Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Coğrafya Cepte" kanalından bir eğitim videosu olup, bir öğretmen tarafından Türkiye'de yer şekillerinin oluşumunda etkili olan dış kuvvetler anlatılmaktadır.
- Video, Türkiye'de yer şekillerinin oluşumunda etkili olan dış kuvvetleri sistematik olarak ele almaktadır. İlk olarak akarsuların oluşturduğu yer şekilleri (vadi, kırgın bayır, peri bacaları, plato, delta ovası vb.) anlatılmakta, ardından karstik şekiller, rüzgarın şekillendirici etkisi, buzulların oluşturduğu şekiller ve son olarak Türkiye'deki kıyı tipleri (boyuna ve enine kıyı, ria, dalmaçya, limanlı kıyı) incelenmektedir.
- Videoda ayrıca Türkiye'de görülmeyen kıyı tipleri (watt, haliç, fiyort, skyr ve mercanlı kıyılar) ve bunların oluşmamasının Türkiye'nin orta kuşakta yer alması ve matematik konumunun sonucu olduğu vurgulanmaktadır. Türkiye'nin jeolojik yapısı, iklim özellikleri ve bunların yer şekilleri üzerindeki etkileri de detaylı şekilde açıklanmaktadır.
- 00:02Türkiye'de Dış Kuvvetler
- Türkiye'de yer şekillerinin oluşumunda etkili olan dış kuvvetler incelenecektir.
- Türkiye'nin şekillenmesinde en büyük etkiye sahip dış kuvvet akarsulardır.
- Türkiye orta kuşaktadır, nispeten nemli ve yüksek engebeli bir ülkedir.
- 01:17Akarsuların Oluşturduğu Vadiler
- Akarsuların oluşturduğu en önemli yer şekilleri arasında vadi bulunmaktadır.
- Çentik vadiler en dik yamaçlı vadilerdir ve Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu gibi yüksek engebeli alanlarda görülür.
- Tabanlı vadiler eğimin az olduğu yerlerde, Kıyı Ege, Marmara ve Orta Karadeniz gibi bölgelerde görülebilir.
- 02:01Diğer Akarsu Oluşumları
- Boğaz vadileri (yarma vadi) dağ sıralarını akarsuların yararak oluşturur.
- Kanyon vadileri karstik araziler ve farklı dirençte kayaçların olduğu alanlarda görülür, Türkiye'de Akdeniz bölgesinde yaygındır.
- Kırgın bayır, bitki örtüsünün cılız olduğu eğimli alanlarda yağmur ve sel sularının aşındırma faaliyetleri sonucu ortaya çıkar.
- 02:55Peri Bacaları ve Peneple Araziler
- Peri bacaları, volkanik malzemelerle kaplı, bitki örtüsü cılız ve eğimli arazilerde yağmur ve sel sularının aşındırmasıyla oluşur.
- Türkiye'de en güzel peri bacaları örnekleri Kapadokya, Nevşehir, Ürgüp-Göreme yöresinde bulunmaktadır.
- Türkiye jeolojik açıdan genç bir ülkedir ve peneple arazilere rastlanmaz, ancak İstanbul çevresi ve Marmara Bölgesi peneple özelliğine en yakın arazilerdir.
- 04:27Türkiye'nin Jeolojik Tarihi
- Türkiye üçüncü jeolojik zamanda peneplenleşmiştir ve üstünden büyük kalkmıştır.
- Epirojenez hareketleriyle Anadolu toptan yükselmiş ve akarsular tekrar canlanmıştır.
- Akarsuların tekrar başlattığı aşındırma faaliyetleri sonucu Türkiye'de çok sayıda platon oluşmuştur.
- 05:58Dev Kazanı ve Menderes
- Dev kazanı, akarsuların şelaleler yaparak aktığı alanlarda suyun şiddetli bir şekilde düştüğü yerlerde oluşur.
- Türkiye'de Tortum, Düden, Kurşunlu ve İlısu gibi önemli şelale örnekleri bulunmaktadır.
- Menderes (büklüm), akarsuların eğiminin azaldığı alanlarda, hızı azaldığı ve büklümler çizerek aktığı yerlerde oluşur.
- 07:29Akarsuların Birikim Şekilleri
- Birikinti konisi, eğimin fazla olduğu alanlarda aşındırılan malzemenin dağ eteğinde eğimin azaldığı yerlerde biriktirilmesiyle oluşur.
- Birikinti konileri bir araya gelerek birikinti yelpazelerini, daha sonra dağ eteği ovalarını oluşturur.
- Türkiye'de Bursa Ovası, Hatay'daki Dörtyol ve Erzin ovaları, Akşehir Ovası gibi meşhur dağ eteği ovaları bulunmaktadır.
- 09:13Delta Ovaları
- Delta ovaları, akarsuların taşımış olduğu alüvyonları sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşur.
- Türkiye'de delta ovalarının en fazla olduğu bölge Ege Bölgesidir; Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes nehirlerinin ağız kısmında delta ovaları bulunmaktadır.
- Orta Karadeniz bölgesinde Kızılırmak Nehri'nin denize döküldüğü alanda Bafra Ovası, Yeşilırmak Nehri'nin denize döküldüğü alanda Çarşamba Ovası oluşmuştur.
- Akdeniz Bölgesi genel itibariyle delta oluşumuna müsait olmasa da Adana Bölümü nispeten müsaittir; Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin denize döküldüğü alanda Türkiye'nin en büyük delta ovası olan Çukurova bulunmaktadır.
- 10:14İrmak Adaları
- İrmak adasının oluşabilmesi için temel şart eğimin azalmasıdır.
- Akarsuların eğiminin azaldığı alanlarda ve akımın düştüğü mevsimlerde (su miktarının azaldığı dönemlerde) nehrin ortasında biriken kumullardan oluşur.
- İrmak adaları geçici şekillerdir; akımın yükseldiği dönemlerde ortadan kalkar ve temizlenir.
- 10:59Karstik Şekiller
- Karstik şekiller kimyasal tortul kayaçlar (kaya tuzu, jips gibi eriyebilen kayaçlar) üzerinde erime sonucu oluşur.
- Karstik şekiller Akdeniz Bölgesi'nin özellikle batısında yoğun olarak görülür.
- Kalkerli araziler üzerinde oluşan karstik şekiller daha belirgindir ve daha kalıcıdır çünkü kalker daha dirençli bir kayaçtır.
- 12:20Karstik Aşınım Şekilleri
- Karstik aşınım şekilleri; lapya, dolin, uvala, polye, obruk, düden ve mağara'dır.
- Lapyalar karstik aşın en küçük şekilleridir ve Toros Dağları gibi dağlık alanlarda daha yaygın görülür.
- Dolin, erime sonucu meydana gelen tavaya benzer çukurlardır; dolinlerin birleşmesiyle oluşan daha geniş çukurlar uvala'dır.
- Polye ovaları (gölova) karstik aşın en büyük şeklidir; Muğla Ovası, Elmalı Kestel, Burdur Ovaları polye ovalarına örnektir.
- 15:00Karstik Birikim Şekilleri
- Karstik birikim şekilleri yeraltı sularında erimiş malzemenin tekrar çökelmesiyle oluşur.
- Mağaraların tavanından sarkan sarkıtlar, suyun damladığı noktada oluşan dikitler ve bu ikisinin birleşmesiyle oluşan sütunlar önemli karstik birikim şekilleridir.
- Travertenler, yeraltındaki sular yüzeye çıktığında içindeki erimiş kireçin taşlaşmasıyla oluşur; Türkiye'de Denizli'de Pamukkale'de dünyadaki travertenlerin en güzel örneklerinden biri bulunmaktadır.
- 15:49Rüzgarın Şekillendirici Etkisi
- Rüzgarın şekillendirici etkisi kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, cılız bitki örtüsüne sahip alanlarda fazladır; Türkiye'de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır.
- Türkiye'de rüzgarların doğrudan şekillendirici etkisi çok fazla değildir, ancak diğer dış kuvvetler tarafından oluşturulan şekillere katkı sağlar.
- Konya Karapınar yöresinde rüzgarın şekillendirici etkisi oldukça fazladır ve Türkiye'deki çöl örneklerinden biridir.
- 17:06Türkiye'de Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri
- Türkiye orta kuşakta yer aldığı için buzulların şekillendirici etkisi oldukça azdır, ancak dağların yüksek kesimlerinde aktif buzullar ve buzullara bağlı yer şekilleri görülür.
- Türkiye'de dört zaman buzullaşma sahaları vardır; Uludağ, Kaçkar Dağları, Ağrı Dağı, Süphan Dağı, Sattı Cilo Dağı, Erzincan Dağı ve Aladağlar üzerinde aktif buzullar bulunmaktadır.
- Türkiye'de hiçbir dönemde buzullar kıyılara kadar inmemiştir, bu da matematik konumunun bir sonucudur.
- 19:28Dalgalar ve Kıyı Tipleri
- Dalga aşınım şekilleri (falez ve doğal köprüler) Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında, genel olarak kıta sahanlığının dar olduğu bölgelerde görülür.
- Dalga birikim şekilleri (kıyı oku, tombolo, lagün, kumsallar) sığ kıyılarda, eğimin az olduğu Ege ve Marmara kıyılarında daha fazladır.
- Türkiye'de lagün örnekleri olarak Küçükçekmece Gölü, Büyükçekmece Gölü ve Durusu (Terkos Gölü) bulunurken, tombolo örnekleri olarak Kapıdağ Yarımadası ve Sinop Yarımadası vardır.
- 21:13Kıyı Tipleri
- Boyuna kıyı tipi, dağların denize paralel uzandığı Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında görülür; kıta sahanlığı dar, koy ve körfez sayısı az, deniz birden derinleşir ve daha çok aşınım şekilleri vardır.
- Enine kıyı tipi, dağların denize dik uzandığı Ege kıyılarında görülür; kıta sahanlığı geniş, derinlik az, girinti-çıkıntı fazla ve kıyı uzunluğu en uzundur.
- Ria tipi, epirojenik hareketlere bağlı olarak suların yükselmesiyle derin akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur; İstanbul ve Çanakkale Boğazları bu tiptir.
- Dalmaçya kıyı tipi, dağların denize paralel uzandığı bölgelerde epirojenik hareketlere bağlı olarak suların yükselmesiyle vadilerin sular altında kalmasıyla oluşur; Türkiye'de Antalya'da Kaş kıyıları bu tiptir.
- Limanlı kıyı tipi, kıyıdaki alçak alanların deniz seviyesindeki yükselmelere bağlı olarak sular altında kalmasıyla oluşur; Türkiye'de Büyükçekmece ve Küçükçekmece kıyıları bu tiptir.
- 26:49Türkiye'de Görülmeyen Kıyı Tipleri
- Türkiye'de görülmeyen kıyı tipleri arasında watt tipi kıyılar ve haliç kıyıları bulunmaktadır.
- Watt tipi kıyılar ve haliç kıyıları, gelgit etkisiyle oluşan kıyı türleridir ve gelgitkenliğinin fazla olduğu okyanus kıyılarında görülebilir.
- Türkiye'nin okyanusa kıyısı olmadığı ve gelgitkenliğinin çok az olduğu için bu kıyı tipleri Türkiye'de oluşmamıştır.
- 27:35İstanbul Boğazı ve Haliç
- İstanbul'daki Haliç'in sadece adı haliç olmasına rağmen, bu kıyı tipi ile ilgili değildir.
- İstanbul Boğazı ve Haliç, ria kıyı tipine örnektir; deniz seviyesinin yükselmesine bağlı olarak sular altında kalan derin vadilerdir.
- Türkiye'deki Haliç ile normal haliç kıyı tipi arasında sadece isim benzerliği vardır.
- 28:19Fiyort ve Skyr Kıyıları
- Türkiye'de görülmeyen diğer kıyı tipleri arasında fiyort (fiord) ve skyr (sky) kıyıları bulunmaktadır.
- Bu kıyı tipleri, buzulların deniz seviyesine kadar indiği yüksek enlemlerde oluşur; Norveç, İsveç ve Şili gibi kutba yakın bölgelerde görülür.
- Türkiye orta kuşakta yer aldığı için hiçbir dönemde buzul etkisi deniz seviyesine kadar inmemiştir, bu nedenle fiyort ve skyr kıyıları Türkiye'de görülmez.
- 29:23Mercanlı Kıyılar
- Türkiye'de görülmeyen kıyı tiplerinden biri de mercanlı kıyılardır.
- Mercanlar tropikal bölgelerde, sıcak denizlerde ve sığ ortamlarda yaşayan canlılardır.
- Türkiye'de bu tür alanlar olmadığı için mercanlı kıyılar da görülmez.