Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, İrem adlı bir konuşmacının sunduğu eğitim içeriği formatında, İran'ın Körfez bölgesi politikası ve tarihsel gelişmelerini anlatan bir ders anlatımıdır.
- Video, 1979 İslam Devrimi öncesinden günümüze kadar İran'ın dış politikasını kronolojik olarak ele almaktadır. İçerik, İran'ın Körfez ülkeleri (Suudi Arabistan, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Umman ve Kuveyt) ile olan ilişkilerini, İran-Irak Savaşı, Hürmüz Boğazı'nın stratejik önemi, ABD'nin Körfez politikaları, İran'ın nükleer programı ve bölgedeki diğer aktörlerin (Rusya, Çin) rollerini kapsamlı şekilde incelemektedir.
- Video ayrıca 2000'li yıllardaki önemli olayları (11 Eylül, Afganistan ve Irak savaşları, Arap Baharı, Suriye çatışmaları), İran-Suudi Arabistan arasındaki diplomatik krizleri ve Çin'in ev sahipliğindeki diyalog sürecini de analiz etmektedir. Konuşmacı, soru-cevap bölümüyle videoyu sonlandırmaktadır.
- 00:12İran'ın Dış Politikası ve İslam Devrimi
- Bugün İran-Orta Doğu ilişkileri ve İran-Basra Körfezi ilişkileri konusu ele alınacak.
- İslam Devrimi (1979) sonrası İran'ın dış politikası "ne doğu ne batı sadece İslam felsefesi" sloganıyla yeni bir vizyonla yola çıkıyor.
- İslam Devrimi sonrası ABD "büyük şeytan" olarak ötekileştirilirken, İsrail bölgedeki en yüksek tehdit algısı haline geliyor.
- 01:50Basra Körfezi'nin Stratejik Önemi
- 20. yüzyıl Ortadoğu'nun dünya siyasetinde odak noktası olduğu bir dönemdir ve petrol stratejik bir nesne haline gelmiştir.
- Basra Körfezi bölgesi petrolün ana merkezi olması sebebiyle dünya siyasetinin odak noktası haline gelmiştir.
- Hürmüz Boğazı ve Süveyş Kanalı'nın açılmasıyla Kızıldeniz hattı ticaret yolları açısından stratejik bir öneme sahip olmuştur.
- 04:04İran'ın Tarihsel Arka Planı
- Birinci Dünya Savaşı sonrası İran'da Pehlevi devleti kurulmuş ve Şah bir ulus inşasına girişmiştir.
- İran'ın büyük bölümünde Farslar dışında Türkler, Araplar, Beluçlar gibi etnik çeşitlilik bulunmaktadır.
- İran 16. yüzyıldan itibaren Safeviler döneminde Şiiliğe (On İki İmam Şiiliği) geçmiş bir toplumdur ve bu mezhep Osmanlı rekabetinden kaynaklı bir siyasi mekanizma olarak kullanılmıştır.
- 06:53Şah Dönemi İran'ın Dış Politikası
- Oğul Muhammed Rıza'nın iktidara gelmesiyle birlikte Fars milliyetçiliği daha da ön plana çıkmıştır.
- Şah dönemi İran, Amerika ile daha işbirlikçi bir politika izlemiştir.
- Basra Körfezi bölgesinde 50'lerde ve 60'lı yıllarda İngiliz hakimiyeti altında olan ülkeler, milli kimliklerini ve ulus-devletleşme süreçlerini henüz tamamlayamamıştır.
- 07:52İran-Suudi Arabistan İlişkileri
- Suudi Arabistan, Mekke ve Medine şehirlerine ev sahipliği yapan ve Vahhabilik üzerine devlet inşa eden tek yerdir.
- 50'lerin sonunda ve 60'lı yıllarda İran ve Suudi Arabistan arasında kıta sahanlığı mevzusu üzerine ciddi bir çatışma yaşanmıştır.
- 1968'de bu iki ülke kıta sahanlığı anlaşması yaparak bölgedeki ikili sorunu sıcak çatışmaya girmeden bertaraf etmişlerdir.
- 10:32İran'ın Yayılmacı Siyaseti
- Şah döneminde İran, Bahreyn'in kendisine ait bir toprak olduğu iddiasıyla parlamentosunda karar çıkarttırarak ilhak sürecinin fitilini ateşlemiştir.
- İran, Birleşik Arap Emirlikleri ile büyük, küçük Tup ve Ebu Musa adaları konusunda uzun süredir çatışmaktadır.
- Bu adalarla ilgili son diplomatik ifade, Çin Devlet Başkanı'nın Körfez Ülkeleri ile toplandığı zaman yayınlanan bir sonuç bildirisinde yer almıştır.
- 13:11İran'ın Körfez Ülkeleri İlişkileri
- İran, Umman ile en iyi ve en stabil ilişkilerini sürdürmektedir, ancak Hürmüz Boğazı'nın kontrolü konusunda sorunlar yaşanabilmektedir.
- Katar ile ilişkiler son yıllarda iyileşmiş olsa da, önceki dönemlerde Katar genellikle Körfez ülkeleriyle birlikte hareket ederek İran'a karşı olumsuz bir tutum sergilemiştir.
- Kuveyt, İran'ın sorun yaşamadığı bir ülkedir, ancak NATO ve ABD'ye yakın durması nedeniyle İran'a karşı çelişmeyen bir politika izlemektedir.
- 15:07Körfez Bölgesi'nin Siyasi Yapısı
- İran, Fars kimliği üzerine inşa edilmiş ve günümüzde On İki İmam Şiiliği'ni resmi mezhebi olarak benimsemiş bir devlettir.
- Körfez Bölgesi'ndeki ülkeler (Kuveyt, Suudi Arabistan, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman) mutlak monarşilerdir ve rantiyer devlet olarak petrol gelirlerine bağlı bir vatandaşlık inşa etmişlerdir.
- İran'ın karşıtları olan Körfez ülkeleri, Körfez İşbirliği Konseyi kurarak İran'ı köşeye sıkıştırma siyaseti izlemiş, ancak doğrudan savaşın tarafı olmamışlardır.
- 24:58İran-İraq Savaşı
- İran-İraq Savaşı, bölgedeki en önemli iki devlet arasında yaşanan ve sekiz yıl süren bir çatışmadır.
- Savaş 1982-1983 yıllarında yoğunlaşmış ve İran için büyük kayıplarla sonuçlanmıştır.
- Bu savaş, İran için modern zamanın kurtuluş savaşı olarak görülür ve İslam Devrimi rejiminin oturması ile ulusal kimliğin inşasında önemli bir rol oynamıştır.
- 26:04İran-İrak Savaşı ve Petrol Sevkiyatları
- Dünya açısından en önemli konu, İran'ın Hürmüz Boğazı'nı kontrol etmesi ve petrol sevkiyatlarının kesintiye uğrayıp uğramayacağıdır.
- 1980'lerde ABD henüz enerji bağımsızlığına sahip değildi ve İran'ın Hürmüz Boğazı'nı kapatma endişesi vardı.
- İran-İrak savaşında tanker savaşları yaşandı, ancak İran Hürmüz Boğazı'nı bir gün bile kapatmadı ve ABD savaşta İran'a doğrudan cephe açmadı.
- 27:511989'dan Sonraki İran
- 1989'da Humeyni'nin ölümüyle İran yeni bir safhaya girdi, Sovyetler dağıldı ve Hazar ve Orta Asya çevresinde yeni devletler oluştu.
- İran'da devrim rehberi olan Hamanevi Vel-i Fakih oldu ve yeni bir sistemle var olmaya başladı.
- 1990'lı yıllarda İran-Körfez ülkeleri ilişkileri denge siyaseti üzerine kurulmuştu, ancak Irak'ın Körfez Kuvveti İlhakı bu dengeyi bozdu.
- 29:13İran'ın Yeni Vizyonu
- Hamanevi devrim rehberi olurken, cumhurbaşkanı Rafsancani siyaseti iyi bilen ve etkili bir figürdu.
- Rafsancani'nin odak noktası ülkenin ekonomisini yeniden inşa etmek ve ülkeyi kalkındırmaktı.
- İran hem Kafkaslar ve Orta Asya (kuzey) hem de Basra Körfezi ülkeleri (güney) ile ekonomik ilişkiler tesis etmeye çalıştı.
- 30:57ABD'nin İran Politikası
- 1990'lı yıllar ABD'nin İran politikasını farklılaştırdığı yıllardı ve dış aktör olarak daha etkili hale geldi.
- 1980'lerde ABD-İran ilişkileri kesintiye uğramış olsa da bazı ticari faaliyetler devam ediyordu.
- 1990'lı yıllarda Bill Clinton döneminde "çifte çevreleme politikası" (due containment policy) uygulandı ve hem İrak hem İran'a yönelik baskı politikası başlatıldı.
- 32:31İran'a Yönelik Yaptırım Siyaseti
- İrak'a BM'nin "petrol karşılığı temel ihtiyaçlar" politikası uygulandı, ancak İran'a farklı bir siyaset uygulandı.
- 1995'ten itibaren "Iran Libya Sections Act" (Damatto Yasası) ile İran'ın enerji sektörüne yatırım yapan tüm şirketler yaptırıma tabi tutuldu.
- Bu yaptırım politikası, özellikle Avrupalı şirketlerin İran enerji sektörüne yatırım girişimlerini engelledi.
- 34:45İran'ın Komşu Ülkelerle İlişkileri
- İran, Basra Körfezi ülkeleriyle ilişkilerini istikrarlı hale getirmeye çalışsa da zaman zaman bu dengenin bozulduğu görülüyor.
- İran'da devrim muhafızları ordusu unsurları, Körfez Körfezi ülkeleri ile ilişkilerde sabote edici unsur olarak oluşmaya başladı.
- 1990'lı yıllarda İran'ın en sıkıntılı ilişkisini Türkiye ile yaşadığını, özellikle Kafkaslar ve Orta Asya'daki rekabetin ilk izlerini bu dönemde gördüğümüzü görüyoruz.
- 37:141990'lı Yılların İkinci Yarısı
- 1990'lı yılların ikinci yarısından itibaren İran-Rusya ilişkileri gelişmeye başladı.
- İran, ABD'den gelen yaptırımlarla nükleer programına dönük faaliyetlerini artırdı ve Rusya'dan destek almaya başladı.
- İran'ın nükleer programı Soğuk Savaş yıllarında başlamış, altyapısı ABD tarafından kurulmuş olmasına rağmen, 1990'lı yıllarda Rusya ile işbirliğine başlandı.
- 38:242000'li Yılların İran Siyaseti
- 2000'li yıllar, dünya ve bölge siyaseti açısından farklı bir dönemdir; George W. Bush'un başkanlığı döneminde neo-kon siyaseti (savaştan kazanan bir grup) iktidara gelmiştir.
- 11 Eylül 2001'deki El Kaide saldırısı ve Afganistan müdahalesi, İran'ı da farklı bir boyuta taşımıştır.
- İran Cumhurbaşkanı Hatemi (1997-2005), İran'ın tek reformist cumhurbaşkanı olarak demokrasi ve insan hakları odaklı bir siyaset inşa etmeye çalışmıştır.
- 40:32ABD'nin Bölge Politikası ve İran'ın Tepkisi
- İran, Afganistan'daki El Kaide ve Taliban unsurlarının ortadan kaldırılmasından memnun olmuştur, ancak ABD'nin komşuluk ilişkisinden endişe duymuştur.
- George W. Bush, "Terörle Savaş" politikasıyla İran, Kuzey Kore ve Suriye'yi "Şer Üçgeni" olarak tanımlayıp İran'ı "şeytanlaştıran" bir siyasete imza atmıştır.
- 2003 Irak Savaşı, bölgenin tamamen kırılması anlamına gelmiş ve İran için önemli bir dönüm noktası olmuştur.
- 42:44İran'ın Irak Politikası
- İran, Saddam'ın düşüşünden memnun olmuştur çünkü Irak'ta nüfusun büyük çoğunluğu Şiilerden oluşmaktadır.
- İran, Irak'ta ABD'nin nüfuz alanı inşa etmesinden endişe duymuştur ve krizi fırsat olarak kullanmıştır.
- Irak'ta Sünni yönetimlerden sonra Şiiler iktidara ulaşmış, bu da İran ve Suudi Arabistan arasında vekalet savaşının başlamasına neden olmuştur.
- 44:17İran'ın Dış Politikası ve Nükleer Faaliyetleri
- İran, 2000'lerin başında Irak, Suriye, Lübnan ve Filistin'e uzanan "direniş ekseni" söylemini dış politikasının odak noktası haline getirmiştir.
- İran, ABD'nin "şer ekseni" söylemine karşılık "direniş ekseni" söylemini benimsemiştir ve Devrim Muhafızları Ordusu'nun Kudüs Kuvvetleri'nin aktif rolüne başlamıştır.
- 2005'te Mahmut Ahmedi Nejat cumhurbaşkanı seçilince İran nükleer faaliyetlerini artırmaya başlamış, Basra Körfezi'nde bir nükleer santral inşası kararı alınmıştır.
- 46:19İran ve Suudi Arabistan'ın İlişkileri
- İran ve Suudi Arabistan, 2006-2007 yıllarında Irak'ta karşı karşıya gelmiş, bu durum kontrol edilemeyen bir duruma dönüşebileceğinden endişe duymuştur.
- İkinci ülkede de önemli bir mezhep azınlığı bulunması nedeniyle Irak'taki mezhep odaklı çatışmanın yansımaları endişe edilmiştir.
- 2007'de Ahmet Nejat'ın Körfez İşbirliği Konseyi toplantısına katılmasıyla tansiyon aşamalı olarak düşmeye başlamıştır.
- 47:51Arap Baharı ve Suriye Krizi
- İran, 2009'da Ahmet Nejat'ın iktidara gelişinde iç karışıklıklar yaşanmış ve 2010'lara girerken Arap Baharı süreci başlamıştır.
- İran, Arap Baharı sürecini "İslami uyanış" olarak tanımlamış, ancak Ahmet Nejat "insani uyanış" olarak adlandırmış ve dış müdahale endişesiyle mesafeli durmak gerektiğini belirtmiştir.
- 2011'de Suriye'ye gelen protestolarla İran'ın Arap Baharı sürecini yorumlama şekli değişmiş, Suriye'de Esad rejimine karşı tavrını alarak politikasını güncellemiştir.
- 51:21Daesh ve İran'ın Tepkisi
- 2014'ten itibaren ortaya çıkan Daesh, İran tarafından Şii kimliği sebebiyle doğrudan bir tehdit olarak algılanmıştır.
- Daesh, Irak ve Suriye'de Emevi Devleti'nin hak iddiası yaparak mezhep çelişkilerini teşvik etmiştir.
- İran, Daesh'in ortaya çıkışıyla Şii kimliği nedeniyle doğrudan bir tehdit olarak görmüştür.
- 52:29İran ve ABD Arasındaki İlişkiler
- İran ve ABD, Daesh'i birlikte tehdit olarak algılamakta ve bu nedenle adı konmamış bir örtülü işbirliğine sahip.
- 2006'dan itibaren BM Güvenlik Konseyi'nde İran'a dönük nükleer programına yönelik yaptırımlar çıkıyor ve 2010'da çok sert bir yaptırım kararı alınıyor.
- 2013'te İran'da cumhurbaşkanlığı seçimleri oluyor ve nükleer dosyasını diplomasi odağında çözmeye taraftar olan Hasan Ruhani seçiliyor.
- 54:02Nükleer Anlaşma ve Sonrası
- 2014'te Daesh ortaya çıkıyor ve 2015 Temmuz'unda İran Nükleer Anlaşması imzalanıyor.
- Nükleer anlaşmanın gerçekleşmesiyle ABD, İran'ın uluslararası sisteme entegre olacağı ve bölge ülkeleriyle daha dengeli ilişkiler kuracağına inanıyor.
- İran, bu dönemde halkının refaha ulaşması yerine dondurulan varlıklarının elde ettiği parayı, direniş ekseni hattındaki vekil güçlerini askeri anlamda kuvvetlendirmeye odaklanıyor.
- 56:30Yemen Krizi ve Körfez İlişkileri
- 2015 yılında Yemen'de Arap Baharı'nın bir devamı olarak protestolar başlıyor ve İran 2014-2015'ten itibaren buradaki Hussiler'e askeri destek vermeye başlıyor.
- 2015'te Suudi Arabistan öncülüğünde Körfez İşbirliği Konseyi'nin Yemen'e hava müdahalesi başlıyor ve nihai amacı İran'ın buradaki etkisini kırmak.
- 2016'da ABD'de seçimler oluyor ve Trump geliyor, ancak 2018'e kadar İran'ın bölgede oldukça agresif bir siyaset güttüğünü görüyoruz ve Körfez ülkeleri bu noktada alarmda.
- 58:29Trump Dönemi ve İran Politikası
- Körfez ülkeleri Trump seçilince bir kendilerince rahatlama psikolojisine giriyorlar çünkü Trump en başından beri İran'a baskıyı artıracağını sözünü veriyor.
- 2018'de Trump İran Nükleer Anlaşması'ndan çekilme kararı alıyor ve maksimum baskı politikasını başlatıyor.
- 2019'da Devrim Muhafızları Ordusu terör listesine alınıyor ve 2020'nin başında Kasım Süleymani İrak'ta öldürülüyor.
- 59:36Körfez İlişkilerindeki Gerilimler
- 2015'te Yemen müdahalesinde bulunulması ve İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin tekrar gerilemesiyle bir haç sorunu yaşanıyor.
- 2016'nın Ocak ayında Suudi Arabistan'da Şii din adamı idam ediliyor, bunu protesto etmek için İran'da Tahran'daki Suudi Büyükelçiliği etrafında protestolar oluyor ve diplomatik kesinti başlıyor.
- 2017'de Katar Krizi oluyor çünkü Katar, İran politikasını sürdürmekte ve Türkiye ile ilişkilerini devam ettirmekte.
- 1:02:32Körfez Dengelerindeki Değişimler
- 2020 Ağustos'unda ABD öncülüğünde Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn İsrail ile birlikte İbrahim Anlaşmalarına imzalıyor.
- Biden döneminde Suudi Arabistan, Biden'in Kaşıkçı cinayeti sonrası tepkili ve itham eden açıklamalarından dolayı iyi bir ilişki tesis edilemeyeceğini anlıyor.
- Körfez kendi içinde bir denge bulma çabasına giriyor ve en öncelikli sorun Katar krizinin çözülmesi mevzusu oluyor.
- 1:04:15İran-Suudi Arabistan İlişkileri ve Çin'in Rolü
- Nisan 2021'den itibaren İran ve Suudi Arabistan, İrak'ın arabuluculuğunda ve Umman'ın katılımıyla diplomatik görüşmelerine başlamıştır.
- Mart ayında Çin'in ev sahipliğinde gerçekleşen İran-Suudi Arabistan uzlaşmasıyla yedi yıllık diplomatik kriz rafa kaldırılmıştır.
- Çin, bu sürecin aktif bir ülke olarak görülürken, Rusya da bu ülkelerle eşanlı olarak olumlu bir süreçle ilerlemektedir.
- 1:05:18Bölgedeki Diplomatik Gelişmeler
- İran 2018'de Trump'ın baskı politikasına karşılık geliştirdiği "doğuya bakış" politikası kapsamında hem Rusya hem Çin'le dengeli ilişkiler kurma siyaseti izlemektedir.
- Körfez ülkeleri de hem Rusya hem Çin'le yeni bir sürece girmiş olup, ABD hala bu ülkeler için en önemli askeri müttefik konumundadır.
- Bölgede yeni bir yolun başlamasıyla karşılıklı ekonomik ilişkilerin tesis edilmesi ve krizlere değil işbirliğine alan açma siyaseti benimsenmektedir.
- 1:06:16Yemen ve Nükleer Meselesi
- Yemen'de yeni bir süreç başlamış olup, ülke içindeki aktörlerin diyaloğuyla gerçek anlamda bir barışın şekilleneceği öngörülürken, İran ve Suudi Arabistan en azından kısa vadede burada bir dengeyi bulmuş görünmektedir.
- İran nükleer eşik statüsüne erişmiş durumda ve nükleer silah üretme kapasitesine neredeyse ulaşmış olup, bu durum Körfez ülkelerinin en tedirgin olduğu konulardan biridir.
- Körfez ülkeleri, ABD'nin kendileri için yeterince koruyucu kalkan olmadığı düşüncesiyle İran'la diplomasiyi açık tutma kararı almışlardır.
- 1:07:28İran'daki İç Dinamikler ve Bölgesel Rekabet
- Eylül'deki Mehmini protestoları İran'da ciddi bir endişe yaratmış, ülke ekonomik sorunlarla boğuşurken hem iç hem dış basın olayları provoke edilmektedir.
- İran, bölgede belli bir dengenin oluşmasını kendi iç dengeleri açısından da gerekli olduğu düşüncesiyle Körfez ülkeleriyle bu sürece girmiştir.
- Bölgede İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet tamamen bitecek bir durum değil, her iki ülke şu anda yeni bir zemin arayışı içerisinde olup, en azından kısa vadeli olarak bu sürecin pozitif bir süreç olduğu belirtilmektedir.