Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir akademisyen tarafından sunulan jeomorfoloji dersidir. Konuşmacı, İstanbul'da çalışmakta ve Türkiye'nin tektonik jeomorfolojisini detaylı şekilde anlatmaktadır.
- Video, Türkiye'nin dört ana tektonik bölgesi (Doğu Anadolu, İç Anadolu, Kuzey Anadolu ve Batı Anadolu) üzerinde yoğunlaşmaktadır. Her bölge için tektonik yapısı, topografik özellikleri ve jeolojik süreçler görsel materyallerle desteklenerek açıklanmaktadır. Özellikle Doğu Anadolu'nun yükselişi, Orta Toroslar'ın morfolojik evrimi, Kuzey Anadolu Fayı'nın yay geometrisi ve Batı Anadolu'nun Helenik Traş dalma-batma zonu gibi konular detaylı olarak ele alınmaktadır.
- Dersin içeriğinde Özdemir Hoca, Mehmet Akif Sarıkaya, Atilla Çınar ve Oğuz Göğüş gibi jeoloji uzmanlarının çalışmaları referans olarak kullanılmaktadır. Ayrıca konuşmacının doktora öğrencisi Emrah Özbal ile Journal of Maps'de kabul edilen çalışması da sunumda yer almaktadır. Video, Türkiye'nin farklı bölgelerindeki yıllık yükseliş hızları (Toroslar'da 0,60-0,70 mm, İç Anadolu'da 0,10-0,16 mm, Kuzey Anadolu'da 0,128 mm) gibi karşılaştırmalı veriler de içermektedir.
- 00:04Tektonik Jeomorfolojiye Giriş
- Türkiye'nin tektonik jeomorfolojisinin ana ilkeleri ve tektonik çıkarımlar konusu ele alınacak.
- Tektonik jeomorfoloji, faylar, kıvrımlar ve levha hareketleri sonucu oluşmuş yer şekillerinin yüzey süreçleriyle etkileşimiyle meydana gelen tipik lenscape'leri çalışır.
- Jeomorfoloji yaparken üç ana soruya cevap aranır: Tektonik süreçlerin mekanizmaları nedir, zamanı nedir ve bu zaman hesaplanarak hareketin hızı belirlenir.
- 02:09Türkiye'nin Tektonik Jeomorfinin İtici Güçleri
- Türkiye, çok dinamik levhaların bulunduğu bir bölgedir ve levha hareketleri tektonik jeomorfinin itici güçleridir.
- GPS okları gösterir ki Arap levhası kuzeye, kuzeydoğuya doğru hareket ederken, Anadolu levhası saat yönünün aksi yönde batıya itilmektedir.
- Levha hareketleri farklı hızlarda gerçekleşir; Arap yarımadası yıllık 15 milimetre, Afrika plakası ise 8 milimetrelik bir hızla hareket etmektedir.
- 03:52Türkiye'deki Levha Sınırları ve Çarpışma Zonları
- Türkiye'nin güneyinde Helenya yay, Kıbrıs yay ve Bitlis-Saros çarpışma zonu gibi levha sınırları bulunmaktadır.
- Kuzey Anadolu fayı, Anadolu mikro levhasının Avrasya ile arasındaki sınırı belirler ve İstanbul bir levha sınırı şehridir.
- Doğu Anadolu'da Arap levhasının Anadolu levhasına doğru kuzeye hareket etmesi kıtasal çarpışma zonu oluştururken, güneyde Afrika levhasının Ege ve Anadolu levhasının altına dalması subduction zonu oluşturur.
- 05:57Türkiye'deki Tektonik Olaylar
- Türkiye'deki ana tektonik olaylar, Doğu Anadolu'da Tetis Okyanusu'nun kapanmasından sonra meydana gelen subduction ve kıtasal çarpışma zonudur.
- Delamination ve slab break off süreçleri, levha dilinin kopup manto içerisinde göçmesi veya yırtılıp bükülmesiyle büyük bir yükselim meydana getirir.
- Kuzey Anadolu fayı devreye girerek Orta Karadeniz Dağları ve Orta Pontilerde yükselim meydana getirir.
- 07:46Türkiye'nin Topoğrafyası
- Türkiye'nin topoğrafyasında Doğu Anadolu yüksek bir rakımlı bölge iken, İç Anadolu'ya doğru rakımlar azalmaktadır.
- İç Anadolu düşük bir rölyefe sahip olup, güneyde Toros Dağları ve kuzeyde Pont Dağları yükseltileri sağlar.
- Batı Anadolu'da yükseklikler azalırken yer yer horslar (dağlar) bulunur ve İç Anadolu Platosu yüksek rakımlı, düşük rölyefli bir topoğrafyaya sahiptir.
- 10:54Türkiye'nin Jeolojik Yapısı
- Jeomorfoloji, jeolojik zamanda çok geriye gidilmesine rağmen, özellikle neojen çökertlerine (karasal, denizler, volkanik) ilgi gösterir.
- Doğu Anadolu'da geniş alanlarda volkanik alanlar bulunurken, İç Anadolu'da Kapadokya Volkanik Saha gibi volkanik bölgeler mevcuttur.
- Arap levhasında neredeyse hiç dağ bulunmazken, Anadolu levhasında çarpışma ve sıkışma sonucu yüksek rakımlı bir topoğrafya oluşmuştur.
- 11:33Türkiye'nin Tektonik Yapısı
- Anadolu'nun yükselmesi ile ilgili çıkarımlar Toroslar'da yapılabilir, koyu sarı ve turuncu renkli alanlar merin denize miyosen çökerleri olduğu alanları gösteriyor.
- Türkiye'nin batısında, doğusunda ve İç Anadolu'nun doğu kısmında özellikle Ecemiş fay zonu boyunca faylar yoğunlaşmıştır.
- Muafajenetik faylar, yüzeyde deformasyon meydana getirebilecek kadar büyük deprem üretmiş, yüzey kırığı oluşturabilecek nitelikte faylardır.
- 12:50Türkiye'nin Neotektonik Bölgeleri
- Celal Hoca'nın 1980'lerde yaptığı bölgelemede Doğu Anadolu sıkışma bölgesi, İç Anadolu ova (plato) bölgesi, Batı Anadolu ise açılma veya genişleme bölgesi olarak tanımlanmıştır.
- Doğu Anadolu'da volkanik saha, bölgenin tektonik jeomorfolojisinin şekillenmesinde etkili olan manto kaynaklı süreçleri anlamamız açısından jeokimyasal sinyaller barındırır.
- Doğu Anadolu'da Van Gölü, Bitlis-Saros bindirme kuşağı, Nemrut, Sübhan, Ağrı, Ten gibi volkanik dağlar ve kuzeydoğu-güneybatı uzanımlı yapılar ile kuzeybatı-güneydoğu uzanımlı havzalar bulunmaktadır.
- 14:23Doğu Anadolu'daki Faylar ve Uzanımlar
- Doğu Anadolu'da üç farklı fay yönelimi vardır: kuzeydoğu-güneybatı, kuzeybatı-güneydoğu ve doğu-batı.
- Kuzeybatı-güneydoğu uzanımlı yapılar sağ yönlü doğrultu atımlı, kuzeydoğu-güneybatı uzanımlı faylar ise sol yönlü doğrultu atımlıdır.
- 2011 Van Gölü depremi, doğu-batı uzanımlı ve bindirme mekanizmasına sahip bir faylanmaydı.
- 16:49Doğu Anadolu'nun Jeolojik Geçmişi
- Doğu Anadolu'nun jeolojik kesitinde Pontitler, volkanik dağlar, yetim zonu, Bitlis süt türü ve Karacadağ volkanizması bulunmaktadır.
- Doğu Anadolu'nun yükselişinde etkili olan manto süreçleri, kıtasal çarpışma ve kıvrımlaşma ile ilgilidir.
- Doğu Anadolu'da kabuğun altında normalde devam etmesi gereken kra yapısı bulunmamaktadır, bu durum manto süreçlerine bağlıdır.
- 18:14Doğu Anadolu'nun Volkanizma ve Yükselişi
- Eosen-Oligosen döneminde Arap levhasının kuzeyinde bir subduction (dalma batma) zonu oluşmuş, Miyosen döneminde dalan levhanın dili kopmuştur.
- Daha eski, az eğimli kıta levha dili manto içerisine gömülerek boşluğa sıcak astenosferin dolması ve sahada yükseliş ile volkanizma meydana gelmiştir.
- Doğu Anadolu'da görülen şiddetli volkanizmanın nedeni, alttaki kıta dilinin kopup manto içerisine gömülmesi ve açılan boşluğa astenosferin dolmasıdır.
- 19:41Doğu Anadolu'nun Jeomorfolojisi ve Sayısal Modeller
- Jeomorfoloji, sadece yüzey süreçleri değil, manto kaynaklı jeodinamik süreçleri de anlamamız açısından önemlidir.
- Oğuz'ın doktora tezinde yapılan sayısal modellerde, kabuk kalınlığı, yoğunluk, manto litosferi ve astenosferin yoğunluğu verilerek model çalıştırılır.
- Modelde manto litosferi kabuktan koparak mantonun içerisine gömülür ve topoğrafya yukarı doğru büklüm olur, bu modelin sonucunda Doğu Anadolu'nun benzer bir topografya oluşur.
- 22:29Doğu Anadolu'da Manto Süreçleri
- Doğu Anadolu'da 2006'da Barazzagi'nin geliştirdiği modelde, alttaki düz slap koparıyor ve astenosfer Doğu Anadolu'nun altına enjekte oluyor.
- 2009'da çıkan slap break off modelinde, slap tamamen kopmuyor, geriye doğru bükülerek yırtılarak aşağıya doğru iniyor ve yırtığın içerisinden astenosfer kabuğun altına doğru enjekte oluyor.
- Türkiye'de, özellikle Bitlis Masifi'nde kıvrımlı dağlar ve kabuksal bir deformasyon meydana geliyor, bu bölgede hem kabuksal deformasyon hem de manto kaynaklı deformasyon ve yükselim mevcut.
- 24:51Doğu Anadolu Fay Zonu
- Doğu Anadolu Fay Zonu sol yönü doğrultu atımlı bir fay zonu olup, İskenderun Körfezi'nden başlayıp Kahramanmaraş üzerinden Varto'ya kadar ilerliyor ve yaklaşık 4 milyon yıllık bir yaşa sahip.
- Bu bölgede Fırat Nehri'nin yaklaşık 15 km'lik sol yönlü ötelenmesi, fay ile ilgili uzun dönem deformasyonu hakkında net bilgiler veriyor.
- Doğu Anadolu Fay Zonu'nda ötelenmiş alüvyal fanları ve akarsular görülebiliyor.
- 26:39Orta Toroslar ve Yükselim Süreci
- Slab break off sürecinde, kıtasal bir litosfer başka bir kıtasal litosferin altına dalıyor, yoğun ve soğuk olduğu için sıcak manto içerisine doğru kırılmaya ve bükülmeye başlıyor.
- Kıtasal levha bu durumu taşıyamadığında yırtılma meydana geliyor ve astenosfer (sıcak magma) buraya girerek önce subsidence (çökme) sonra uplift (yükselim) gerçekleşiyor.
- Orta Toroslar, özellikle Mut Havzası çevresindeki Miyosen denizel çökerler, Türkiye'nin neotektonik (neojen) dönemdeki deformasyonunu gösteren önemli bir alan.
- 28:11Orta Toroslar'ın Jeomorfolojik Gelişim Modeli
- Orta Toroslar'ın sahada görülen yüksekliği, İc Anadolu Bir Plato'nun kenarını oluşturuyor ve Mut Havzası tarafından yarılmış durumda.
- Miyosen öncesi mezo kireçtaşları kuvvetli bir şekilde kıvrımlanmışken, 7-8 milyon yıllık Miyosen denizel çökerler neredeyse yatay ve yataya yakın şekilde bulunuyor.
- Kabuksal deformasyona bağlı olarak Orta Toroslar'ın 2500 metre yüksekliğinde denizel çökerlerin varlığını açıklayamadığımız için, manto kaynaklı bir yükselim mekanizması gerektiği düşünülüyor.
- 30:51Orta Toroslar'ın Yükseliş Süreci
- Mut'un doğusunda deniz seviyesinden yaklaşık 1200 metre yükseklikte 1,60 milyon yıllık Playstosen denizel çökerler bulunuyor.
- Akarsuların stepness index'ine (satılık indeksi) bakılarak, 1200 metre civarında büyük kırılma (nick point) ve basamaklar haritalandı.
- Morfolojik evrim modeline göre, 8 milyon yıl önce saha yükselmeye başlıyor, 1,60 milyon yıl önce hızlanarak yaklaşık 0,60-0,70 milyon yılda 1,20 km aktif ediyor.
- 32:19Orta Toroslar'ın Yükselişi
- Sahada denizel çökerlerin dağılışına bakıldığında, topoğrafya 7 milyon yıl, 5 milyon yıl ve 1,60 milyon yıl evrelerinde farklı şekillerde görülebilir.
- 7 milyon yıl önce Orta Toroslar'ın neredeyse tamamı denizin altında iken, 1,60 milyon yıl sonra deniz çekildi ve saha yükseldi.
- Yükseliş sürecinde "slab break off" (dalma kırılması) adı verilen bir süreç gerçekleşti; Afrika plakası Kıbrıs ve Anadolu'nun altına daldıktan sonra slap kırıldı ve astrosferi girdi, bu da Toroslar'ın hızlı yükselişine neden oldu.
- 33:37İç Anadolu'daki Jeomorfik Yapılar
- İç Anadolu'da Kapadokya volkanik proviz gibi volkanik sahalar bulunmakta ve bu volkanik kayaçlar jeodinamik süreçlerin jeokimyası hakkında bilgi vermektedir.
- İç Anadolu'da üç büyük morfootektonik yapı vardır: İç Anadolu Fay Zonu, Tuz Gölü Fay Zonu ve Eskişehir Fay Zonu.
- Ecemiş Fay Zonu, İç Anadolu Fay Zonu'nun güneyindeki bir alan olup, burada Aladağlardan kaynaklanan akarsuların getirdiği birikinti yelpazeleri bulunmaktadır.
- 35:33Ecemiş Fay Zonu Çalışmaları
- Ecemiş Fay Zonu'nda jeomorfoloji haritası yapılmış ve iki farklı akarsu sistemi tarafından oluşturulan farklı nesilde alüvyal fanları gözlemlenmiştir.
- Cevizlik Fayında Türkiye'de şu ana kadar fay tarafından kesilmiş olarak haritalanan ilk buzul çökeri bulunmuştur.
- Ecemiş Fayı'nın son 100.000 yıldaki aktivitesine bakıldığında, 100.000-140.000 yıl önce büyük bir alüvyal fan gelişimi olmuş, ardından fay aktif olmuş ve bu fanı kesmiştir.
- 37:31Tuz Gölü Fay Zonu ve Kızılırmak Vadisi
- İç Anadolu, Türkiye'de deprem aktivitesinin en düşük olduğu alanlardan biri olmasına rağmen, 1924 ve 1938'de 6,5 büyüklüğünde depremler oluşmuştur.
- Kızılırmak gibi büyük akarsular, saha bir yükselme maruz kaldığında tepki olarak yataklarını derine doğru kazar ve geride bıraktığı taraçalar jeomorfik belirteçler olarak kullanılır.
- Kızılırmak vadisinde bazalt lavları ile kaplı taraçalar ve bazalt akıntıları (yılan kahve) bulunmaktadır.
- 39:14Kızılırmak Vadisi'nin Jeomorfik Gelişimi
- Kızılırmak vadisinde farklı yaşlarda bazaltlar bulunmakta: Karaburun bazaltı 1,20 milyon yıl, Tuzköy bazaltı 400.000 yıl, Karnıyarık bazaltı 90.000 yıl.
- Vadi içinde kesilmiş bazalt seviyesi 1,92 milyon yıl, neredeyse 2 milyon yıl öncesine aittir.
- Kızılırmak, 1 milyon yılda yaklaşık 50 metre (0,05 milimetre) hızla yatağını derine kazmıştır.
- 41:22İç Anadolu'nun Yükselişi ve Jeodinamik Süreçler
- Toroslar, İç Anadolu'dan yaklaşık 10 kat daha hızlı bir hızla (0,6-0,7 milimetre) yükselmektedir.
- İç Anadolu'nun yükselişini açıklamak için jeodinamik süreçlere bakmak gerekmektedir.
- Oğuz Göğüş'ün "drip tektonik" modelinde, manto-litosferin bal damlası gibi astrosferin içerisine akması ve bu akımın sonucunda yüzeyde topoğrafik değişikliklerin oluştuğu öne sürülüyor.
- 43:47Kuzey Anadolu Fayı ve Yamulma Birikimi
- Kuzey Anadolu Fayı, yay geometrisine sahip doğrultu atımlı bir faydır ve büklüm alanlarında transpression (yükselme) ve transanal (alçalma) alanları oluşturur.
- Levha kineti analizleri gösteriyor ki, Kuzey Anadolu Fayı'nın yay geometrisinde doğu kanadında GPS vektörleri fay'a yakın devam ederken, batı kanadında faydan uzaklaşır ve orta pontitlere doğru yönelir.
- Batı kanadında fayya paralel hızlar 24-25 mm civarında iken, kırılma noktasında bu hızlar 22,5-23 mm'ye düşer ve batıya doğru yamulma birikimi oluşur.
- 46:56Yamulma Birikiminin Morfolojik Karşılığı
- Yamulma birikiminin morfolojik karşılığını anlamak için Sinop ve Kastamonu havzalarına yoğunlaşılmıştır.
- Kuzey Anadolu Fayı'nın sıkışmalı büklüm alanlarında pozitif çiçek yapısı (palmiye yapısı) oluşur ve bu alanlar genellikle ters fay ve bindirmeler şeklinde sahadaki morfolojiyi denetler.
- 1968 Bartın depremi (6,8 büyüklüğü) Türkiye'nin Karadeniz kıyılarında görülen ilk kosmik yükselim olayıdır ve yaklaşık 40-50 cm yükselme gözlemlenmiştir.
- 49:20Denizel Topoğrafya ve Yükselim
- Denizel topoğrafyada, batimetrik konturlar -2000 metre iken, Sinop Range (küre dağları) yaklaşık 2000 metre yüksekliğe sahip olup toplam 3000 metrelik bir rölyef vardır.
- Denizel taraçaları incelendiğinde, Türkiye'nin en kuzey ucunda 580 bin yıl önce oluşmuş volkanik aglomeralardan oluşan bir abrasyon platformu ve yükselmiş denizel taraçalar görülür.
- Sinop bölgesinde 15000 yıl ötepi evresine karşılık gelen denizel taraçaları incelendiğinde, 0,216 mm/yıl hızla yaklaşık 360 bin yıl süreyle yükselim olduğu tespit edilmiştir.
- 51:40Kastamonu Havzası ve Yükselim
- Kastamonu Havzası'nda Gökırmak vadisinde basamak şeklinde oluşmuş akarsu taçaları (T3, T2, T1) ve pediment yüzeyleri görülmektedir.
- Pedimentlerin kuzeye doğru eğimi, Kastamonu Havzası'nın kuzey kenarını sınırlayan fayın çalıştığını ve pedimentleri deforme ettiğini göstermektedir.
- Gökırmak Çayı'nın yatağına yaklaşık 400 bin yılda 0,218 mm'lik bir hızla kazandığı, bölgenin de aynı hızla yükseldiği tespit edilmiştir.
- 53:30Türkiye'nin Genel Yükselim Hızları
- İç Anadolu Platosu'nun güney kenarı olan Toroslar, manto kaynaklı süreçlerle 0,60-0,70 mm/yıl hızla son 1-1,6 milyon yıl içinde yükselmektedir.
- İç Anadolu Platosu ise 0,50-0,60 mm/yıl hızla yaklaşık 2 milyon yıl içinde yükselmektedir, bu yükselimde de manto kaynaklı süreçler etkilidir.
- Doğu Anadolu, Kuzey Anadolu ve Orta Pontikler'de yükselim hızı Toroslardan az olsa da İç Anadolu'dan 4-5 kat daha fazladır ve Kuzey Anadolu Fayı'nın sahada yamulma birikimi nedeniyle ve sıkışmalı büklüm geometrisinden dolayı yükseliş göstermektedir.
- 54:24Batı Anadolu'nun Jeolojik Yapısı
- Batı Anadolu'da Helenik Traş adı verilen bir dalma batma zonu bulunuyor, burada Afrika levhası Ege levhasının altına dalıyor.
- Bu bölgede bir yağışım kompleksi ve trend oluşuyor, ardından volkanik olmayan bir yay ve aktif volkanik yay geliyor.
- Santorini volkanı, Kos ve Nisiros gibi volkanik adalar bu aktif volkanik yay içerisinde yer alıyor.
- 55:15Batı Anadolu'daki Mekanizma
- Batı Anadolu, kuzeyden güneybatıya doğru saat yönünün tersine bir rotasyona maruz kalıyor ve boyları güneye doğru hızla artıyor.
- Bu hız farkı nedeniyle açılma ve genişleme meydana geliyor, ayrıca kabuksal incelenme de oluşuyor.
- Doğu-batı uzanımlı ve kuzeydoğu-güneybatı uzanımlı havzalar (grabenler) oluşuyor, aralarındaki yükselenlere horst deniyor.
- 56:05Afrika Levhasının Etkisi
- Afrika levhası Ege levhasının altına dalıyor ve Girit Adası yükseliyor.
- Dalan dilden yukarı doğru malzeme çıkıyor ve volkanik adalar oluşuyor.
- Slab rollback mekanizmasıyla Afrika'ya doğru bükülme gerçekleşiyor ve astronosferik akış oluşuyor.
- 56:57Ege Gerilme Bölgesi
- Slab rollback mekanizması sonucunda Ege gerilme bölgesi oluşuyor ve volkanik dağlar ortaya çıkıyor.
- Volkanizmanın yaşları, slap'ın geometrisinin değişimiyle belirleniyor; en kuzeyde 25-35 milyon yıl, güneyde 15-10 milyon yıl önce oluşmuş.
- Bu mekanizma, Anadolu'yu güneybatıya doğru, saat yönünde çeker ve sahada pos ve graben gibi havzalar oluşur.
- 57:56Gediz Detachment Fayı
- Genişleme hızı yüksek bölgelerde düşük açılı normal detachment (sıyrılma) fayları oluşuyor.
- Bu faylar kabuğun derinliklerindeki metamorfizm ile uğraşmış kayaçları yüzeye çekebiliyor ve bunlara metamorfik core kompleksi deniyor.
- Menderes Masifi, bu tür metamorfik core kompleksinin en güzel göründüğü alanlardan biri.
- 58:27Gediz Detachment Fayının Özellikleri
- Gediz detachment fayı yaklaşık 30 derece eğimli bir normal fay olarak karakterize ediliyor.
- Fay, 80-180 mm'lik bir erozyon hızıyla yüzeye metamorfik kayaçları çıkartıyor.
- Güneydeki küçük Menderes yamaçlarında dik açılı faylar var ve buradaki erozyon hızı daha yüksek.
- 1:00:18Kuaterner Deformasyon Çalışması
- Aydın bloğu ve Büyük Menderes grabeni boyunca Kuaterner deformasyonu ve teknoloji jeomorfozisi üzerine bir çalışma yapıldı.
- Ret rölyef image yöntemi kullanılarak sayısal yükseklik modelleri detaylandırıldı.
- Akçay, Esnek Deresi ve Kabaklı Nehri gibi vadilerde faylarla kesilen taraçalar ve alüvyal fanları gözlemlendi.
- 1:01:57Taraçaların Önemi
- Taraçalar haritalanabilir, ölçülebilir ve 14C ile yaşlandırılabilir.
- Taraçalar, fayların aktivitesi hakkında bilgi verebiliyor.
- Sahada görülen kalın Kuaterner çökerler, kuzeye doğru deformasyona uğramış durumda.
- 1:04:51Gelecek Çalışmalar
- Drone ile uçarak yer değiştirmenin topografik görünür miktarı ölçülecek.
- Yarmalarda fay tarafından kesilmiş tabakalar araştırılacak ve OSL ya da kozmojenik yöntemlerle yaşlandırılacak.
- Bu bilgilerle faylanmanın zamanı, atım miktarı ve morfolojik evrim ortaya çıkarılacak.