Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Kırkdokuz adlı bir eğitmenin TYT kampı kapsamında sunduğu Türkçe dilbilgisi dersidir. Eğitmen, konu anlatım ders notu kitabından eylem konusunu ele almaktadır.
- Video, eylem konusunun üç gün boyunca işleneceği bir serinin dokuzuncu gününü kapsamaktadır. İçerikte çatı eylemleri (etken, edilgen, dönüştü, işteş, geçişli, geçişsiz, ettirgen, oldurgan), ek eylem, eylemde yapı (basit eylem, türemiş eylem, birleşik eylem) ve eylem kipleri (şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman, duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, dilek, şart, emir ve gereklilik) detaylı şekilde anlatılmaktadır.
- Eğitmen, konuları örneklerle açıklamakta ve sınavlarda nasıl sorulabileceğini göstermektedir. Ayrıca, eylem konusunun TYT sınavlarında önemli bir yer tuttuğu ve her konudan soru gelebileceği vurgulanmaktadır. Video, teorik bilgilerin ardından uygulama sorularıyla devam etmekte ve dokuzuncu günün sonunda fiiller konusunun bitirildiği belirtilmektedir.
- TYT Kampı ve Eylem Konusu
- Kırkdokuz, TYT kampının dokuzuncu gününde eylem ve fiil konusunu ele alacak.
- Eylem konusuna tam üç gün ayrılacak: dokuzuncu gün eylemde çatı, onuncu gün eylemde yapı, on birinci gün eylemde kip ve ek eylem.
- Eylemden her zaman özel bir soru geldiği için her konunun değerli olduğu vurgulanıyor.
- 01:36Eylemin Tanımı
- Eylem, iş belirtir, durum belirtir veya oluş belirtir.
- Eylemin iş eylemi olup olmadığını anlamak için başına "onu" gelip gelmediğini kontrol edebiliriz.
- Zamanla gerçekleşen eylemler (beyazladı, yaşlandı) ve zamanla kendiliğinden oluşan eylemler (büyüdü, uzadı) oluş eylemi olarak adlandırılır.
- 02:53Eylemde Çatı
- Eylemde çatı, bir eylemin özne ya da nesnesine göre aldığı şekildir.
- Çatı öznesine göre etken ve edilgen, nesnesine göre geçişli, geçişsiz, ettirgen ve oldurgan olarak ikiye ayrılır.
- Çatı sadece fiil cümlelerinde incelenir, isim cümlelerinde (yüklemi isim olan cümlelerde) çatı aranmaz.
- 03:49Etken Çatılı Eylem
- Etken çatılı eylem, işi yapanın belli olduğu fiildir.
- Etken çatılı eylemde iş yapan gerçek ya da gizli özne olabilir.
- Etken çatılı fiillerde "-ln" veya "-şey" çatı ekleri olmaz.
- 06:00Edilgen Çatılı Eylem
- Edilgen çatılı eylem, işi yapanın belli olmadığı, sözde özne olduğu fiildir.
- Edilgen çatılı fiillerde "-ln" veya "-şey" çatı ekleri olmak zorundadır.
- Edilgen çatılı fiillerde "birileri tarafından" ifadesi cümleye getirildiğinde cümle bozulmuyorsa, eylem edilgen çatılıdır.
- 08:23Dönüşlü Eylem
- Dönüşlü eylemde işi yapan kişi aynı zamanda yapılan işten etkilenir ve işi yapan cümlede belli olur.
- Dönüşlü eylemde "-l" veya "-ne" eki kullanılır ve işi yapan kişi eylemi kendisi yapar.
- Edilgen ve dönüşlü eylemler birbirine karışabilir, ancak edilgende daha çok insan dışı varlıkların özne olduğu görülür.
- 11:15Eşleşen Eylem
- Eşleşen eylemde "şey" eki kullanılır ve aynı işi yapıyor olmaları, karşılıklı veya birlikte yapılması şarttır.
- "Selamlaşmak", "tartışmak", "yazışmak" gibi eylemlerde "şey" eki kullanılır ve karşılıklı anlamı taşır.
- "Savaş", "barış", "güreş", "yarış" gibi eylemlerde "şey" eki olmasa da karşılıklı anlamlarını taşıdıkları için eşleşen eylemdir.
- 13:08Geçişli ve Geçişsiz Eylem
- Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir ve cümlede "onu" gelirse geçicidir.
- Geçişsiz eylem, nesne alamayan eylemdir ve cümlede "onu" gelmez.
- Deyimlerde (örneğin "meydan okumak") eylem geçişsiz olabilir, bu durumda yüklemi doğru bulmak önemlidir.
- 14:52Ettirgen ve Oldurgan Eylem
- Ettirgen eylem, "tr" veya "tır" eki olan geçişli eylemdir ve "ettirdim, yaptırdım" anlamı taşır.
- Ettirgen eylemde hem kök hem de ek almış haline "onu" gelir (örneğin "yazdırmak", "bildirmek", "çözdürtmek").
- Oldurgan eylem, "tr" veya "tır" eki olan geçişsiz eylemdir ve "ettirgen"den farklı olarak sadece ek almış haline "onu" gelir (örneğin "durdurmak", "doyurmak", "güldürmek").
- 17:19Çatı Tablosu ve Sınav Soruları
- Çatı tablosu öznesine göre etken, edilgen ve dönüşlü eylemleri gösterir.
- Sınavlarda çatı konusu sık sorulmaz, ancak sorulduğunda "aşağıdakilerden hangisi özne-yüklem ilişkisine göre diğerlerinden farklıdır?" şeklinde sorulur.
- Çatı sorularında etken, edilgen ve dönüşlü eylemleri karşılaştırmak yeterlidir.
- 19:04Ek Eylem
- Ek eylem bir ektir, sözcük veya kelime değildir ve "eylemek" anlamına gelir.
- Ek eylem genellikle "-idi", "-imiş", "-ise", "-tır" ekleriyle karşımıza çıkar, nadiren tek başına kullanılır.
- Ek eylemin varlığını anlamak için "idi", "imiş", "ise", "tır" eklerini açarak okuyabilmeliyiz.
- 20:43Ek Eylemin Görevleri
- Ek eylem isme gelirse onu yüklem yapar, örneğin "hasta" ismi "hastaymış" şeklinde yüklem yapar.
- Ek eylem fiile gelirse birleşik zaman yapar, örneğin "yapıyor idi" şeklinde.
- Yükleme isim olan cümlelerde ek eylem vardır, örneğin "sınıfın en iyi öğrencisi" cümlesinde "öğrencisidir" anlamına gelir.
- 23:12Ek Eylemin Anlamları ve Yapı
- Ek eylem cümleye farklı anlamlar katabilir, örneğin "saatlerdir seni bekliyoruz" cümlesinde zaman anlamı, "ders bitmiştir" cümlesinde kesinlik anlamı katar.
- "-tır" ekine ek eylemin geniş zamanı veya bildirmek ifadesi denir.
- Eylemde yapı, sözcüğün basit, türemiş veya birleşik olup olmadığını gösterir.
- 25:19Basit ve Türemiş Eylemler
- Basit eylem, yapım ekinin olmaması durumudur; örneğin "çöz", "görür", "bilirmiş" gibi kelimeler basit eylemdir.
- Türemiş eylem, yapım eki almış eylemlerdir; örneğin "düşmekten düşürmek", "yazmaktan yazdırmak", "sevmekten sevmek" gibi fiilden fiil yapan yapım eki almış eylemlerdir.
- Eylemler isim kökünden (ot-otlamak), fiil kökünden (silmekten silinmek) veya yansıma kökünden (fısıldan fısıldamak) türebilir.
- 27:23Birleşik Eylemler
- Birleşik eylemler üç başlık altında incelenir: kurallı birleşik eylemler, anlamca kaynaşmış birleşik eylemler ve yardımcı eylemli kurulan eylemler.
- Kurallı birleşik eylemler arasında yeterlik fiili (ebilmek), tezlik fiili (iver), sürerlik fiili (e durmak), yaklaşma fiili (e yazmak) ve olumsuz halleri (yapamam, soramam) bulunmaktadır.
- Yeterlik ve tezlik fiillerinin olumlu ve olumsuz karşılıkları vardır, ancak yaklaşma ve sürerliğin olumsuz halleri yoktur.
- 30:51Anlamca Kaynaşmış ve Yardımcı Eylemli Birleşik Eylemler
- Anlamca kaynaşmış birleşik eylemler, deyimlerdir; örneğin "burnundan kıl aldırmamak", "dile gelmek", "gözden düşmek" gibi.
- Yardımcı eylemli kurulan eylemler, "etmek", "olmak", "kılmak", "elemek" yardımcı eylemleriyle kurulur; örneğin "teşekkür etmek", "seyretmek", "mest olmak", "kurtulmak" gibi.
- Yardımcı eylemler, tek başına anlam ifade ediyorsa ayrı yazılır; örneğin "orada olurum" ifadesinde "olmak" tek başına anlam taşıdığı için ayrı yazılır.
- 32:47Eylem Kipleri
- Dokuzuncu gün en geniş ve en uzun günlerden biridir.
- Eylemdeki kip zaman demektir ve şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman olmak üzere üç ana kip vardır.
- Geçmiş zaman duyulan ve görülen olmak üzere ikiye ayrılır; duyulan geçmiş zaman "savaşmıştır" gibi, görülen geçmiş zaman "gördüm" gibi kullanılır.
- 33:21Dilek ve Emir Kipleri
- Dilek diğer adıyla tasarlamadır, dilek şartı ve dilek istek yanlış başlıklandırmalardır.
- Dilek istek "lütfen", "gişe", "akros" gibi kelimelerle karşılık gelir, emir ise herhangi bir eki yoktur.
- "Gelininiz" ifadesinde haber kiplerinden veya dilekten hiçbir şey olmadığı için emir kipidir.
- 34:12Zaman Kipleri
- Şimdiki zaman "yor" eki ile kullanılır, "geliyorum" yerine "gelmekteyim" gibi ifadeler de kullanılabilir.
- Geniş zamanda sadece "r" eki kullanılır, "gelirim" geniş zamandır, "saat çalar" ise sıfat fiil ekidir.
- Gelecek zamanda "ecek" eki kullanılır, "geleceğim" geniş zamandır, "yakılacak" ise sıfat fiil ekidir.
- 35:06Geçmiş Zaman Kipleri
- Duyulan geçmiş zaman (öğrenilen geçmiş zaman) "miş" eki ile kullanılır, "yapmış" geniş zamandır, "solmuş" sıfat fiil ekidir.
- Görülen geçmiş zaman (belirli ya da bilinen geçmiş zaman) "di" eki ile kullanılır, "yaptı", "gördüm" geniş zamandır, "kül bastı" sıfat fiil ekidir.
- Bazı görülen geçmiş zaman eki kalıplaşabilir ve yapım eki haline gelebilir, örneğin "dedikodu", "gecekondu" gibi kelimelerde.
- 36:08Diğer Kipler
- Gereklilik kipi "malı" eki ile kullanılır ve olasılık anlamı katabilir, örneğin "olmalı", "yapmalı", "gitmeli" gibi.
- İstek kipi "ae" eki ile kullanılır, günlük hayatta "sas" ile karıştırılabilir ancak "sas" her zaman şart anlamına gelir.
- Emir kipinde herhangi bir eki yoktur, "gel", "gelin", "gelinimiz" üçü de emir kipi ile çekimlenmiştir.
- 37:47Basit ve Birleşik Zamanlı Fiiller
- Basit zamanlı fiil (basit çekimli fiil) tek kip eki almasıdır ve haber kipleri (gelecek, geçmiş) ve dilek kipleri için geçerlidir.
- Birleşik zamanlı fiil (birleşik çekimli fiil) iki kip eki almasıdır ve sonuncusu "mış", "miş", "mış" ile bitiyorsa hikayesi, "mış" ile bitiyorsa rivayeti, "mış" ile bitiyorsa şartıdır.
- Birleşik zamanlı fiillerde ilk zamanın adı okunur, ikinci zaman ise "mış" ile biten eki alır.
- 40:30Kip Kayması
- Kip kayması, eklerinin görevini yerine getirmemesi durumudur ve anlatım bozukluğu değildir.
- Şimdiki zamanın gelecek zaman anlamında kullanılması (her sabah spor yapıyorum - yaparım demek istiyor) ve geniş zamanın gelecek zaman yerine kullanılması (önümüzdeki yaz arabayı alırız - alacağız demek istiyor) kip kaymasıdır.
- Geniş zamanın geçmiş zaman yerinde kullanılması (babam bu olayın sonunda beni tenis okuluna yazdırıyor - yazdırdı demek istiyor) ve geniş zamanın emir kiplerini kullanabilmesi (salonu sen de temizlersin - temizle demek istiyor) de kip kaymasıdır.
- 42:09Uygulama ve Kapanış
- Eylemlerin zamanını, çatısını, ek eylemini ve yapısını belirlemek için örnekler incelenmiştir.
- Fiiller konusu tamamlanmış olup, ders notlarından satır satır çalışılması ve soru bankasından soruların çözülmesi önerilmektedir.
- Onuncu günde fiilimsi videosu yayınlanacak ve akşam 17:00'de soru çözümü yapılacak.