Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan 1960 ihtilali ve sonrasında yaşanan olayları anlatan bir belgesel formatındadır. Videoda Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fahri Atabey, Hasan Polatkan ve Necati Zorlu gibi dönemin önemli siyasi figürleri yer almaktadır.
- Belgesel, Cumhuriyet'in ilk yıllarından başlayarak 1960 ihtilali ve sonrasında yaşanan siyasi gelişmeleri kronolojik olarak anlatmaktadır. İçerikte Cumhuriyet'in ilk partilerinin kuruluşu, Atatürk'ün ölümü sonrası İnönü'nün cumhurbaşkanlığına seçilmesi, 1945'te Demokrat Parti'nin kurulması, 1960 ihtilali, Yassıada davası, idamlar ve sonrasında mezarların nakli mücadelesi detaylı şekilde ele alınmaktadır.
- Videoda ayrıca sanıkların aileleriyle olan mektuplar, İkinci Cumhuriyet dönemindeki iktidar davaları, Milli Birlik Komitesi'nin faaliyetleri ve 1961'den 1990'lara kadar süren mezar nakli mücadelesi gibi önemli tarihsel olaylar da yer almaktadır. Belgesel, Türkiye Radyo ve E-Postaları programının bir bölümü olarak sunulmaktadır.
- 01:48Cumhuriyet'in İlk Yılları
- 1930 yılında Cumhuriyet kurulmuş olup, Ankara'da her geçen gün büyümekteydi.
- 600 yıllık bir devlet, gelenek ve millet ilk defa yeni bir sistemin içinde kendini bulmuştu.
- Yıllarca öğrenilen yazı, kılık kıyafet, yönetim ve kanunlar değişmiş, asırlık başkent de değiştirilmişti.
- 03:10İlk Demokrasi Denemeleri
- Gazi Mustafa Kemal'in düşünceli olması nedeniyle birinci parti olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası sadece altı ay dayanabilmişti.
- Şeyh Said İsyanı ve İzmir'de yapılan suikastlerle parti lideri Kazım Karabekir Paşa ve arkadaşları suçlanıp yargılanmıştı.
- Türk Ocakları'nın kapatılması kararı verilerek bir muhalefetin sesi daha kesilmişti.
- 05:37Serbest Cumhuriyet Fırkası
- Gazi, Fransa Büyükelçisi Fethi Okyar ve İsmet İnönü'ye yeni bir parti fikrini açmış, Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuştu.
- Parti, çoğulcu demokrasi ve liberal ekonomi hedeflerini savunuyordu.
- Adnan Menderes, 31 yaşında Çakırbeyli çiftliğinin beyi olarak politikanın yolunu tutmuştu.
- 06:43Demokrasi Denemesinin Askıya Alınması
- 1931 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası kapatılmış, demokrasi denemesi askıya alınmıştı.
- Yeniden ülkeye Cumhuriyet Halk Partisi hakim olmuştu.
- Adnan Menderes'in adı radyoda milletvekili adayları arasında okunmuş, Ankara'ya yolu açılmıştı.
- 07:06Cumhuriyet'in Gelişimi
- 1933 yılında Cumhuriyet, çocukluk çağından kurtulmanın eşiğindeydi.
- Menderes, Ankara Hukuk Fakültesi'ne müracaat yaparak 33 yaşında hukuk fakültesi öğrencisi olmuştu.
- 1938 yılında Gazi Mustafa Kemal 10 Kasım günü ölmüş, ülkenin başında başbakan Celal Bayar vardı.
- 08:13İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı
- Meclis 11 Kasım 1938 sabahı olağanüstü toplanarak İsmet İnönü'yü cumhuriyetin ikinci cumhurbaşkanı olarak seçmişti.
- Gazi'nin cenaze namazının kılınıp kılınmayacağı en çok tartışılan konu olmuştu.
- Milli Şef, ülkede gerçek anlamda bir millet denetimi zorunludur açıklamasını yaparak yeni bir demokrasi denemesi yapmaya çalışmıştı.
- 10:18İkinci Dünya Savaşı Dönemi
- Hazırlıksız yakalanan ülke, İkinci Dünya Savaşı hazırlıklarıyla sıkıntı üstüne sıkıntı ile karşılaşmıştı.
- Milli Şef, çareyi aşırı vergilerde bulmuş, yük tamamen milletin yorgun omuzlarındaydı.
- Ülkede fiyat artışları fırlamış, ekmek, çay ve şeker karne ile alınmakta, millet yokluğa mahkum edilmişti.
- 11:20Muhalefetin Doğuşu
- 1944 yılında Milli Şefe tepkiler bardağı taşırmaya yetmişti, en önemlisi genç üsteğmen Alparslan Türkeş'ten gelmişti.
- Silah arkadaşı Bayar, Fuat Köprülü, Refik Koraltan ve Menderes 1944 bütçesi görüşmelerinde ağır muhalefette bulunmuşlardı.
- Mecliste yapılan toprak reformu tasarısına dörtlü takdir adıyla siyasi tarihe geçen önerge sunulmuştu.
- 12:24Cumhuriyet Halk Partisi'nin Çatışması
- Cumhuriyet Halk Partisi, dörtlü takdir bombardımanı ile 21 Eylül 1945 günü Menderes ve Köprülü'yü parti içinde ihraç etmişti.
- Bayar, milletvekilliğinden istifa ettiğini açıklamış, partiden istifasını açıklamamıştı.
- Bayar'ın istifasıyla beklenen gün gelip çatmış, Anadolu kısa zamanda partiye "Demir Kırat" adını koymuştu.
- 13:23Demokrat Parti'nin Kuruluşu ve İlk Seçimleri
- 1946 yılında Refik Koraltan Partisi'nin kuruluş dilekçesi icraatiye bakanına sunuldu ve parti kurulmasına izin verildi.
- 1946 seçimlerinde sandık başlarında hileler cereyan etti; seçmenler dövüldü, mazbatalar çalındı, sandıklar kaçırıldı ve oylar değiştirildi.
- İzmir Gazetesi'nde çıkan bir yazı, Büyük Millet Meclisi'ne hakaretten idam istemiyle mahkemeye verildi ve yazıyı yazan Müçteba Uraz kelepçeli vaziyette mahkemeden çıkarıldı.
- 15:10Demokrat Parti'nin İktidara Gelişi
- Demokrat Parti 1946 seçimlerinden sonra 62 milletvekili çıkararak patlama yaparak, 5 Ağustos 1946'da mecliste çok partili hayat başlamış oldu.
- Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Halk Partisi'nin adayı İnönü, Demokrat Parti'nin adayı Mareşal Fevzi Çakmak'a karşı kazandı.
- Demokrat Parti içindeki huzursuzluklar Bayar tarafından tasfiye edildi ve ayrılanlar Mareşal Fevzi Çakmak liderliğinde Millet Partisi'nde toplandı.
- 16:041950 Seçimleri ve Beyaz İhtilal
- 14 Mayıs 1950'de ilk defa gizli oyla yapılan seçimlerde, Demokrat Parti %53 oy patlamasıyla 408 milletvekili çıkararak iktidara geldi.
- CHP ise 69 milletvekili çıkararak 27 yıllık iktidarını kaybetti ve Milli Şef İsmet İnönü oldukça yıkılmıştı.
- 15 Mayıs 1950 sabahı, millet "beyaz ihtilal" yaparak bembeyaz bir sayfa açmıştı.
- 18:18Menderes'in İlk İcraatları
- Menderes 23 Mayıs 1950'de ilk icraatına 1932 yılında ezanı Türkçe'ye çeviren kanunu iptal etmekle başladı.
- Ezanın Arapça okunma kararı şok etmişti, bazı CHP'liler de destekledi, bazı sözde ilerici aydınlar ise Demokrat Parti'den koptu.
- İnönü'nün onaylamamasına rağmen, Menderes istifasını yazıp Mersin'e gitti ve İnönü sonunda kanunu onaylamak zorunda kaldı.
- 20:01Demokrat Parti'nin Kalkınma Hamlesi
- Menderes kalkınma hamlesi başlatırken, millet yapılan yollar ve baraj projeleriyle mutluluktan uçuyordu.
- 1954 yeniden yapılan seçimlerde Demokrat Parti milletvekili sayısını 625'e çıkarırken, CHP 31'e düşüşün acısını yaşıyordu.
- 1957'de Menderes, İnönü'ye "Hastalığın adı iktidar hastalığıdır" diyerek sert bir tavır sergiledi.
- 21:54İhtilal Hazırlıkları
- 29 Nisan 1959'da İnönü 46 milletvekili alarak yeni bir kurtuluş taarruzu başlatmaya gelmişti, amaç Demokrat Parti'yi yutmak ve ihtilale zemin hazırlamaktı.
- Provokatörler muhalefet saflarında İsmet İnönü'yu taşlayarak ve taşkınlıklar çıkararak orduya davetiye gönderiyordu.
- Subaylar Milli Şefle direkt irtibata geçerek görüşmelerde bulunuyor, kilit noktaları ele geçiriliyordu.
- 22:53İhtilalin Gerçekleşmesi
- 18 Nisan 1960'ta Menderes tahkikat komisyonu kurdu, CHP'liler bundan endişe ederken, İnönü orduya yeşil ışık yakıyordu.
- 28 Nisan 1960'da üniversite öğrencileri ayaklandı, olayları dağıtmak için gelen orduya halk tezahüratta bulunur.
- 27 Mayıs 1960 gece yarısı ihtilal yapıldı, ordu kışlasından çıktı ve Ankara'nın caddelerinde tanklarını yürütmeye başladı.
- Çankaya Köşkü'nün lambaları yandı, Bayar şaşkın vaziyetteydi, Başbakan Menderes ise Eskişehir'deydi.
- 26:21İhtilalin Başlangıcı
- Türkiye, Türkesh'in sesiyle uyanıp ilk defa bir ihtilal yaşamanın korkusunda karanlık gecenin sabahını bekliyordu.
- Başbakan Menderes, Eskişehir'de uyandırılıp Ankara ile telefon görüşmesi yapmaya çalışırken, askerler Çankaya'nın etrafını sarıyordu.
- Bayar, General Uluç'un "Millet ve ordu sizi istemiyor" açıklamasına tepki gösterip tabancasını şakağına koydu, ancak silahı elinden alındı.
- 28:02İhtilalin Sonuçları
- Menderes, Eskişehir'den Kütahya'ya doğru hareket ederken, Albay Muhsin Batur tarafından tutuklanıp Ankara'ya getirildi.
- On yıllık iktidar devrilmiş, ülkenin başına siyaset yapma yasağı bulunan ordu geçti ve gazeteler "gelene ağam, gidene paşam" zihniyetiyle çıktı.
- İhtilalin başına İzmir'den Cemal Gürsel getirildi ve Yassıada'da Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakanlar ve Demokrat Partili milletvekilleri bir gemiyle adaya çıkarıldı.
- 29:46Yassıada'daki Durum
- Yassıada'da Yarbay Tarık Gürya komutanlık yaparken, Demokrat Partililer küçük ve daracık hücrelere atılırken, Menderes ve Bayar tek kişilik hücrelere konuldu.
- İhtilalciler Milli Birlik Komitesi kurarak 1924 Anayasası'nı rafa kaldırdı ve yeni kanunlarla yaptıklarını meşrulaştırmaya çalıştı.
- Cemal Gürsel devlet başkanlığına getirilirken, Yüksek Adalet Divanı alelacele kuruldu ve mahkeme kararlarına itiraz edilmeyecek, sadece idamlar için Milli Birlik Komitesi'nin tasdiki gerekecekti.
- 32:11Yassıada'da Filmlenme
- 14 Eylül gece yarısı, mahkumlar küf kokan hücrelerinden kaldırılıp meydanda tokatlandı ve "halkın endişelerini bastırmak" için film çekilecekti.
- Demokrat Parti milletvekilleri, "Düşükler Yassı Adada" filminin sinemalarda gösterildiğini duyunca yıkıldılar.
- Bayar, "Bayar isminden utanmayınız, onunla iftihar edeceğiniz günler yakındır" diyerek ailesine mektup yazdı, intihar etmeye kalkıştı ve "bize yeşilçam oyuncuları gibi film çevirttiler" dedi.
- 33:51Demokrat Parti'nin Kapanışı ve Duruşmalar
- Ankara'dan gelen haberle Demokrat Parti, kongreyi yapmadığı gerekçesiyle kapatıldı.
- 14 Ekim'de duruşmalar başladı ve Demokrat Partililerin suçlandığı maddeler: Kırşehir'in ilçe yapılması, meclis iç tüzüğünde yapılan değişiklik, meclis oturumlarının yayınına engel olunması gibi konuları içerecek.
- Köpek davası, 6-7 Eylül olayları, bebek davası ve Binlex davası gibi iddialarla ilgili duruşmalar yapıldı ve farklı kararlar verildi.
- 39:15Yassıada'daki Hayat
- Çile, ızdırap, keder ve hasretin üzerine eklenince, Menderes ve arkadaşlarının yürekleri derinden sızladı.
- Menderes ve arkadaşlarının tek teselli mektuplar oldu, mektuplar birer demet gözyaşı ve sonsuz hasretlerle doluydu.
- Derin Hanım'ın Menderes'e gönderdiği mektuplar bazen acılarla, bazen umutlarla doluydu.
- 40:05Berin Hanım'ın Zorlukları
- Berin Hanım, ev işlerini tek başına yapmakta zorlanırken, telefonsuz bir yerde yaşamak zorunda kalmış.
- İhtilalden sonra köşkün boşaltılması istenmiş ve Berin Hanım evsizlik ve parasızlıkla mücadele etmek zorunda kalmış.
- Mektupları geri gönderildiğinde, Berin Hanım yeni harflerle yazmalarını ve tarih koymalarını istemiş.
- 41:00Menderes ve Berin Hanım'ın Mektupları
- Berin Hanım maddi sıkıntılarla mücadele ederken, Menderes'in mektupları ona moral vermiş.
- Postacısız giden mektuplar haber vermiyormuş ve bu durumda Faruk Nafiz Çamlıbel, postadan şikayetini bir şiire dökmüş.
- Berin Hanım, İstanbul'da iki-üç odalı bir yer bulamadığını ve Menderes'in mektuplarının yaşamak kudretini verdiği söylüyor.
- 48:05Yassıada'da Yargılananlar
- Yassıada davasında 202 celse, 1003 saat çalışma süresi, 592 sanık, 568 tanık ve 5 gizli oturum yapılmış.
- 15 sanığa ölüm cezası, 402 sanığa müebbet hapis, 135 sanığın beraatine ve 5 sanığın davalarının düşürülmesine karar verilmiş.
- Sanıklara savunma için hazırlık süresi tanınmamış, aç, susuz ve hasta bir şekilde mahkemeye çıkarılıp, kulaktan dolma dedikodulara dayanarak cezalar verilmiş.
- 49:23İdamların Gerçekleşmesi
- Yassıada'da kararlar açıklanırken, Cemal Ağa İslam Enstitüsü ve İmam Hatip okullarını ziyaret ederek "ezan Türkçe, Kur'an Türkçe okunmalı" sözleriyle tepkiler almış.
- Milli Birlik Komite üyeleri sıkıştırılmakta, idamların gerçekleşmesi için baskı yapan Silahlı Kuvvetler Birliği Cuntası kurulmuş.
- Milli Birlik Komitesi üyeleri arasında idamlara karşı çıkan 14 kişi sürgüne gönderilmiş, bunların başında Alparslan Türkeş gelmiş.
- 51:23İmrali'ye Yolculuk
- 14 mahkum İmrali'ye doğru seyir halindeyken, Menderes komada olduğundan bir muhriple bir kişi eksik gitmekteydi.
- Gürsel ve arkadaşları infazların kararını oylamaya sunmuş, çıkan sonuç 9 ret, 13 kabul olmuş.
- İdamları istenenler sadece Menderes, Polatkan ve Zorlu olmuş, Bayar'ın cezası ömür boyu hapse, diğerlerinin cezası müebbet hapis olarak değiştirilmiş.
- 53:57İdamların Son Aşamaları
- Polatkan, infaz edilirken sakin ve huzur içinde olduğunu, ailesinin de huzur içinde yaşamasını istediğini belirtiyor.
- İdamların son aşamasında, Menderes'in infazı için telaş ediliyor, ancak idamların olmaması için uluslararası baskılar var.
- İsmet Paşa, Menderes'in idamının durdurulması için çaba gösteriyor ancak başarılı olamıyor.
- 57:12Menderes'in İdamı
- 17 Eylül Pazar günü, Menderes'e son pazarı olarak gelirken, İnonu ve Cemal Gürsel de idamın durdurulması için çaba gösteriyor.
- Menderes, İmrali'ye çıkınca durumu anlar, elleri kelepçelenir ve yakasına infaz kararı takılır.
- Menderes, darağacında son nefesini verir, idamından önce diğer iki arkadaşının idamından haberi olmaz.
- 59:38İdamların Sonuçları
- İhtilalciler, üç devlet adamını asarak ihtilalci olduklarını halka ispatlamışlardır.
- İmrali'deki mezarlar senelerce mahkum edilmiş, taşla doldurulmuş ve naklinin yasaklandığı bir süreç yaşanmıştır.
- Naaşların nakli istenmesinin sebebi, darağacında can veren üç devlet adamının şeref mirasının ağarması ve karanlığın dağılmasıydı.
- 1:02:46Mezarların Nakline Yönelik Mücadele
- Yıllar geçtikçe, hükümetler mezarları nakledeceğiz vaadini vermiş ancak hiçbiri bunu gerçekleştirememiştir.
- 1990 yılında Anavatan Partisi milletvekilleri tarafından hazırlanan tasarıyla mezarların devlet töreniyle nakillerinin yapılması ve eski demokratların itibarlarının iadesi istenmiştir.
- SHP milletvekilleri tasarıya çekimser oy kullanarak, üç devlet adamının mezar nakillerine rıza göstermemişlerdir.
- 1:06:06İdamları Yapanların Akıbetleri
- İhtilalin emre vaki lideri Cemal Gürsel, 1966 yılında felç geçirip 14 Eylül 1966'da ölür.
- Yassıada Yüksek Adalet Divanı Başkanı Salim Baş, Ankara'da kader sokakta ölür.
- Yassıada Sancısı Ömer Altay, yargıtay'da iş takibi yaparken kalp krizi geçirip ölür.
- Yassıada Komutanı Tarık Güryay, annesini kaybedince sarhoş bir hayat sürer ve 29 Eylül 1985'te perişan bir şekilde ölür.
- 1:07:38Günlük Mektup Yazma Geleneği
- Her gün sabah ilk iş olarak mektup yazmakla başlıyor.
- Uyku geçirmezken şafakta kalkıp sıhhatine ve selametine dua edip mektup yazıyor.
- Genellikle öğleden sonra ikinci mektubu da yazarak habersiz bırakmamak için çaba gösteriyor.
- 1:07:56Dua ve Umut
- Her gün yazışma minnettarlık duyuluyor ve nemli gözlerden yaşlar akarken dualar ediliyor.
- Hakikatlerin anlaşılacağı ve selamete çıkılacağı umut ediliyor.
- Hasret ve iştiyakın arttığı belirtilerek Allah'ın çileleri kafi görüp selametle kavuşturacağı dileği ifade ediliyor.
- 1:08:41Son Sözler
- "Mal mülkü olma, mağdur deme" sözüyle sona eriyor.
- Ben gibi bir muhalif yer eser savurur, harman gibi ifadesiyle bir sonraki konu başlıyor.