Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir eğitimci tarafından sunulan İslam öncesi Türk tarihi konulu kapsamlı bir genel tekrar dersidir. Eğitimci, konuları bitirmiş olan öğrenciler için sınavlarda çıkabilecek önemli noktaları vurgulamaktadır.
- Video, İslam öncesi Türk tarihinin temel konularını sistematik olarak ele almaktadır. İçerikte Türk adının anlamları, Türklerin anayurdu, Orta Asya'daki ilk uygarlık merkezleri, İskitler, Asya Hun İmparatorluğu, Göktürkler, Uygurlar ve diğer Türk boyları (Kırgızlar, Karluklar, Hazarlar, Türgişler, Avarlar, Sibirler, Bulgarlar, Oğuzlar, Peçenekler, Kıpçaklar, Başkırtlar) hakkında bilgiler sunulmaktadır.
- Ders ayrıca Türklerin siyasi yapısı, hukuk sistemi, askeri anlayışı, ekonomisi, sosyal hayatı, inanç yapısı, alfabeleri, destanları, yazılı edebiyatı ve takvimleri gibi konuları da kapsamaktadır. Eğitimci, bir sonraki derste Türk İslam tarihini anlatacağını belirterek dersi sonlandırmaktadır.
- 00:10Genel Tekrar Tanıtımı
- Bugün detaylı bir konu anlatımı değil, konuları bitirmiş olanlar için çıkabilecek noktalar üzerinde durulacak.
- Instagram yoluyla gelen sorular cevaplanacak ve güncel gelişmelerin tarihsel arka planları aydınlatılacak.
- Emrah Vahap Özkaraca ile birlikte güncel bilgiler kitabı çıkarma hazırlığı içerisinde.
- 02:04Türk Adının Anlamları
- Türk adının anlamları arasında Çin kaynaklarında miğfer, güçlü, töreli, kuvvetli, olgunluk çağı gibi anlamlar bulunuyor.
- Türk adı ulusçu bir kavram olarak görülüyor ve Türklerin yüklediği anlamlar sorulabilir.
- Kaşgarlı Mahmut Türk adının anlamını olgunluk çağı olarak, Ziya Gökalp ise hukuk nizam sahibi olarak açıklamıştır.
- 03:26Türklerin Anayurdu ve Orta Asya'daki Uygarlık Merkezleri
- Türklerin anayurdu Orta Asya'dır; kuzeyinde Sibirya, batısında Hazar Denizi, doğusunda Kingan Dağları, güneyinde Hindikuş ve Karanlık Dağları ile çevrilidir.
- Orta Asya'daki en eski kültür merkezi Anav'dır, ancak Türklerin en eski kültür merkezi Afanesyevo'dur.
- Atın ilk kez görüldüğü kültür bölgesi Anav'dır, Afanesyevo ise Andronova'dan çok daha öncedir.
- 05:25Orta Asya'daki Diğer Kültür Bölgeleri
- Tagar en gelişmiş kültür evresidir, Karasuk demiri diğer bölgelere göre daha önce işleyen kültür bölgesidir.
- Kelteminar ve Altay gibi kültür bölgeleri de vardır.
- İskitler ilk Türk topluluğudur ve Türklerde mezarlara kurgan, mezar taşlarına balbal denir.
- 05:52İskitler ve Önemli Buluntular
- İskitler kadın savaşçılara Amazon denir ve ilk kadın hükümdar Tomris'in bunların hükümdarı olması ihtimali yüksektir.
- İskitler Orta Asya'nın kuyumcularıdır ve günümüzdeki Yakut Türklerinin ataları olarak belirtilir.
- Türkler atlı göçebe yaşar ve ata binerken üzengi kullanırlar.
- 06:52Pazarı Kurganı ve Esik Kurganı
- Pazarı Kurganı ve Esik Kurganı'ndan elde edilen buluntuların Asya Hunlarına ait olduğu kabul edilmekteydi, ancak seçeneklerde Asya Hunları yoksa cevap İskitler olur.
- Pazarı Kurganı'ndan dünyanın en eski halısı olan Pazarı Halısı çıkarılmış ve günümüzde Rusya'daki Ermitaj Müzesi'nde sergilenmektedir.
- Esik Kurganı'ndan altın elbiseli adam zırhı çıkarılmış ve günümüzde Kazakistan'daki Alma Müzesi'nde yer almaktadır.
- 09:10Altın Elbiseli Adam Zırhı
- Altın elbiseli adam zırhı kurum kuruluş sınavlarında, KPSS, lisans, önlisans ve ortaöğretim sınavlarında çıkabilir.
- Bu zırh uzun süre Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenmiş ve devlet büyüklerinin büyük bir kısmı onunla resim çektirmiştir.
- Kazakistan'ın kurucu devlet başkanı Nursultan Nazarbayev, bu zırhı "bozkırın Tutankamon'u" olarak adlandırmıştır.
- 11:42Hunlar ve Önemli Hükümdarları
- Teoman, Hunlar'ın bilinen hükümdarı olup merkezi Ötüken'dir ve "Tanhu" ve "Şan" ünvanları ilk kez onunla birlikte kullanılmıştır.
- Metehan, Hunlar'ın en parlak dönemidir; ordu sistemi kurulmuş, Çin ile mücadele edilmiş, İpek Yolu üzerinde denetim sağlanmış ve Orta Asya'da Türk siyasi birliğini tamamen sağlamıştır.
- Metehan, ıslıklı oku (çavuş oku) bulmuş ve Çin'i vergiye bağlayarak uzaktan yönetmeyi tercih etmiştir.
- 14:37Hunlar'ın Avrupa'ya Göçü
- Hunlar, Çin entrikaları ve taht kavgaları nedeniyle Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrılmış, Kuzey Hunları Balamir komutasında Karadeniz'in kuzeyinden batıya doğru ilerlemişlerdir.
- Çin baskısı Türk göçüne, Türk göçü de kavimler göçüne neden olmuştur; bu göç sonucunda İlk Çağ kapandı, Ortaçağ başladı ve Roma İmparatorluğu yıkıldı.
- Kavimler Avrupa'ya gidip yerli uluslarıyla karışınca Avrupa'nın etnik yapısı değişmiş, günümüz Avrupa devletlerinin temelleri atılmıştır.
- 16:52Avrupa Hun Devleti
- Avrupa Hun Devleti'nin kurucusu Balamir'dir, merkezi Macaristan'ın başkenti Budapeşte'dir ve en parlak süreci Atilla döneminde yaşanmıştır.
- Uldız döneminde Anadolu'ya ilk akınlar düzenlenmiş, Atilla ise "Etzel" (Tanrının kamçısı), "Savaş tanrısı Ares'in kılıcına sahip hükümdar" ve "Cesur kavimlerin efendisi" olarak anılmıştır.
- Atilla, Batı Roma üzerine İtalya ve Galya seferlerini düzenlemiş, Doğu Roma (Bizans) üzerine Balkan seferlerini düzenleyerek Marugus ve Anatolius Antlaşmaları ile Bizans'ı vergiye bağlamıştır.
- 18:40Birinci Göktürk Devleti
- Birinci Göktürk Devleti'nin kurucusu Bumin Kağan'dır, merkezi Ötüken'dir ve Türk adıyla kurulan ilk devlettir.
- Bumin Kağan, kardeşi İstemi Yabgu ile birlikte devleti yönetmiş, ikili yönetim anlayışını benimsemiş ve ilk ikili yönetim Asya Hunlarında olmuştur.
- Göktürkler, ipek yoluna hakim olmak için Akhun Devleti'ni yıkmış, Sasanilerle ittifak kurup onları yıpratmış ve Hz. Ömer döneminde Türklerle Müslümanlar ilk kez komşu olmuşlardır.
- 21:46Göktürklerin Bağımsızlık Mücadelesi
- Göktürkler Çin esareti altına girdikten sonra bağımsızlıklarına düşkün oldukları için Çin'e karşı defalarca ayaklanıyorlar.
- İlk bağımsızlık ayaklanması Kürşat ayaklanmasıdır, ancak başarılı olamazlar; ardından Kutluk ayaklanması başarılı olup Ötüken'e gelerek ikinci Göktürk Devleti kurulur.
- İkinci Göktürk Devleti bağımsızlık mücadelesi vererek kurulduğu için kuruluşu bakımından Türkiye Cumhuriyeti'ne benzer.
- 22:39İkinci Göktürk Devleti'nin Kuruluşu ve En Parlak Dönemi
- Devletin kuruluşunda vezir Tonyukuk Kutluk Kağan'a yardımcı olur ve 2020 yılında UNESCO 2020 yılıyı Bilge Tonyukuk yılı ilan etmiştir.
- Tonyukuk, "Apa Tarkan" ünvanlı devlet adamıdır ve Orhun abideleri dikilen ilk anıt Tonyukuk'un anıtıdır.
- Göktürklerin en parlak dönemi konusunda kaynaklar arasında farklı görüşler vardır; yeni milli eğitim kitaplarında Kapgan Kağan, eski lise MEB kitaplarında ve bazı kaynaklarda Bilge Kağan olarak geçmektedir.
- 25:16Orhun Abideleri ve Göktürklerin Yazılı Mirası
- Bilge Kağan kardeşi Kül Tigin ile birlikte devleti yönetir ve üçü adına Orhun abideleri dikilir; Tonyukuk kendi anıtını kendisi yazarken, Bilge Kağan ve Kül Tigin'in anıtları Yulu Tigin tarafından yazılır.
- Orhun abideleri Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı eserleridir ve günümüzde Moğolistan'dadır; TİKA'nın önderliğinde Moğolistan'da Orhun Müzesi yapılmıştır.
- Orhun abideleri kısmen siyasetname içeriklidir, devlet adamlarında bulunması gereken özelliklerden bahseder ve sosyal devlet anlayışı vardır; Danimarkalı William Thompson ilk okuyandır.
- 26:56Göktürklerin Alfabesi ve Uygur Devleti
- Göktürk Alfa alfabesi veya diğer adıyla Orhun alfabesi Türklerin ilk milli alfabesidir ve ikinci Göktürkler döneminde kullanılmıştır.
- Karluk, Basmil ve Uygurlar bir araya gelerek ikinci Göktürk Devleti'ne son verirler ve Uygur Devleti dönemi başlar.
- Tonyukuk anıtını Tonyukuk'un kendisi yazdığı için Tonyukuk aynı zamanda ilk Türk tarihçi ve yazar olarak kabul edilmektedir.
- 27:39Uygur Devleti'nin Özellikleri
- Uygur Devleti'nin kurucusu Kutluk, Bilge, Külka'dır ve Orta Asya'da din değiştiren ilk Türk devletidir.
- Uygurlar Maizm (ışık dini) ve Budizm inançlarını benimsemişlerdir; Budizm temeli eşitliğe dayalı, Maizm'de et yemek yasak, tapınaklarda ibadet şarttır.
- Uygurlarda yerleşik hayat, tarım, ilk köyler, kasabalar, tapınaklar ve saraylar görülür.
- 28:36Uygurların Türk Tarihine Kazandırdığı İlkler
- Uygurlar Çin'den matbaayı öğrenmiş ve geliştirmişlerdir; matbaada hareketli harf sistemi kullanarak daha hızlı ve seri basım yapılmasını sağlamışlardır.
- İlk kitaplar, ilk kütüphanecilik, ilk arşivcilik ve ilk ciltçilik faaliyetleri Uygurlarda başlamıştır.
- Uygurlar Soğut kavimlerinden etkilenip Soğut alfabesini kullanmış, sonra kendi milli alfabelerini oluşturmuşlardır.
- 29:36Uygurların Sanat ve Bilim Alanındaki Katkıları
- İlk örgün eğitim faaliyetleri Uygurlarda başlamış, ilk minyatür örnekleri Uygurlarda görülmektedir.
- İlk Çinicilik faaliyetleri, fres (duvar resimleri) ve tiyatronun ilk örnekleri olan ortaoyunu Uygurlarda görülmektedir.
- Uygurlar ipotek senedi, faiz, bankacılık uygulamaları ve ticaret sonucunda bu uygulamaları başlatmışlardır.
- 30:29Uygurların Bölünmesi ve Günümüzdeki Durumu
- Uygurlar Kansu ve Turfan Uygurları olarak ikiye ayrılır; Turfan bölgesindeki Uygurlar mevsiminde yetişmeyen sebze ve meyve üretirler.
- Uygurlar Moğolların Türkleşmesinde etkilidir ve en parlak dönem Moyen-Çur dönemi olarak kabul edilmektedir.
- Karabağla Sago ve Sin-Uşi yazıtları Uygurlara aittir ve Kırgızlar bu devlete son verir; günümüzde özellikle Turfan Uygurları Doğu Türkistan'da bulunmakta ve Çinlilerin soykırımına maruz kalmaktadır.
- 31:43Türk Boyları ve Özellikleri
- Kırgızlar, Moğollara itaat eden ilk Türk boyudur; Moğollara itaat eden ilk Müslüman Türk boyu ise Karluklardır.
- Manas destanı ve Yenise yazıtları Kırgızlara aittir.
- Akkunlar (Eftalitler) Afganistan dolaylarında kurulmuş, Göktürk-Sasani ittifakı sonucunda yıkılmışlardır.
- 32:12Hazarlar ve Türgişler
- Hazarlar Türk tarihinde ilk kez Musevilik ve Yahudiliği benimseyen topluluktur ve Türklerde ilk ilahi dini benimseyenlerdir.
- Hazarlar Hz. Osman döneminde İslam orduları ile Belencer Savaşı'nda mücadele etmiş, Kafkasya'da İslam'ın yayılmasını engellemişlerdir.
- Türgişler ilk para bastıran Türk devletidir ve Baga Tarkan tarafından bastırılan paranın adı Yarmak veya Targiş'tir.
- 33:27Avarlar ve Karluklar
- Avarlar (Şu Anlar) İstanbul'u ilk kuşatan Türk topluluğudur; İstanbul'u kuşatan diğer topluluklar Tuna Bulgarları ve Peçeneklerdir.
- Avarlar Orta Asya'daki devletleri yıkılınca Avrupa'ya gidip Slav toplumları askerlik ve teşkilatlanma konularında etkilemiş, üzengiyi Avrupalı topluluklara öğretmişlerdir.
- Karluklar İslam'ı benimseyen ilk Türk boyudur ve aynı zamanda Moğol hakimiyetine giren ilk Müslüman Türk boyudur.
- 34:53Sibirler ve Macarlar
- Sibirler (Sabarlar) Sibirya'ya adını veren Türk boyudur ve Anadolu'ya akınlar düzenleyerek Kastamonu-Kapadokya çevresine gelip ihtiyaçlarını karşılayıp geri dönüp gitmişlerdir.
- Macarlar önemli bir lideri Arpat'tır ve Avrupa'ya gidip Hıristiyanlığın Katolik mezhebini benimseyip milli benliklerini büyük oranda yitirmişlerdir.
- Günümüzdeki Macarca'da 3500'ün üzerinde Türkçe kelimeye rastlanmaktadır ve ilk Türkoloji Enstitüsü Macaristan'ın başkenti Budapeşte'de kurulmuştur.
- 36:57Bulgarlar ve Oğuzlar
- Bulgarlar (Ogurlar) Kubra döneminde Büyük Bulgar Krallığı kurulmuş, sonradan Tuna ve İtil Bulgarları olarak ikiye ayrılmışlardır.
- Tuna Bulgarları Avrupa'da Hıristiyanlığın Ortodoks mezhebini benimsemiş, İstanbul'u kuşatmış ve hükümdarlarının Çar ünvanını kullandığı Türk devletidir.
- İtil (Volga) Bulgarları Kara Şeyhi Abbasilerle yaptıkları ticaret sonucunda Han döneminde İslam'ı benimsemişlerdir.
- 38:07Oğuzlar, Peçenekler ve Kıpçaklar
- Oğuzlar, Peçenekler ve Kıpçaklar üçünde Bizans ordusunda ücretli askerlik yapmış, 1071 Malazgirt Savaşı'nda Türklerle savaştıklarını anlayınca Bizans'ı satıp Türklerin safına geçmişlerdir.
- Oğuzlar Oğuz Yabgu Devleti, Büyük Selçuklu Devleti ve Osmanlı'yı kurmuşlardır.
- Peçenekler hiçbir zaman devlet kuramamış, boy teşkilatı şeklinde kalmış, Çaka Beyliği ile ittifak yapıp ileride İstanbul'u kuşatmışlardır.
- 39:12Kıpçaklar ve Başkırtlar
- Kıpçaklar (Kumanlar) savaşçı özellikleri gelişmiş olduğu için Eyyubi ve Memlük ordularının temeli onlardan oluşturulmuştur.
- Kıpçaklar kendilerine ait Codex Kumanikus adlı sözcükleri vardır ve Türklerin en güzel boyu olduğu, sarışın ve renkli gözlü erkek ve kadınlardan oluştuğu belirtilir.
- Karadeniz'in kuzeyine Deşti Kıpçak, Sibirya'ya kadar uzanan bölgeye ise Deşti Kıpçak (Kıpçak Bozkırı) denilmiştir.
- 40:18İslamiyet Öncesi Kültür ve Uygarlık
- Veraset yasası tahta geçmeyi düzenleyen kanun veya kuraldır ve Türklerde düzenli bir veraset yasası yoktur.
- Türklerde "ülke hanedanın ortak malıdır" anlayışı ve Kut anlayışı vardır; bu anlayış taht kavgalarına, ikili yönetime ve devletlerin kısa ömürlü olmasına neden olmuştur.
- Türklerde Kut aldığı düşünülen önemli aileler Hunlarda Tuku ailesi, Göktürklerde Aşina, Uygurlarda Yağlakar aileleridir.
- 42:36Eski Türklerde Kurultay ve Yönetim
- Devlet işlerinin görüşüldüğü meclise kurultay, toy, ternek, keneş veya kengeş meclisi denir.
- Kurultay törenin değiştirilmesinde etkili, para bastırma ve vergi toplama yetkisi vardır.
- Kurultaya katılmaya hak kazananlara toygun denir ve kurultaya Kaan, yavru, tigin, şad, buyruk, aygucu ve hatun katılabilir.
- 43:58Eski Türklerde Hukuk ve Töreler
- Eski Türklerde sözlü hukuk geçerli olup, törenin oluşumunda kanun kararları, kurultay kararları ve toplumsal kurallar etkilidir.
- Orta Asya Türklerinde yöneticiler ile halk arasındaki karşılıklı sözleşmeye tüz, sözlü hukuk kurallarına töre denir.
- Töreye herkes uymak zorundadır ve Kaan ile kurultay töre de değişiklik yapabilir.
- 45:06Eski Türklerde Ordu ve Askerlik
- Türklerde eli silah tutan herkes asker kabul edilir, bu ordu millet anlayışıdır.
- Eski Türklerde "su" asker, "kurt" komutan, "yel" keşif kolu, "pantolon" deri kuşak, "potin" ayakkabı anlamına gelir.
- Türklerin ortaya attıkları önemli buluşlar arasında pantolon, deri kuşak ve potin ayakkabı bulunmaktadır.
- 46:37Eski Türklerde Ekonomi
- Orta Asya'da yapılan kazı çalışmaları sonucunda Asya Hunlarına tarihlendirilmiş "kötü kanalı" denilen bir sulama kanalı bulunmuştur.
- Türkler ipek ve kürt yolu üzerinde denetim kurmuş, dokumacılık, denizcilik ve demircilik gelişmiştir.
- Parayı kullanan ilk Türk devleti Göktürkler, para bastıran ilk Türk devleti Türgişler'dir.
- 47:51Eski Türklerde Para ve Ticaret
- Uygurların para yerine kullandığı bez parçaları kamdu kuanpayu böz'dür.
- Eski Türkler Bizans, Çin ve Sasanilerden temin edilen diske benzeyen gümüş paralara satir adını vermişlerdir.
- İlk serbest ticaret pazarı Asya Hunları ile Çinliler arasında gerçekleşmiştir.
- 49:09Eski Türklerde Sanat
- Eski Türklerde taşınabilir sanat eserleri hayvan üslubu işlenmiş, Uygurlara kadar ulaşmıştır.
- Uygur tapınaklarına stupa veya burkan denir, keçi üzerine yapılan renkli deri parçaları yapıştırılarak yapılan resimlere aplike denir.
- Türk üçgeni ve kubbe geleneği Uygurlarla başlamıştır.
- 50:21Eski Türklerde Sosyal Hayat
- Eski Türklerde aileler, sülaleler, boylar milleti, millet devleti oluşturmaktadır.
- Aileye oguş, sülaleye uruk, boda, şey, boya, bot veya ok da denir.
- Budun millet, il veya elde devlet, kün halk demektir ve toylar, şölenler, yenigün (Nevruz) Türklerde birlik ve beraberliği perçinleştiren önemli kavramlardır.
- 51:14Türk İnanç Yapısı
- En eski Türk inancı totemciliktir, bu doğada kutsal sayılan nesnelere tapınma ve kutsal sayılan hayvana uygun denir.
- Türklerin inanç yapısı ile ilişkili diğer inançlar atalar kültü, yersu inancı, şamanizm ve gök tanrı inancıdır.
- Uygurlar maniizm ve budizm inançlarını, Hazarlar Yahudiliği, Avrupa'ya göç eden Türk toplulukları ise Hıristiyanlığı benimsemişlerdir.
- 51:53Ölümden Sonraki Yaşam İnancı ve Alfabeler
- Ölümden sonraki yaşam inancının kanıtları bal bal, kurgan, uçma ve tamur'dur, yu ise bir cenaze törenidir.
- Göktürk (Orhun) alfabesi Türklerin ilk milli alfabesidir ve ikinci Göktürk devleti döneminde oluşturulmuştur.
- Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler arasında Soğut, Uygur, İbrani, Kiril, Arap ve Latin alfabeleri bulunmaktadır.
- 53:21Türk Destanları
- Oğuz Kağan Destanı Asya Hunlarına, Bozkurt ve Ergenekon Göktürklere, Türeyiş ve Göç Uygurlara, Manas Kırgızlara, Alper Tunga ve Şu İskitler'e aittir.
- Şu destanında İskit hükümdarı Şunun Büyük İskender ile mücadelesi işlenmiştir.
- Şehname destanında İskit-Pers (İran) mücadeleleri, Igor destanında Rus-Kıpçak mücadeleleri, Nibelungen destanında Alman-Avrupa-Hun ilişkileri, Dede Korkut hikayelerinde Oğuz-Kıpçak mücadeleleri işlenmişdir.
- 54:18Yazılı Edebiyat ve Takvimler
- Orhun abideleri ikinci Göktürkler döneminde, Yenisey yazıtları Kırgızlara, Sinophi yazıtı (Moyen tür yazıtı) Uygur hükümdarı Moyaçur adına dikilmiştir.
- Türklerin tarih boyunca kullandığı takvimler arasında sadece ay yılı esaslı olan Hicri takvim, oniki hayvanlı Türk takvimi, Celali takvim, Rumi takvim ve Miladi takvim bulunmaktadır.
- Osmanlılar 1917'de Jülyen usulünden Gregoryen usulüne geçerek kullandığı takvimde detaylı bilgiler bulunmaktadır.
- 55:26Cumhurbaşkanlığı Forsundaki Onaltı Devlet
- Cumhurbaşkanlığı forsundaki onaltı devlet arasında Asya Hun, Akhun, Batı Hun, Avrupa Hun, Göktürkler, Uygurlar, Avarlar, Hazarlar, Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Harzemşahlar, Babürler, Altın Orda Devleti ve Osmanlı Devleti bulunmaktadır.
- Anadolu Selçukluları, Mısır'da kurulan Türk devletleri, Akkoyunlular ve Karakoyunlular bu onaltı devlet içinde yer almamaktadır.