Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Libya doğumlu bir coğrafya öğretmeninin gece yarısı (saat 1) kurak ve yarı kurak topoğrafya konusunu anlattığı bir eğitim içeriğidir. Öğretmen, tahtada çizimler yaparak konuyu detaylı şekilde açıklamaktadır.
- Video, kurak ve yarı kurak topoğrafyanın morfojenetik bir şekil olduğunu açıklayarak başlıyor, ardından bu bölgelerin coğrafi konumları, özellikleri ve oluşum mekanizmaları ele alınıyor. Ders, çöllerin oluşumunda etkili olan faktörleri (dönence çölleri, karasallık çölleri, yer şekilleri, soğuk su akıntıları) ve rüzgar etkisiyle oluşan topoğrafik yapıları (pediment, insellberg, bahada, deflasyon çukuru, kumullar) detaylı şekilde inceliyor.
- Videoda ayrıca kurak bölgelerde allojen akarsular, ark sahalar, kserofil bitkiler, kaliş ve erg gibi özellikler; yarı kurak bölgelerde ise açık havza akarsular, epizodik akarsular, endoroid kapalı havzalar, sdf (seylan) ve hardman gibi özellikler açıklanıyor. Çölde kumulların oluşumu, sıcaklık değişimlerine bağlı olarak oluşan yerel rüzgarlar ve bunların kum tepelerini nasıl etkilediği de detaylı şekilde anlatılmaktadır.
- Kurak ve Yarı Kurak Topoğrafya Tanıtımı
- Kurak ve yarı kurak topoğrafya, morfojenetik bir şekil olup iklim kontrolünde olan bir topoğrafyadır.
- Tam kurak bölgeler çöllere denk gelirken, yarı kurak bölgeler step, savan ve ılıman karasal bölgelere denk gelir.
- Kurak bölgelerde alojen (yabancı) akarsular bulunur, yani kaynağını kurak bölgeden alıp denize dökülen açık havza akarsular.
- 03:28Kurak Bölgelerin Özellikleri
- Kurak bölgelerde çoğu zaman ark sahadır, yani tamamen akıştan yoksun kapalı havzalardır.
- Kurak bölgelerde kserofil (kuraklığı isteyen) bitkiler görülür ve şiddetli buharlaşma nedeniyle topraktaki kılcal boşluklardan yukarı doğru gelen tuz veya kalsiyumdan oluşan ince kabuk örtüsü olan kaliş oluşur.
- Kurak bölgeler genellikle 250 milimetrenin altında yağış alan yerlerdir ve erg adı verilen geniş kumul örtülerine rastlanır.
- 05:38Yarı Kurak Bölgelerin Özellikleri
- Yarı kurak bölgelerde 250-500 milimetre arası yağış bulunur ve açık havza akarsular (ekzoik) olabilir.
- Yarı kurak bölgelerde mevsimsel (epizodik) akarsular bulunur, bu sellerenme ile oluşan, 30-40 gün akar ve bir sonraki seneye kadar ortada olmayan akarsulardır.
- Yarı kurak bölgelerde endoroid (iç akışlı) kapalı havzalar da rastlanır ve sellerenme sonucu oluşan erozyona sdf (seylan) denir.
- 08:05Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerin Oluşma Nedeni
- Kurak ve yarı kurak bölgelerin oluşma nedeni subtropikal (daimi dinamik) yüksek basınçtır.
- Yüksek basınçta hava hareketi alçalıcıdır ve alçalan hava yağış getirmez.
- Dünyanın çöl alanları: Kuzey Afrika'da Sahra, Arap Yarımadası'nda Rubül Hali, Nüfuz, Necef, Hindistan'ın kuzeybatısında Tar Çölü, Amerika'da Nevada Çölü, Avustralya'da Gibson, Victoria ve Simpson Çölleri, Güney Amerika'da Atacama Çölü ve Güney Afrika'dadır.
- 10:16Çöllerin Oluşumunda Etkili Faktörler
- Dönence çölleri (Kalahari, Nabib) yüksek basıncın etkisiyle oluşur.
- Asya'nın iç kesimleri (Gobi, Taklamakan, Deştlük, Kızılkum) karasallık çölleridir, denizlere uzak oldukları için nemli hava kütlelerinin ulaşamadığı noktalardır.
- Yer şekilleri de çöle sebep olur; örneğin İran'daki Deştlük Kebir'de Zagroslar ve Ebruzlar denizel etkiyi keserek çölleşme yaratır.
- 11:54Fön Rüzgarları ve Çölleşme
- Buz dağlarını aşıp inen fön rüzgarları (yüzgün rüzgarları) çölleşmeye katkıda bulunur.
- Amerika'nın batısındaki kurak bölgelerde klasik fönler (şahin ok) kayalık dağları aşıp inerek tuz gölleri oluşturur.
- Atacama Çölü, alt dağların denize etkiyi kesmesi, Oğlak Döncesi'nin geçmesi, subtropikal yüksek basınç ve Humboldt Peru soğuk su akıntısı nedeniyle dünyanın en kurak çölüdür.
- 14:07Soğuk Su Akıntıları ve Çölleşme
- Nabib Çölü, Benguela soğuk su akıntısının ve subtropikal yüksek basıncın neden olduğu bir çöldür.
- Avustralya'nın batısı çöl, orta ve batısı çöldür.
- Güney yarımkürede karaların batı kıyılarında soğuk su akıntılar varken, doğu kıyılarında sıcak su akıntılar oluşur.
- 15:50Kurak Bölgelerde Rüzgarın Etkileri
- Deflasyon, rüzgarın kumu alıp taşımasıdır ve deflasyon çukuru oluşturur.
- Korozyon, rüzgarın mekanik olarak kayaları parçalayabilmesidir.
- Atrisyon, taşınan kum tanelerinin kaya çarpıp aşınmasıdır.
- Saltasyon, tanelerin rüzgar zemine çarparak sıçratarak taşınmasıdır.
- 17:12Erozyon Türleri
- Damla erozyonu, ani yağışlarla yarı kurak bölgelerde yağmur damlalarının yere düşmesiyle oluşur.
- Parmak erozyonu, parmak boyutunda yarıklar oluşturulması ve birbirine paralel küçük oluklar şeklinde olmasıdır.
- Oluk erozyonu, daha geniş batlans yüzeylerinin (kırgı bayırların) oluştuğu erozyondur.
- Riperian erozyonu, akarsuyun kendi yatağında yaptığı, en geniş yarıkların bulunduğu vadilerdir.
- 18:41Yarı Kurak Bölgelerin Topografyası
- Yarı kurak bölgelerin en belirgin topografyalarından biri bolsonografidir.
- Bolsonografide en solda yüksek dağlık kesimler, aşağıda taban seviyesi ve arada az eğimli bir yüzey bulunur.
- Yüksek dağlık kesimlerle taban seviyesi arasında oluşan aşınım yüzeyine pediment denir.
- Pedimentler üzerinde aşınından kurtulmuş tepecikler kalmış olup, bu tepeciklere inselberg, lubbin veya Türkçe'de adatepe denir.
- Taban seviyesi olan, içerisinde bataklık, tuzlu bataklık veya geçici göl bulunan bölgelere plaja adı verilir.
- 20:04Kurak Bölgelerin Topografik Özellikleri
- Plajalar göle denir ve gölün etrafında ve içinde bulunduğu arazi komple daha açık renkte gösterilir.
- Dağlık kesimlerle plaj arasındaki aşının yüzeyine inselberg, aşının yüzeyinden kurtulmuş tepelere pediment, aşımdan kurtulmuş yüzeylere insellberg (nubin) denir.
- Topoğrafyanın geneline bosonografi denir ve pediment araziler bazen yamaç döküntüleri ile kaplı olabilir, bu durumda bunlara baada denir.
- 21:11Pediment ve Pedipler
- Pedimentler zamanla yan yana çok sayıda birleşip bir araya gelebilirler, bu durumda çoğul ifade olan pedleri kullanılır.
- Pedipler, pedimentlerin birleşmiş ve daha geniş halleridir ve kurak bölge topografyasıdır.
- Tuz Gölü ve çevresi, pedimentlerin birleşmiş ve daha geniş halleri olan pediplerin bir örneğidir.
- 23:02Bahada ve Kanyonlar
- Bahada, pedimentlerden farklı olarak yamaç döküntüleri, yamaçtan gelen akıntılarla, çeşitli şartlarla, sellerle gelen akıntıların getirdiği döküntülerden oluşur.
- Bahada, pedimentlerden farklı olarak yerlikaya'dan müteşekkil, aşınım düzlüğü değil yamaç döküntülerinin bulunduğu bir nevi pit montudur.
- Kanyonlar yarı kurak bölgelerin tipik şekillerinden biridir ve birçok iklim bölgesinde bulunabilirler, ancak kurak ve kurak bölgelerde çok daha yaygın olurlar.
- 25:08Deflasyon Çukuru ve Yardanlar
- Deflasyon çukuru, rüzgarın taşıması sonucu kumu kaldırması sonucu ortada kalan daha küçük çukurdur.
- Yardanlar, hakim rüzgar yönüne paralel uzanan kayalar ve aralarında bulunan kilsit gibi gevşek kumullar malzemelerdir.
- Rüzgar zamanla malzemeyi kaldırırken kayayı ortadan kaldıramaz, fakat kayanın üstünü U-profilli pürüzlü bir hale getirebilir.
- 25:59Hamada ve Rek
- Hamada, rüzgar deflasyonu sonucu kum ortadan kalkınca altından yerli kayadan müteşekkil blok blok taşlar çıkmasıdır.
- Rek, rüzgar kumu kaldırır ve altından daha önceki alüvyal dolgu çıkmasıdır.
- Rek daha çok Kuzey Afrika'da, hamada ise daha çok Orta Asya'da görülür.
- 27:33Rüzgar Aşındırması Sonuçları
- Hamada'nın olduğu yerdeki taşlara, rüzgar aşındırması sonucu oluşan köşeli, keskin kenarlı kayaçlara façalı çakıl (drive counter ven tüfek) adı verilir.
- Mantar kaya, rüzgarın taşıdığı kum taneleri bir kayanın alt tarafını oyarak üst tarafı kalması sonucu oluşur.
- Şahit tepe, sadece rüzgar etkisiyle değil, akarsu etkisiyle de oluşabilir ve genelde kurak bölgelerde görülür.
- 28:57Tafoni
- Tafoni, küçük rüzgar mağaralarıdır ve kurak ve yarı kurak bölgelerde zemine sızan sular tekrar yükselerek erittikleri minerallerin buharlaşması esnasında yüzeyde birikirler.
- Yüzeydeki kütlenin direncinin artırmasına neden olurken, iç kısımlarda kimyasal çözümle devam eder ve kuş yuvası büyüklüğünde oluklar oluşur.
- Bu çukurlara tafoni adı verilir ve yüzeydeki direnç artarken, iç kısımlarda çökme olayları devam ettiği için çok çukurlu bir yapı ortaya çıkar.
- 31:43Kumul Türleri ve Oluşumları
- Enine kumul, rüzgarın esiş yönüne dik duran kumullardır ve zamanla içbükey bir hal alabilir.
- Parabolik kumul, rüzgarın içbükey kısmına geldiğinde oluşur ve zamanla daha da bükülerek firkete kumlu haline gelir.
- Barkan, kumu durduracak bir ağaç veya kaya gibi engel olduğunda oluşur ve parabolik kumuldan farklı olarak rüzgarın dış kısmına gelir.
- 33:39Çölde Kum Hareketleri
- Çölde kum hep hareketlidir ve ertesi gün veya iki ay sonra aynı yerde olmayabilir.
- Devil (şeytan minaresi), sıcaklığa bağlı ani yükselim hareketleri nedeniyle oluşan lokal rüzgardır ve küçük hortumlar oluşturarak kumları dağıtır.
- Boyuna kumullar, en büyük kum tepeleridir ve 100-200 metreyi bulan bu tepeler üzerinden kervanlar, jipler ve safariler geçebilir.
- 35:27Diğer Kumul Türleri
- Yıldız kumulları, farklı yönlerden gelen rüzgarların biriktirilmesiyle oluşur.
- Ripple marklar, yüzeye dalgalı bir görünüm kazandıran küçük kum tepeleridir ve denizel kaynaklı, dalga etkili veya rüzgar etkili olabilir.
- Kurak ve yarı kurak bölgelerin oluşmasında etkili olan faktörler arasında ekseroid açık havza, endrooid kapalı havza, epizodik mevsimsel akarsu ve allojen yabancı akarsu gibi kavramlar bulunmaktadır.