Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Kırım Tatarlarının tarihsel geçmişi ve milli mücadelesini anlatan bir belgesel formatındadır. Sunucu, Kırım'ın tarihi yerlerini ziyaret ederek olayları anlatmakta ve İsmail Gaspıralı gibi önemli Tatar aydınlarının rolünü ele almaktadır.
- Video, Kırım Tatarlarının 250 yıllık talihsiz öyküsünü kronolojik olarak sunmaktadır. Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım'ın Rusya'ya ilhakı, Kırım Savaşı (1853-1856), Rus İmparatorluğu'ndaki durumu, İsmail Gaspıralı'nın reformları, 1944'te Sovyetler tarafından sürgün edilmesi ve vatanlarına dönüş mücadelesi detaylı şekilde anlatılmaktadır.
- Belgeselde ayrıca Kırım Tatarlarının sürgün yolculuğu, zorlu yaşam koşulları, mal ve mülklerinin yağmalanması, tarihi yapıların yok edilmesi ve köy adlarının değiştirilmesi gibi olaylar da aktarılmaktadır. Video, Tatarların dönüş öyküsünün gelecek bölümde anlatılacağını belirterek sona ermektedir.
- 00:21Kırım Tatarlarının Tarihi
- Kırım Tatar ulusunun son 250 yılda yaşadığı talihsiz öyküler, savaş, ayrımcılık, ekonomik, siyasi ve kültürel baskılar, kuraklık gibi doğal afetler sonucu acılarla doludur.
- Kırım Tatarları yurtlarından koparılıp toptan sürgüne gönderilmeleri onlar için en ağır darbedir.
- Sürgünden sonra 50 yıl boyunca yok sayılan bu halk bugün hala ayaktadır ve Kırım Tatarları tüm olumsuzluklara rağmen varoluş mücadelesinin kahramanlarıdır.
- 02:36Küçük Kaynarca Antlaşması
- 1774 yılında Dobruca'nın Küçük Kaynarca kasabasında Osmanlı İmparatorluğu'nu temsilen Sadrazam Yardımcısı Ahmet Resmi Efendi, Rusya'nın Tuna'daki Osmanlı kuvvetlerini yenilgiye uğratmasından sonra imzalanan bir yenilgi anlaşması imzalar.
- Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Karadeniz'in kuzeyi Kırım'dan ve Sarabya'ya kadar Osmanlı'dan alınıp müstakil hale getirilir ve Kırım Hanlığı Rusya'ya karşı tamamen savunmasız kalır.
- Anlaşma hükümlerine göre Osmanlı topraklarında yaşayan Slavların hamisi artık Rusya'dır ve 1783'te Çarlık Rusya Kırım'ı işgal eder.
- 04:54Kırım'ın İlhakı ve Tatarların Göçü
- Rusların Kırım'ı ilhakı basit bir işgal hareketinin sonucu değildi; Ruslar Kırım'ı Tatarlardan arındırmak için kıyı bölgelerinde oturanları iç bölgelere sürdüler.
- Liman kentleri hızla Ruslaştırıldı ve Rus kolonizasyonu daha sonra iç bölgelere de kaydırıldı.
- Tatarlar ağır vergiler, dini ve kültürel baskı ve kısıtlamalarla göçe zorlandılar ve 18. yüzyılın sonunda Anadolu'ya büyük bir göç hareketi yaşandı.
- 07:07Kırım Savaşı'nın Başlangıcı
- Çarlık Rusyası orduları 1853 Mayıs'ında Osmanlı'nın egemenliği altında bulunan Eflak ve Boğdan'ı isgal edince, iki ülke arasında uzun süredir devam eden gerginlik topyekun bir savaşa dönüştü.
- Avrupa'daki güç dengelerinin Rusların lehine bozulmasından endişe eden Britanya, Fransa ve Sardunya Krallığı, Osmanlı İmparatorluğu'nun yanında savaşa girdiler.
- Ruslar, Osmanlı topraklarında yaşayan Ortodoksları himaye etmekte kararlı olduğunu savunurken, işgal ettiği topraklardan da çekilmeyeceğini açıkladı.
- 07:40Savaşın Gelişimi
- Avusturya ile Yunanistan, Osmanlı koalisyonuna yakın duruş sergilerken, Rus ordusu Tuna'nın kuzeyini tümüyle işgal edip nehri geçti ve Silistre'yi kuşattı.
- Fransa ve Britanya askerleri Gelibolu Yarımadası üzerinden Osmanlı ordusuna destek amacıyla Varna'ya sevk edildi ve Avusturya'nın da çatışmalara dahil olmasıyla Balkanların kuzeyinde bölgesel düzeyde bir dünya savaşı yaşandı.
- Müttefikler Rusya'yı barışa zorlamak için Kırım Yarımadasında da bir cephe açmaya karar verdiler ve savaşın en kritik bölgesi Rus donanmasının konuşlandığı kent Sivastopoldü.
- 08:24Kırım Savaşı'nın Sonuçları
- Sivastopol müttefik kuşatmasına başarıyla dayandı ve Eylül 1854'te Kırım'a çıkarılan asker sayısı rekor seviyeye ulaşmıştı.
- Kırım sahillerinde 30 bin Fransız, 21 bin Britanyalı ve 60 bin Osmanlı askerinden oluşan dev bir müttefik kuvveti vardı ve bu muazzam ordu karaya 89 harp ve 267 nakliye gemisiyle çıkarılmıştı.
- 1855 ilkbaharında 140 bin askerlik bir müttefik kuvveti daha bölgeye sevk edildi ve Ruslar mağlubiyeti kabul edip Kırım'ın kuzeyine çekildiler.
- 09:07Paris Antlaşması
- Çar Birinci Nikolay'ın ölümüyle tahta çıkan II. Alexander, Rus ekonomisini sarsan bu savaşı bitirmeye karar verdi ve müttefiklerin istediği şartları esas alan bir anlaşma için hazır olduğunu açıkladı.
- 30 Mart 1856'da Paris'te imzalanan anlaşma ile Rusların mağlubiyeti tescil edildi ve Paris Antlaşması'ndan Osmanlı dışında herkes karlı çıktı.
- Paris Antlaşması'nda İslahat Fermanı'na atıfta bulunulması ayrı bir olumsuzluktu; ferman, Batı'nın elinde önemli bir koza dönüşecekti ve Britanya, Fransa ve Batı'nın diğer güçlü devletleri bu maddeyi kullanarak azınlık hakları talebi ile ileride Osmanlı'nın iç işlerine daha rahat karıştılar.
- 10:20Kırım Savaşı'nın Kayıpları
- Kırım'da üç yıl içinde toplam yarım milyon asker ve sivil hayatını kaybetti, sadece Osmanlıların kaybı 175.300 olarak kayıtlara geçmişti.
- Sivastopol'da ve bölgede en az 260 şehitimiz yattığını öğrendik ve Kırım'da hayatını kaybeden tüm askerlerimizin hatırası için bu görkemli abide yakın bir dönemde buraya dikilmiş.
- Kırım Savaşı'nın en kritik çatışmalarının yaşandığı Balaklava sahiline gidiyoruz.
- 11:53Balaklava Limanı
- Sivastopol'ün 20 kilometre doğusunda yer alan ve tıpkı onun gibi Haliç görünümlü doğal bir liman olan Balaklava, Kırım Savaşı sırasında çıkartma yapılan bölgelerden biri.
- Tatarcada "balıklıova" anlamına gelen koridor şeklindeki körfezin hemen girişinde 14. yüzyılda Cenevizliler tarafından inşa edilmiş büyük bir kale yapısının kalıntıları dikkat çekiyor.
- Balaklava, İkinci Dünya Savaşı'nda Nazilerin inşa ettiği, sonradan Sovyetlerin denizaltı sığınağı ve nükleer silah üssü olarak kullandığı kayalara oyulmuş gizli limanıyla da meşhur.
- 13:36Kiptato Düzlüğü
- Balaklava'nın kuzeyinde Kırım Savaşı'nı İngilizlerin toplumsal belleğine derinden kazımış bir çatışmanın yaşandığı düzlüğe ulaşıyoruz.
- Hafif süvari alayının hücumu olarak tarihe geçen çatışma, Alfred Lord Tson ve Rod Kipling gibi İngiliz şairlerine ilham kaynağı olmuştu.
- Kiptato Hon (Kiptato Düzlüğü Bayırı) olarak bilinen bölgede, Rus topçu birlikleri tepede yer alırken, güneyden elit seçkin İngiliz süvari birliği taarruza geçmişti ve bu çatışmada Winston Churchill'in büyükbabası da hayatını kaybetmişti.
- 15:04İngiliz Süvari Alayının Hücumu Tartışması
- Tarihçiler, İngiliz süvari alayının hücumu olarak bilinen kahramanlık öyküsü üzerinde farklı görüşlere sahipler.
- Son yıllarda İngiliz tarihçileri dahil bir grup, bu saldırının Osmanlı askerlerince gerçekleştirildiğini ve ada basını tarafından hazırlanan bir savaş propagandası olduğunu savunuyor.
- Hollywood bu savaş öyküsünü 1936 ve 1968 yıllarında iki defa uyarladı, 1968'deki versiyonun savaş sahneleri Türkiye'nin mali desteği ve Türk Silahlı Kuvvetleri'nin katkısıyla Ankara'nın Sincan köyü yakınlarında çekildi.
- 16:22Kırım Savaşı Sonrası Tatar Göçü
- Kırım Savaşı öncesinde baskı yöntemleriyle topraklarından göç etmek zorunda bırakılan Tatarlar, savaşın ardından Balkanların kuzeyine, özellikle Dobruca'ya akın ettiler.
- Göçmenler için nihai hedef Anadolu'ydu ve her siyasi deprem, savaş ve baskı döneminden sonra ana yurtlarını terk etmek zorunda kalan Tatarların arazileri Ruslar tarafından yağmalandı.
- Kırım'ı Rusya'nın parçası haline getiren Çarlık, stratejik önemi nedeniyle yarımadada dev yatırımlara girişti ve Kırım'daki Türk geçmişine ait izleri silmek için kentlerin adlarını değiştirdi.
- 17:55Kırım Tatarları'nın Eğitim ve Kültür Hayatı
- Bu dönemin tek olumlu tarafı Kırım'da pek çok okul ve hastanenin açılmasıydı ve 19. yüzyılın ilk çeyreğinde bu okullarda Tatarlar da eğitim görmeye başladılar.
- Kırım Tatarları kısa sürede Rus İmparatorluğu içinde en bilinçli ve en aydın azınlık toplumu haline geldiler.
- Batılı eğitim almış, iyi yetişmiş ama ulusal kimliklerine ve köklerine bağlı bir Tatar aydın kesimi oluşmuştu ve Gaspıralı İsmail Bey bu aydınlardan en bilineniydi.
- 18:32İsmail Gaspıralı'nın Hayatı ve Çalışmaları
- Kırım Tatarları, 300 yılı aşkın süreyle Anadolu'daki kuzenlerinin bir cihan imparatorluğu inşa etmesine yardımcı oldular ve ortak kaderin devamı için çaba sarf ettiler.
- İsmail Gaspıralı, Müslüman Türk dünyasında dilde, fikirde ve işte birlik oluşturabilmek için önemli çalışmalar yaptı ve Rus İmparatorluğu'nda yaşayan Türk ve İslam toplumlarının eğitim ve kültür reformuna öncülük etti.
- Gaspıralı, Bahçesaray'daki Kaytaz Ağa Mahallesi'nde açtığı okulda 40 günde Türkçe okuma yazma kursuyla işe başladı ve bu kazana dek yayılacak 5 bin yakın okulun açılması için bir milattır.
- 19:50Tercüman Gazetesi ve Türk Birliği
- Kırım'ın Ruslar tarafından işgalinin yüzüncü yılında 1883'te Bahçesaray'da Tercüman gazetesini çıkardı ve Rusya'da yaşayan Türklerin bulundukları 53 şehirde Türk lehçelerinde 256 gazete yayımlandı.
- Sovyet rejiminin yerleşmesine kadar bu okullar ve gazetelerle Rusya topraklarında adeta bir Türk devrimi'nin ayak sesleri duyulur.
- Gaspıralı'nın mezarı Bahçesaray'da okulun hemen yanında yer alıyor ve esaret altındaki Türk halklarını birlik ve dayanışmaya çağıran bu eylem adamı, ülküsünü "dilde, fikirde, işte birlik" şeklinde özetler.
- 21:11Tercüman Gazetesi'nin Önemi
- Bahçesaray'da Türk dünyası için önemli mekanlardan birinin içinde İsmail Gaspıralı'nın çıkarmış olduğu Tercüman gazetesinin basıldığı matbaa binası bulunuyor.
- Tercüman gazetesi, Arapça alfabe ve Rusça alfabe kullanmasına rağmen dilde ortak bir havayı yakalaya bilmişti ve Çağatay lehçesinden, Oğuzca'dan, Osmanlı Türkçesinden, Azerice'den, Kırım Tatarcasından kelimeler toplamış, harmanlanmış bir Türkçeyle yayına verilmişti.
- Saraybosna'dan, İstanbul'dan ta Şam'a, Kudüs'e kadar dağılmış Türk aydınları, Tercüman gazetesi sayesinde birbirleriyle iletişim kurabiliyorlardı ve bir anlamda ortaya bir Türkçe esperantosu çıkmıştı.
- 23:45Kırım Tatarlarının Bağımsızlık Arayışı
- Kırım Tatarlarının milli bilinç ve kimlik arayışında çok sayıda Tatar aydını rol oynar ve Kazan'daki akrabaları ile yeni bir gelecek inşa etmek amacıyla yakın temas kuran Kırım Tatarları, 1917 öncesinde örgütlenmeye başladılar.
- İstanbul'un da desteğiyle Vatan adlı bir örgütle bağımsızlık arayışına giren Kırım Tatarları üç büyük kurultay gerçekleştirdi ve birinci kongrede bağımsız bir devlet ilanı için ilk adımı atan ve Numan Çelebi Cihan'ı Kırım Halk Cumhuriyeti'nin ilk başkanı ilan eden Tatarlar, Cihan'ın Bolşevikler tarafından öldürülmesiyle büyük hayal kırıklığı yaşadılar.
- 1921 yılına kadar bağımsız bir ülke inşa etmeye çalıştılarsa da iç savaşın en zorlu coğrafyasında Kızıl ve Beyaz Ordunun arasında sıkıştılar ve Bolşeviklerin iktidarı tümüyle ele geçirmesinden sonra Kırım Tatarları için yine zorlu bir dönem başladı.
- 25:15Kırım Tatarlarının Sürgünü
- 1921-22 yıllarında Kırım'da yanlış zirai uygulamalar nedeniyle ortaya çıkan temel gıda yoksunluğu ve açlık felaketi on binlerce insanın ölümüne neden oldu.
- 1928'de Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti başkanı milliyetçi lider Veli İbrahim'in idam edilmesiyle Kırım'da Stalinist baskı ve şiddet ağırlaştı ve çoğu Tatar köylüsü topraklarını paylaşmadıkları gerekçesiyle Urallara ve Güney Sibirya'ya sürüldü.
- 1931-33 yılları arasında Kırım'da yine büyük bir açlık felaketi yaşandı ve Moskova'nın hiçbir önlem almadığı, aksine kaderlerine terk ettiği Tatarlar artık sistemli soykırım kurbanı bir toplumdu.
- 25:58Kırım Tatarlarının Toplu Sürgünü
- Geriye kalanlar İkinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle silah altına alındılar; gençler Sovyet ordusunda savaşırken, Kırım'da yaşlılar Almanların işgaline ayak gerektiler.
- Almanlarla işbirliği yaptıkları gerekçesiyle Sovyet ordusu Kırım'ı geri aldıktan hemen sonra 11 Mayıs 1944'te gizlice imzalanan bir kararla topyekün topraklarından sürüldüler.
- 18 Mayıs 1944'te gece yarısından itibaren hayvan vagonlarına bindirilip Orta Asya'ya ve Sibirya'ya sürgün edilen Kırım Tatarları, evlerine dönebilmek için büyük mücadele verdiler ve bu mücadelesi insanlık tarihinin bilinen en dramatik öykülerinden biridir.
- 28:18Kırım Tatarlarının Sürgünü
- Sovyet kahramanlık madalyası almış Tatarlar bile sürgün edildi ve vagonlar hınca hınç dolduruldu.
- Vagonlar dışarıdan mühürlendi ve en az üç-dört hafta sürecek ölüm yolculuğunda Tatarlara yiyecek ve su verilmedi.
- Çoğunlukla yaşlı ve çocuklar, günlerce yiyecek ve su verilmeyen vagonlarda öldüler.
- 28:47Sürgün Sonrası Yaşam Koşulları
- Özbekistan ve Kazakistan'da çöl ve verimsiz bozkır arazilerine sürülen Tatarlar, Stalin'in bir gecelik kararıyla sadece ailelerine değil, vatanlarını da kaybetmişlerdi.
- Sürgün edindikleri yerlerde asgari yaşama ve barınma imkanlarından yoksun, ağır çalışma şartlarında ve her türlü temel ihtiyaçtan uzak ayakta kalmaya çalışanlar, özel iskan rejimi nedeniyle bulundukları mahalden uzaklaşamıyorlardı.
- Bu yasağa karşı gelenler ölüm cezasına çarptırıldılar ve sürgün yolculuğu ve bunu takip eden ilk birkaç yıl içerisinde en az yüzbin Kırım Tatarı hayatını kaybetti.
- 29:33Sürgünle Birlikte Yok Edilen İzler
- Sürgünle birlikte Kırım Tatarlarından kalan bütün izler yok edilmeye başlandı.
- Onlara ait mal ve mülkler yağmalanırken, Kırım'ın Türk-Islam geçmişine ait tarihi binaları, abideleri ve eserleri yerle bir edildi.
- Kütüphanelerdeki Kırım Tatarcası kitaplar yakıldı, köylerin adları değiştirildi, Han Sarayı'nın haziresi hariç tüm mezarlıklar yok edildi ve mezar taşları kireç kuyularında eritildi.
- 30:08Sürgün Sonrası Yaşam ve Dönüş Hayali
- Kırım, 1954'te Ukrayna'nın Rusya'ya katılmamasının 300. yıl dönümü dolayısıyla bir jest olarak Ukrayna topraklarına bağlandı.
- Sürgünde Özbekistan, Kazakistan ve Güney Sibirya'nın en verimsiz topraklarında yaşam mücadelesi veren Tatarlar, buralarda bilmedikleri bir iklimde, zorlu tarım arazilerinde yeni bir hayat kurdular.
- Ancak yüreklerinde ve akıllarında hep vatanları oldu ve hep bir gün Kırım'a dönebilme hayali ile yaşadılar.