Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir eğitimci tarafından kampüsten canlı yayın formatında sunulan TYT Coğrafya dersinin full tekrar bölümüdür. Eğitimci, konuları formüller ve örneklerle açıklamaktadır.
- Video, toplam yedi konunun genel tekrarı yapılmaktadır: İnsan ve Doğa İlişkisi, Coğrafyanın Konusu, Bölümleri ve İlkeleri, Harita Bilgisi, Dünya'nın Günlük ve Yıllık Hareketi, Atmosfer ve Sıcaklık, İç Dış Kuvvetler. Her konu sonunda ünite ile alakalı kazanım testleri çözülmektedir.
- Videoda harita bilgisi, ölçek hesaplamaları, izohips eğrileri, dünyanın hareketleri, atmosferin katmanları, iklim tipleri, Türkiye'nin iklim ve jeolojik yapısı, iç ve dış kuvvetler, kıyı tipleri gibi konular detaylı şekilde ele alınmaktadır. ÖSYM sınavlarında çıkabilecek soru tipleri ve çözüm yöntemleri de videoda yer almaktadır.
- TYT Coğrafya Full Tekrar Giriş
- TYT coğrafya full tekrar videosunda toplam yedi konunun genel tekrarı yapılacak.
- Konular: İnsan ve Doğa İlişkisi, Coğrafyanın Konusu, Bölümleri ve İlkeleri, Harita Bilgisi, Dünya'nın Günlük ve Yıllık Hareketi, Atmosfer ve Sıcaklık, İç ve Dış Kuvvetler.
- Her konu sonunda ünite ile alakalı kazanım testleri çözülecek ve soruların zorluk seviyesi belirlenecek.
- 00:50İnsan ve Doğa İlişkisi
- Doğal unsurlar, oluşumunda insan etkisi olmayan (sıcaklık, rüzgar, akarsu, deniz) ve beşeri unsurlar oluşumunda insan etkisi olan (köprü, tünel, baraj) unsurlardır.
- Doğayı oluşturan dört temel sistemi: atmosfer (hava), hidrosfer (su), litosfer (taş), biyosfer (canlı) küreleridir.
- İnsanın doğaya etkileri (Panama Kanalı, Avrasya Tüneli, Giresun Havalimanı) ve doğanın insan yaşamına etkileri (ormanlık sahada ahşap evler, kutuplarda kalın kıyafetler, doğal afetler) örneklerdir.
- 04:23Coğrafyanın Konusu, Bölümleri ve İlkeleri
- Coğrafya, insan ile doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi neden-sonuç ve dağılış ilkesine bağlı olarak inceleyen bilim dalıdır.
- Coğrafya iki kısma ayrılır: Fiziki Coğrafya (jeomorfoloji, klimatoloji, hidrografya, biyocoğrafi, kartografya) ve Beşeri Coğrafya (yerleşme coğrafyası, nüfus coğrafyası, ekonomik coğrafya, siyasi coğrafya, tarih coğrafyası).
- Coğrafyada üç ilke vardır: Nedensellik (tsunami'nin oluşumunda deprem veya volkanik faaliyetler), Bağlantı (sanayi faaliyetleri ile hava kirliliği arasındaki etkileşim), Dağılış (Terra Rosa toprak tipinin Akdeniz iklim sahalarında görülmesi).
- 08:36Harita Bilgisi ve Soru Türleri
- Harita bilgisi konusunda özellikle renklendirme yöntemine göre harita çizimi ve büyük-küçük ölçekli haritaların karşılaştırılması soruları sorulabilir.
- Son beş yılda harita bilgisi ile ilgili hesaplama soruları azalmış, ancak uzunluk ve alan hesaplama soruları hala çözülecektir.
- 09:25Haritanın Tanımı ve Özellikleri
- Harita, yeryüzünün tamamı veya bir bölümü kuşbakışı görünümüyle, belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek düzleme aktarılmasıdır.
- Ölçeksiz bir çizim harita değildir, kroki olarak adlandırılırken en ayrıntılı haritalar planlardır.
- Harita çiziminde bozulmalar küresellik, gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark ve ölçek (küçültme oranı) nedeniyle meydana gelir.
- 10:36Projeksiyon Sistemleri
- Harita çizimlerinde bozulmayı en aza indirmek için kullanılan sistemlere projeksiyon sistemi denir ve üç gruba ayrılır: silindirik, konik ve düzlem projeksiyon.
- Silindirik projeksiyon, ekvator ve çevresindeki ülkelerin haritasını çizmek için idealdir.
- Konik projeksiyon orta kuşak ve çevresindeki ülkelerin haritasını çizmek için idealdir, Türkiye de konik projeksiyon kullanır.
- Kutup bölgeleri ve dar alanların çiziminde düzlem projeksiyon kullanılır.
- 11:44Haritanın Unsurları
- Her haritanın koordinat sistemi vardır, Türkiye'nin coğrafi koordinatları 36-42 kuzey paralelleri ve 26-45 doğu meridyenleridir.
- Ölçek, haritanın temel unsuru olup ölçeksiz çizimler kroki olarak adlandırılır.
- Lejant (haritanın dili), harita üzerindeki sembollerin anlamlarını açıklar.
- Haritanın başlığı, haritanın kullanım amacını belirtir (fiziki, beşeri, iklim vb.).
- 12:52Harita Türleri ve Ölçekleri
- Haritalar kullanım amaçlarına göre genel haritalar (Türkiye fiziki haritası, idare haritası) ve tematik haritalar (toprak haritası, jeoloji haritası) olarak ayrılır.
- Haritalar ölçeklerine göre büyük ölçekli, orta ölçekli ve küçük ölçekli olarak sınıflandırılır.
- Ölçeğin paydasındaki sayı haritanın küçültme oranıdır; paydası büyüdükçe küçültme oranı artar, bozulma oranı artar ve ayrıntı gösterme gücü azalır.
- 15:06Ölçek Hesaplamaları
- Gerçek uzunluk hesaplaması için formül: Gerçek uzunluk = Harita uzunluğu × Ölçeğin paydası.
- Harita uzunluğu hesaplaması için formül: Harita uzunluğu = Gerçek uzunluk ÷ Ölçeğin paydası.
- Kilometre ile santimetre arasında 5 birim farkı olduğundan çevirilerde 50 atılmalıdır.
- 17:03Ölçek ve Alan Hesaplamaları
- Ölçek hesaplamasında harita uzunluğu bölü gerçek uzunluk formülü kullanılır ve ölçeğin paydası bulunur.
- Alan hesaplamasında gerçek alan = harita alanı × ölçek paydasının karesi formülü kullanılır.
- Ölçek hesaplaması ve alan hesaplaması, ÖSYM'nin uzun süre sormadığı bir konudur.
- 19:06İzohipsler ve Özellikleri
- İzohipsler iç içe geçmiş kapalı eğrilerdir, en dıştan içe doğru yükseltileri artar ve aynı izohips eğrisi üzerinde yükseltiler eşittir.
- İzo aralıkları genişse eğim az, izohipsler birbirine yakınsa eğim fazladır.
- İzohipslerde yer şekilleri gösteriminde sürekli çizgi sürekli akarsuyu, kesik çizgi mevsimlik akarsuyu, ters V şeklinde vadi, normal V şeklinde sırt, içeriye doğru oklar kapalı çukur, iki tepe arasında boyun, en içte çevresine göre yüksekte kalan geniş düzlük plato, akarsu denize döküldüğü yerde delta, deniz kara içine girinti yapmışsa haliç, deniz kenarında izohipsler birbirine yakınlaşmışsa falez, akarsu aktığı yerde eğim kırıklığı olursa şelale oluşur.
- 22:19Harita Gösterim Yöntemleri
- Renklendirme yönteminde her renk belli bir yükselti basamağını ifade eder: 0-500 m yeşil, 500-1000 m sarı, 1000-1500 m açık kahve, 2000 m ve üzerinde koyu kahve olarak gösterilir.
- Kabartma yöntemi üç boyutlu haritalardır ve gerçeğe en uygun haritalardır.
- Topograf haritalarında izohips eğrilerinin sıklaştığı yerlerde arazi eğimi fazla, akarsuyun aşındırma gücü yüksek, yol yapım maliyeti yüksek ve tarımda makine kullanımı güçtür.
- 23:21Dünya'nın Küresel Şekli ve Sonuçları
- Dünya kutuplardan basık, ekvatordan şişkindir; en geniş paralel dairesi ekvatordur ve ekvator'un yarıçapı daha büyük, meridyenlerden daha uzundur.
- Kutuplarda yerçekimi fazla, ekvatorda azdır; kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısı azalır, sıcaklık azalır, gölge boyları uzar ve paralellerin çevre uzunlukları azalır.
- Kutuplara doğru gidildikçe iki meridyen arası mesafe azalır, çizgisel hız en hızlı ekvator çevresinde olup kutuplara doğru gidildikçe azalır.
- 24:58Dünya'nın Günlük ve Yıllık Hareketleri
- Günlük harekette güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklık, gölge boyu değişir, yerel saat oluşur, okyanus akıntıları sapar, rüzgarların yönlerinde sapmalar olur ve 30-60 enlemlerinde dinamik kaynaklı basınç sistemleri oluşur.
- Yıllık harekette güneş ışınlarının geliş açısı, sıcaklık, gölge boyları değişir, aynı anda kuzey yarım küre yazı yaşarken güney yarım küre kışı yaşar.
- Aydınlanma çizgisi yıl içinde kutup noktaları ile kutup daireleri arasında yer değiştirir, yengeç ve oğlak dönencesi oluşur, mevsimler ve matematik iklim kuşakları eksen eğikliği sayesinde oluşur.
- 26:26Dünya Hareketleri ve Yörüngenin Şekli
- Meltem rüzgarları günlük hareket sonucu oluşurken, mevsimlerin oluşması yıllık hareketle ilgilidir.
- Eylül ekinoksunun iki gün gecikmesi ve mevsim süreleri, yörüngenin elips şeklinde olmasıyla ilgilidir.
- Özel tarihler: 21 Mart ve 23 Eylül ekinoks tarihleri, 21 Haziran kuzey kutup noktasını tamamen aydınlık, 21 Aralık ise güney kutup noktasını tamamen aydınlık olur.
- 29:00Atmosferin Katmanları ve Özellikleri
- Atmosfer, zararlı güneş ışınlarını süzerek, Dünya'yı korur ve ozon tabakası yararlı ışınları iletir.
- Atmosferin kalınlığı kutuplara doğru azalır: yer çekiminin artması, çizgisel hızın azalması ve sıcaklığın azalması nedeniyle.
- Sıcaklık, güneş ışınlarının geliş açısına, yerden yüksekliğe, kara ve denizlerin ısınma özellikleri, rüzgarlar, nem miktarı ve okyanus akıntıları gibi faktörlerle etkilenir.
- 30:31Basınç ve Rüzgarlar
- Basınç, atmosferdeki gazların yere uyguladığı kuvvettir ve ısı, enlem, mevsim, yerçekimi, yükselti ve dinamik etkenler tarafından etkilenir.
- Yüksek basınçta hava sıcak, açık ve nem oranı düşüktür, alçak basınçta ise hava nemli ve yağış ihtimali yüksektir.
- Rüzgarlar, yüksek basınçtan alçak basınca doğru esen hava hareketleridir ve anomometre ile ölçülür.
- 32:19Rüzgar Türleri
- Sürekli rüzgarlar: alizeler (ekvatoral kuşak), batı rüzgarları (orta kuşak), kutup rüzgarları (kutup kuşağı).
- Mevsimlik rüzgarlar: muson (yaz ve kış musonu), yerel rüzgarlar (meltem).
- Fön rüzgarı, dağlık bölgelerde oluşur, havayı ısıtarak kurutur ve kar erimeye neden olabilir.
- 33:52Nem Kavramları
- Mutlak nem, bir ortamın alabileceği en fazla nem miktarıdır; bağıl nem ise hava içindeki nem miktarının maksimum neme oranıdır ve yağış ihtimalini gösterir.
- Havanın sıcaklığı arttıkça maksimum nem miktarı ve doyma miktarı artar, sıcaklık azaldıkça ise hava büzülür ve doyma noktasına yaklaşır.
- Hava, taşıyabildiği nemi taşır, taşıyamadığını ise yağış olarak bırakır.
- 34:55Yağış Oluşum Şekilleri
- Yağış oluşum şekilleri üç gruba ayrılır: yükselim (konveksiyonel) yağışı, yamaç (orografik) yağışı ve cephe (frontal) yağışı.
- Yükselim yağışı, ısınarak yükselen havanın soğumasıyla oluşur; yamaç yağışı, dağ yamacı boyunca yükselen havanın yağış bırakmasıdır.
- Cephe yağışı ise farklı havadakilerin karşılaştığı noktada oluşur.
- 35:17Yeryüzündeki İklimler
- Sıcak iklimler arasında ekvator, savan, muson ve çöl iklimleri bulunur.
- İliman iklimler arasında Akdeniz, okyanussal step ve sert karasal iklimler yer alır.
- Soğuk iklim grubunda tundra ve kutup iklimleri bulunmaktadır.
- 35:57Akdeniz İklimi
- Akdeniz iklimi farklı kıtalarda, farklı yarım kürelerde, dünyada çok farklı alanlarda görülen bir iklim tipidir.
- Akdeniz iklimi, farklı kıtada olsa bile bitki örtüsü açısından benzerlik gösterir.
- 36:24Türkiye'nin İklim ve Konumu
- Türkiye'nin mutlak konumu, kuzey yarım kürede ve orta kuşakta yer alması, dört mevsimi belirgin olarak yaşamamızdır.
- Türkiye'nin özel konumu, yer şekillerine, yükseltiye, denize göre konuma ve çevresindeki basınç merkezlerine bağlıdır.
- Türkiye'de batıdan doğuya doğru gittikçe yükselti artar ve dağların kıyıya uzanışı iklimi etkiler.
- 37:15Türkiye'de Yağış Dağılımı
- Türkiye'de en fazla yağış alan yerler: Yıldız Dağları, Doğu ve Batı Karadeniz, Hakkari, Orta Toroslar, Antalya, Muğla Menteşe ve Çanakkale Biga yöresidir.
- Türkiye'de en az yağış alan yerler: Tuz Gölü ve çevresi, Konya Bölümü, Güneydoğu Anadolu'da Şanlıurfa, Mardin, Siirt, Kilis gibi bölgeler ve İğdır Ovası ile Malatya Yuvası'dır.
- 37:40Türkiye'yi Etkileyen Basınç Sistemleri ve Rüzgarlar
- Türkiye'yi etkileyen basınç sistemleri: Kuzeybatıdan İzlanda dinamik alçak basınç, kuzeydoğudan Sibirya termik yüksek basınç, Asor dinamik yüksek basınç ve Basra termik yüksek basınçtır.
- Türkiye'yi etkileyen rüzgarlar: Karayel, Yıldız, Poyraz, Samyeli, Kıble, Lodos ve Sakal'dır.
- Kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını düşürürken, güneyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını artırmaktadır.
- 39:15İç Kuvvetler ve Epirojenez
- İç kuvvetler; epirojenez, orojenez, volkanizma ve depremler olmak üzere dört farklı projenin kaynağıdır.
- Epirojenez, kıtaların toptan yükselme veya alçalma olayıdır ve bu durumda deniz ilerlemesi veya gerilemesi görülür.
- Epirojenez sonucunda ria tipi kıyıların oluşması, seki ve taraça oluşumu ve plato oluşumu gibi doğal yapılar ortaya çıkar.
- 39:59Orojeniz ve Dağ Oluşumu
- Orojeniz iki türlüdür: kıvrımlı dağ ve kırıklı dağ.
- Kıvrımlı dağlar Akdeniz'de, kırıklı dağlar ise Ege bölgesinde yaygın olarak görülür.
- Kırıklı dağlarda yüksekte kalan kesime horst, alçakta kalan kesime graben; kıvrımlı dağlarda yüksekte kalan kesime antik kalkan, çukurda kalan kesime senk ismi verilir.
- 40:23Volkanizma ve Deprem
- Volkanizma, yeryüzünün iç kesimlerindeki akışkan magmanın yer kabuğunun çatlaklarından yarık veya kırıklar boyunca yeryüzüne çıkıp soğuması sonucu oluşur.
- Volkanizma hem verimli toprak oluşumu, sıcak su ve turizm gibi yararlı etkileri hem de can ve mal kayıpları, asit yağmurları gibi zararlı etkileri vardır.
- Deprem üç farklı türdedir: volkanik, çöküntü ve tektonik depremler; Türkiye'de yaygın olarak tektonik kökenli depremler görülür.
- 41:03Jeolojik Devirler
- Jeolojik devirler; prekabriyen, paleozoik, mezozoik ve kainozoik olmak üzere dört ana zaman dilimine ayrılır.
- Paleozoik zamanında Türkiye'de taş-kömür yatakları oluşmuştur.
- Mezozoik zamanında Jura devrinde dinozorlar ortaya çıkmış, Kainozoik zamanında ise Türkiye'de petrol ve tuz yatakları oluşmuş, Anadolu'nun yükselmeye başlaması ve kuzey Anadolu dağları ile Karadeniz ile Akdeniz'de Toroslar'ın oluşumu gerçekleşmiştir.
- 42:02Kayaçlar ve Jeolojik Yapılar
- Kayaçlar iç kuvvetlerle alakalı olarak püskürük, tortul ve başkalaşım olmak üzere üç gruba ayrılır.
- Püskürük kayaçlar volkanizma sonucu oluşur, tortul kayaçlar tabakalı bir yapı gösterir ve içinde fosil bulundurur, başkalaşım kayaçlar ise yüksek sıcaklık ve basınç altında farklı bir kayaca dönüşür.
- Türkiye'de Ege bölgesinde kırık dağ sistemi yaygın olarak görülür, Canik Dağı ise Karadeniz bölgesinde kıvrımlı dağ silsilesi içinde yer alır.
- 43:38Dış Kuvvetler ve Aşınım Şekilleri
- Akarsu aşınım şekilleri; vadiler, dev kazanı, plato, peri bacası, kırgın bayır ve penneple olmak üzere altı farklı türdedir.
- Rüzgar aşınım şekilleri mantar, kaya, yardan, tafoni ve hamada olmak üzere beş farklı türdedir ve kurak, yarı kurak iklim bölgelerinde görülür.
- Karstik aşınım şekilleri lapya, dolin, polye, mağara, obruk ve düdenler olmak üzere altı farklı türdedir ve Türkiye'de yaygın olarak Akdeniz bölgesinde görülür.
- 45:20Buzul ve Dalga Aşınım Şekilleri
- Buzul aşınım şekilleri hörgüç kaya, mantar kaya, buzul sirk ve sirk gölleri olmak üzere dört farklı türdedir.
- Türkiye'de 2200 metreden yüksek yerlerde buzul şekilleri görülürken, fit skyr örtüsü ve buzul banks enlem nedeniyle buzul birikim şekilleri görülmez.
- Dalga aşınım şekilleri falez, aşınma düzü, kıyı okları, tombala ve lagün olmak üzere beş farklı türdedir.
- 46:58Kıyı Tipleri
- Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz'de boyuna kıyı, Ege bölgesinde ise eline kıyı tipi görülür.
- Akdeniz'de Kaş, Kalkan, Fethiye sahillerinde dalmaçya kıyı tipi, Marmara bölgesinde terkos ve çekmece gölleri limanlı kıyılara örnektir.
- Türkiye'de İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı ve Muğla Menteşe kıyılarında ria tipi kıyılar görülürken, Mersin-Silifke arası kalanlı kıyı tipini örnektir.