya'da Vezüv yanardağı tarafından yok edildi ve 20 bin kişi yaşıyordu, ancak birkaçı volkanik kefenden kaçabildi.
- 2000 yıl sonra, Karayip adasındaki Monserra Dağı'ndaki Sufrier yanardağı 400 yıldır aktif olmamışken canlanmaya başladı ve 19 kişi öldü.
- Dünyanın her yerinden bilim insanları daha büyük bir felaketi önlemeye çalışıyor.
- 02:38Sufrier Yanardağı
- Sufrier yanardağı büyük çukur bir vadi içinde bulunuyor ve içinde aktif tepe yer alıyor.
- Magma aşağıdan itiliyor, olağanüstü kıvamlı ve gittikçe yukarı doğru yükseliyor, bu büyük tepeyi şekillendiriyor.
- Yanardağ her an ve bir uyarı vermeden tekrar patlayabilir, bu yüzden bilim insanları tehlikeli akıntılara olabildiğince yaklaşarak gözlem yapıyorlar.
- 04:05Volkanik Akıntılar
- Volkanik akıntılar kar heyelanı gibidir, aralarındaki tek fark 800 santigrat derece olmasıdır.
- İçinde büyük bloklar bulunur, bazen bir ev büyüklüğündedir ve içinde birçok zehirli gaz vardır.
- Bu akıntılar saniyede 18 metre hızla hareket eder, bazı durumlarda daha hızlı olabilir ve kaçamazsınız, araba kullanamazsınız, en hızlı kaçmanızı sağlayacak şey helikopterdir.
- 05:04Monserra Felaketi
- Felaketten önce Monserra, yeşil tepeleri, altın kumsalı ve dağlara yakın sürülen minik çiftlikleri olan 8 binlik bir cennetti.
- Küller bir seferde dolu şeklinde düşer, sıcaklık bir mil uzaktan hissedilebilir ve yalan sülfürün kokusu havayı doldurur.
- Güneş yok olur ve günün ortasında gökyüzü gece gibi kararır, insanlar saklanmaktan başka yapacak bir şey yoktur.
- 06:21Volkan Gözlemevi
- Bir yanardağ, yüzyıllar boyu alttaki basınç çok yükselene kadar sessizce durabilir ve patlar.
- Bilim insanlarının en büyük umudu, bir patlamadan önce dağı salladığını bilecekleri depremleri gözlemlemeleri.
- Volkan gözlemevi'nin operasyon merkezi, volkan'ın hareketlerini gözlemleyen bir erken uyarı sistemidir ve günde 24 saat dinliyor ve izliyorlar.
- 07:20Volkanik Topraklar ve Gelecek
- Dünyadaki on insandan biri aktif bir volkan'ın yakınlarında yaşıyor çünkü volkanik topraklar çok üretken ve verimlidir.
- Bilim insanları, bir yanardağın bir dahaki sefere ne yapacağını bilemeyeceğini, patlama bittikten beş yıl sonra bile tepe hala volkanın üstünde değişken ve sıcaklığını koruyabileceğini belirtiyor.
- Monserra felaketine dört milyar yıl önce olan bir şey sebep oldu: yerin kabuğu devasa bölümlere ayrıldığında tektonik tabakalar oluşturdu.
- 08:23Tektonik Tabakalar
- Tektonik tabakalar durmadan bir araya geldi ve ayrıldı, yanlarında bütün kıta ve okyanusları taşıyarak gezegenin etrafında dev çarpışan arabalar gibi sürüklendi.
- Lavın üstünde şekillenen kabuk, daha çok tabakalar gibi işler ve çok büyük olan dokuz tanesi binlerce mil genişliğine yayılmıştır.
- Monserra, yanardağların patladığı ve depremlerin oluştuğu Karayipler ve Kuzey Amerika tabakalarının sınırlarında bulunur.
- 09:13Himalayalar'ın Yükselişi
- 50 milyon yıl önce Asya ve Hindistan tabakaları çarpışmak üzereydi, cansız bir okyanus tarafından ayrılıyorlardı.
- Himalayalar, dünyanın en yüksek dağ sırası olup, tüm bu bölge 30 milyon yıldan daha az bir sürede deniz seviyesinden 8 km yukarı yükseldi.
- Kayalardaki bulgulardan, Everest'in tepesi Lote'nin yüzeyinde bu yükselmenin etkileyici bulguları var; 50 milyon yıl önce bu dağların tepeleri denizin dibindeydi.
- 11:00Himalayalar'ın Yükseliş Hızı
- Everest bile hala gökyüzüne doğru uzanıyor ve araştırmalar gösteriyor ki Nepal'in her yerine küresel konumlama istasyonu kuruluyor.
- Dünyanın aslında yılda yaklaşık 10 milimetre yükseldiğini ve bundan daha fazla bir hızla kuzeye hareket ettiğini söylüyor.
- Muhteşem alıcılar basit bir üçgenleme problemini çözmek için uzayda tepemdeki dört uyduyu kullanıyor ve yatay düzlemde bir milimetrelik ve dikeyde de beş milimetrelik bir ölçü verebiliyorlar.
- 11:59Nehir Araştırmaları
- Rebecca Bandic ve arkadaşlarının Himalayalar'ın nasıl yükseldiğini tam olarak keşfedebilecekleri başka bir yol daha var: en yüksek tepeden 10 mil güneyde, dağın eteklerinde, dağlardan bile daha hızlı yükselen bir bölge buldular.
- Nehri iki farklı şekilde düşünebilirsiniz: biri bu karanın hareketsiz olduğu ve onu nehrin kestiği, öteki ise nehrin denize göre bir çeşit durağan pozisyonda kaldığı ve çevresindeki karanın yükseldiği.
- Bazı yerlerde nehir doğal dengesini sağlamak için yeterince çabuk yön değiştirmiyor, toprak nehrin aşındırmasından daha hızlı yükseliyor ve köpüklü suyla nehrin hızla aktığı dev bir basamak oluşturuyor.
- 13:42Himalayalar'ın Geleceği
- Görünüşe göre bu bölge yüksek tepelerden de daha hızlı yükselmeye devam ediyor ve nehir yatağı bir gün Everest'ten daha uzun olacak.
- Bu bilgi, Himalayaların tehlikeli bölgesinde yaşayan yüz milyonlarca insan için hayati önem taşıyor.
- Depremler yaygın, depremlerde sadece geçen yüzyılda 30 bin kişi öldü ve bu bölge 700 yıldır sessiz ve en büyük depremin vakti çoktan geçti.
- 14:50Depremler ve Tektonik Hareketler
- Kırıklardaki bölümlerde toplam yakınlaşmanın nasıl olduğu önemlidir; tek bir fayda olması durumunda deprem büyük ve sıklıkla gerçekleşecektir.
- Baskı pek çok farklı faylarda yerleşirse, her fayın daha az sıklıkla ve daha az şiddetle olması beklenir.
- Depremler insan hayatına zarar verirken, bilim insanları için sismik dalgalar sonar gibi bir araçtır ve yeryüzünden geçişlerini dinlerken, hiç kimsenin görmeyeceği yerlerin resmi çizilir.
- 15:48Dünya'nın İç Yapısı
- Sismik dalgalar yer kabuğundan ve gezegenin yüzeyinin derisinden hızla geçer, bazı yerlerde çekirdeğin dayanılmaz sıcaklığından ve yerkürenin yapışkan içeriğinden bizi sadece dört mil ayırır.
- Çekirdeğin sıcaklığı neredeyse üçbin derecedir ve kayaların bir kısmı erimiştir; üçbin mil aşağıda, çekirdeğin kendisinde sıcaklık radyoaktif elementlerin parçalanmasıyla sağlanan yedibin dereceye yükselir.
- Serinleme, çekirdekteki devasa konveksiyon akımlarıyla olur ve sıcak magma ile yükselen ısı, tektonik tabakaları birbirinden ayrılmaya zorlar.
- 16:42Derin Su Denizaltıları ve Okyanus Ortası Sırtı
- Yakın zamana dek bilim insanları bu tarz ayrılmaların olduğu bir yere hiç gitmemişlerdi, ancak artık derinlikler bile sırlarını tutmaktan vazgeçti.
- Alvin, dünyanın ilk derin su denizaltısıdır ve keşfedilmemiş bölgenin yolunu gösterir.
- Ziyaret edilen ilk bölgelerden biri Doğu Pasifik Yükseltisi'dir ve ayrılan bölgenin bir kısmına Okyanus Ortası Sırtı denir.
- 17:49Hidrotermal Sistemler
- Lindsey Parson, Southampton Okyanus Bilimi Merkezi'nde bir ekibi yönetir ve okyanus dibinden alınan olağanüstü görüntüler gösterir.
- Hidrotermal sistemlerde deniz dibindeki suyun emildiği, ısıtıldığı ve dünyanın içindeki ısıtıcı motorla çözündükten sonra tekrar okyanusun zeminine yayıldığı görülür.
- Hidrotermal deliklerin basınçları oldukça yüksek (6,5 cm²'ye 2 ton) ve suyun ısısı 700 dereceden fazla, aşırı ısınmış, asidik hidrojen, sülfür ve ağır metallerle doludur.
- 19:09Deniz Bacaları ve Yaşam
- Her otuz milyon yılda bir dünyadaki okyanusların yanardağ ağzından çıkan hacmine eşit örnekler, deniz dibindeki bu çıkıntıların yeryüzünün en genç bölümü olduğunu ve durmaksızın yeniden doğduğunu kanıtlıyor.
- Deniz bacaları etrafında karidesler, deniz tarakları ve midyeler gibi tanıdık canlılar ve daha tuhaf formlarda gelişmiş yaratıklar yerleşmiştir.
- Buradaki canlı formlarının çoğunluğu varlıklarını sürdürebilmek için ışığa güvenir, onları hayatta tutacak hidrotermal delikleri, kimyasalları saptar ve emerler; bunlar fotosentetik topluluklardan ziyade kemosentetik topluluklardır.
- 19:54Deniz Dibinin Haritalanması
- Deniz dibinin hatasız haritalanması artık mümkün ve bilim insanları deniz dibinin ne kadar hızlı genişlediğini ve tabakaların hareketini hesaplayabilirler.
- Sonar kızak, okyanus yatağı boyunca çekilir, fotoğraf kareleri bilgisayar tarafından işlenir ve fotomontaj yaratılır.
- Deniz dibinin harika vadiler ve derin hendeklerle dolu olduğu ortaya çıkıyor ve yeryüzünün en büyük ve en yüksek volkanik dağı kırkbin mil uzunluğunda, bazen beş mil yüksekliğinde ve kürenin etrafında uzanıyor.
- 20:47İzlanda ve Tektonik Hareketler
- Oşinografik araştırmalar zor ve pahalı, ama özellikle tasarlanmış jeolojik laboratuvarı olan İzlanda'da Atlantik Ortası Sırtının karada ortaya çıktığı bir yer vardır.
- İzlanda'da kara parçalara ayrılmış çatlak tabakaların tam olarak birbirinden yılda en az 2,5 cm uzaklaşmaya zorlandığı gösterilir.
- İzlanda tam ortada, kara patlamalar ve çatlamalarla sürekli yeniden şekilleniyor ve akıntılardaki lav aynen okyanus zemininde olduğu gibi dikey duvarlar ve yatay yataklar oluşturuyor.
- 22:21İzlanda'daki Doğal Felaketler
- Buzullar 2,5 cm ilerliyor ve yeni buz devri bizi bekliyor gibi görünüyor.
- 1996'da Okyanus Ortası Sırtı bir buz kütlesinin altında patladı, derin bir vadi yaratarak 300 feetlik buzu hızla eritti ve 6400 hektarlık alan su altında kaldı.
- 1975'te dokuz yıl süren Kraftla volkanik patlaması başladı, 8960 hektara bazalt püskürdü ve bazı yerlerde toprağın kendisi 8,5 metre genişledi.
- 24:28Dalma Batma Bölgeleri
- Yeni kara dağ sırtları boyunca yerkabuğu fabrikasında yapılmaya devam ettiği halde dünyanın kendisi sürekli genişlemiyor çünkü dalma batma, batma, yanardağ ve depremlerin çoğuna sebep olan dev geri dönüşüm işlemi devam ediyor.
- Dalma batma bölgeleri, eski yoğun okyanus dibinin mezarlıklarıdır ve yer kabuklarının aşağıya itilen daha hafif kıtalarla çarpıştığı yerdir.
- Tabakanın kalanını yerin içindeki güçlü fırınlarda erimesi için kendiyle birlikte çeker ve eski okyanus dibi çekirdeğe magmayla karışması için su taşır.
- 25:43Hawaii'deki Volkanlar
- Dünyadaki yanardağların çoğu dalma batma bölgesindedir ama istisnalar da vardır; Kleua, Hawaii'nin büyük adalarından, dalma batma bölgesinden kilometrelerce uzakta, Pasifik Okyanusu'ndaki adalar zincirinin bir parçasıdır.
- Volkan bilimcilerin açıklamasına göre, Hawaii'deki volkanlar ayaklarının altında dünya'nın derinliklerindeki sıcak noktaların ya da termal anomalilerin yüzeye çıkmasıdır.
- Kilauea yanardağ, 6000 kilometre uzunluğunda deniz dağları zincirinin güneybatısında, 80 milyon yıldan fazla bir süre önce Pasifik tabakası kuzey ve batıya doğru hareket ederken oluşmuştur.
- 27:05Volkanik Adalar ve Sıcak Noktalar
- Volkanik adalar yılda 9 ya da 10 santimetrelik ölçülerle hareket ediyor ve tabaka bu sıcak noktanın üstünde hareket ederken litosfer boyunca yanar.
- Sıcak nokta Kilauea'yı dünyanın en yüksek dağı yapmıştır; deniz seviyesindeki temelinden 9144 metre yüksekliğinde, Everest'ten bile daha yüksektir.
- Bilim insanları patlamaları tahmin etmeyi öğrenmedikçe volkanlar kontrol edilemeyen tehlikeler olmaya devam edecek.
- 28:19Hawaii Zincirinin Tektonik Yapısı
- Hawaii bazaltlarının yapısı, volkanik dalma batma bölgelerinin yakınlarındaki tortulara kıyasla eşsizdir ve bu da kimyasal analizde farklı çeşitlerin bulunduğunu gösterir.
- NASA bilim insanları, Maui adasının yükseklerinde uydu lazer tarama istasyonunda uzun geceler sürecek çalışmalar için hazırlanıyor ve lazer ışını ateşlemesiyle adanın ve Pasifik tabakasının hızını ölçüyorlar.
- 22 yıllık hesaplamalar, Maui ve Pasifik tabakalarının yılda 6,50 cm kuzey batıya hareket ettiğini gösteriyor, bu da gezegenimizin yüzeyinin sürekli hareket ettiğinin kesin kanıtıdır.
- 30:05Hawaii Zincirinin Geleceği
- Tektonik teori, Hawaii zinciri volkanlarının artan bir biçimde eskiyip sıcak noktadan uzaklaştıkça daha da aşındığını söylüyor.
- Louis, Hawaii'nin güneyindeki büyük adanın deniz zincirindeki suyun altında kalan bir adası olup, hala okyanus yüzeyinden 3000 feet derinlikte ve yüzeyini bir kez daha görmeden önce bir yüz bin yıl daha geçebilir.
- Sıcak nokta aynı zamanda başka bir yerde yıkımlara sebep oluyor; magmanın sürekli aşağıdan beslenmesi, adanın uzunluğu boyunca uzanan 25 metre derinliğindeki çatlağı yılda 7,50 cm ayrılıyor ve nihayetinde dağın bütün yanı dayanamayacak ve suya devrilecek.
- 32:33Depremler ve Fay Hatları
- Depremler, yerkürenin tektonik tabakalarının gürleyen gücünün acımasız dışavurumlarıdır ve sadece bu yüzyılda bir buçuk milyondan fazla insan depremler tarafından öldürüldü.
- San Andreas fayı Meksika'dan güneye, kuzeyde de Oregon'a kadar uzanır ve burada tek ayağınız bir tektonik tabakada, öteki de başka tabakada dikilebileceğiniz dünyadaki ender yerlerden biridir.
- Faylar büyük tehlike yerleridir ama aynı zamanda jeolojik güvenlik vanasıdır; faylar iki tabakanın birbiri üstünden kayıp gittiği yerlerdir ve eğer fay sıkışırsa deprem olması kaçınılmazdır.
- 34:21San Andreas Fayı'nın Ölçümü
- San Andreas fayının üstünde, San Francisco'nun güneyinde, 1906'da deprem şuradaki tarla boyunca yolun öbür tarafına doğru oldu ve burada durdu, ancak bu set depremden sonra inşa edildi ve fay o zamandan beri kayıyor.
- Klipmetre, faydaki sürtünmeleri ölçüyor ve bir yıldır ölçü yapan bilgisayar dakikada 25 metrelik fay hareketlerini kaydediyor.
- Fayın yaklaşık bir yıldır sıkıştığını görebilirsiniz, ancak aniden Eylül ortalarında hareket ediyor ve birkaç saat içinde alanda 5 milimetre yeri kaydırıyor, sonraki birkaç günde kaydırmaya devam ediyor.
- 36:47San Francisco ve Deprem Tehdidi
- San Francisco 2,5 milyon insanın evi ve tam Haward fayı'nın üstünde yer alıyor, 200 yıllık geçmişinde üç öldürücü depremle sarsıldı.
- Bilim insanları fay'ın kayma mesafesinin yavaşlamaya başladığını biliyor, bu bir uyarı işareti.
- 1989'da San Francisco'nun bir kısmı olan Loma Prieta'da 67 kişi öldü, kimse geleceğini tahmin etmemişti.
- 37:27Depremlerle Yaşam
- Depremler tabaka hareketlerinin kaçınılmaz sonuçlarıdır, tabaka hareketlerini durduramayız ve buna bağlı olarak da depremleri durduramayız ama onlarla yaşamaya başlayabiliriz.
- Dünya nüfusu hızla artarken tehlike de artıyor; şu anda dünyada nüfusu 2 milyonun üstünde olan yüzden fazla şehir var ve bunların yarısından çoğu tabaka sınırlarında ya da depremin zaten sarstığı yerlerde.
- Los Angeles batı sahilinde fay hattındaki en savunmasız yer; yolun bu uzantısı sadece San Andreas'ta olduğundan değil, aynı zamanda buradaki fayın zorlanıp eğilmesinden kaynaklanıyor.
- 38:48Los Angeles Depremi
- Los Angeles'ın merkezinin hemen altında, sabah saat 4:24'te, 17 Ocak 1994'te Northridge'in banliyöleri temelinden sarsıldı.
- 11 mil aşağıda kör bir fay çatlamış, kayıtlara geçen en kuvvetli yer sarsıntısını oluşturmuştur; yer ivmesi yerçekimi sınırlarını aşmış, binaları, insan ve mobilyaları havaya fırlatmıştı.
- 61 kişi öldü, 9 bin kişi yaralandı, binalar, yollar ve köprüler yıkıldı, zarar 20 milyar doları aştı ve sonrasındaki şok günlerce sürdü.
- 39:51Deprem Tehlikeleri
- Deprem başladığında sismik dalgalar havzaya yayılır ve binaları sallar, ancak dağlardan yansıyan sismik dalgalar daha şiddetli sarsıntılar oluşturabilir.
- Havza düzdür ve dağlardan gelen sularla yıkandığı için çökeltiler doymuştur, bu nedenle kum ve su kombinasyonu sallandığında sıvılaşma oluşur ve yüksek binaların dengesini bozup yıkan bir hale dönüştürür.
- Saint Gabriel Dağları, San Andreas Fayı'ndan Los Angeles havzalarına kadar uzanır ve deprem başladığında şehre doğru 2,5 cm hareket ederler.
- 41:25Jeolojik Tehlikeler ve Gelecek
- İnsanların zaman süreci çok kısa olduğu için milyonlarca yıldır tükenmeyen güçler tarafından mahvolacağımızı anlayabilmek zordur.
- Modern toplum jeolojik olarak çok az şey olurken geliştiği için jeolojik bir sessizlik dönemindeyiz, ancak bu durum uzun sürmeyecek.
- Gelecekte büyük bir küresel felaketin ortaya çıkacağını biliyoruz: dev tsunami, büyük volkanik patlamalar ve daha fazla çarpma olayları.
- 42:16Buz ve Deniz Seviyesi Değişimi
- Buz, dünya'nın iklimini canlıların hayatta kalmasına yetecek kadar ılıman tutmakta önemlidir, ancak dünya çapında sıcaklık yükseliyor ve buzlar eriyor.
- Sadece 38 cm'lik bir deniz seviyesi yükselişi, alçak arazilerdeki ülkelere ve şehirlere felaket yayacaktır.
- Yükselen deniz seviyeleri volkanik patlamaları tetikleyebilir, çünkü buz devrinde değişen deniz seviyesiyle volkanik patlamalar arasında ilişki vardır.
- 43:17Volkanik Patlamalar ve Buz Devri
- McGuire'ın Etna'daki yeni casi, deniz seviyesinin daha hızlı yükselip alçalmamasının volkan patlamasını daha şiddetli yapacağını gösteriyor.
- Deniz seviyesi Etna gibi kıyı şeridi volkanlarının çevresinde yükseldiğinde, magma patlamalı bir püskürmeyle dışarı doğru fırlar.
- Deniz seviyesindeki yükselme volkanların patlamasına sebep olabilir, birikintileri ve sülfürü atmosfere püskürtür, bu da güneş'ten gelen ısıyı keserek dünya soğuyacaktır.
- Bu soğuma buzu yeniden oluşturacak, okyanusları donduracak ve seviyeleri düşürecektir, bu da daha fazla volkanik aktiviteyi tetikleyecek ve karanlık, buzlu ve uzun bir kış başlatacaktır.