Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- İstanbul Düşünce Vakfı'nın bir etkinliğinde, Türkiye'deki önemli uzmanlardan biri İran'ın güncel durumunu ve tarihsel gelişimini analiz eden bir konuşma sunmaktadır.
- Konuşma, İran'ın ekonomik ve siyasi sorunlarını üç farklı açıdan (İran'dan, diaspora'dan ve Türkiye'den) ele alarak başlıyor, ardından İran'daki protestoları ve siyasi gerilimleri inceliyor ve son olarak İran'ın 1906 anayasal devriminden günümüze kadar olan siyasi tarihini kronolojik olarak anlatıyor. Konuşmacı, İran'ın ekonomik çıkmazını, siyasi tıkanıklığını ve gelecekteki krizlerin olasılığını tarihsel bir perspektiften değerlendiriyor.
- Konuşmada ayrıca İran'ın nükleer anlaşması, Trump'ın İran anlaşmasına karşı tutumu, İran'daki banka iflasları, kadınların durumu, etnik ve dini haklar, Devrim Muhafızları Ordusu'nun siyasete ve ekonomiye etkisi ve reformist-muhafazakar siyasi çatışmalar gibi konular da detaylı şekilde ele alınmaktadır.
- 00:37İran'ı Farklı Bakış Açılarıyla Analiz Etme
- Konuşmacı İran'ı üç farklı açıdan analiz etmiş: İran'ın kendi içinde, diaspora'daki İranlılar tarafından ve Türkiye'den nasıl görüldüğü.
- İran'ın en gelişmiş beyinlerinin önemli bir bölümü diaspora'da yaşıyor, özellikle Amerika'da bulunuyor.
- Türkiye'de İran üzerinde bir ihtisasın oluşmaya başlaması önemli, çünkü artık İran'ı uluslararası basından takip etmek gibi bir handikapı aşmış olmamız gerekiyor.
- 02:39İran'ın Ekonomik ve Siyasi Sorunları
- 28 Aralık'ta İran'da patlak veren olayların arkasında ekonomik ve siyasi olmak üzere iki temel boyut vardı.
- 2011-2017 yılları arasında İran'ın milli gelirinde yaklaşık %40 oranında bir daralma olmuş, 700 milyar dolardan 380 milyar dolara inmiş.
- İran ekonomisinin petrol ve doğalgaza bağımlılık gibi bir handikapı var ve bu durum yakın gelecekte de aşılacak gibi görünmüyor.
- 03:31İran'ın Nüfus ve Eğitim Sorunları
- İran'ın 80 milyonu aşkın nüfusu var ve ortalaması 29,5 olan genç bir nüfusa sahip.
- Nüfusun yarısı veya yarısından fazlası 1979 sonrasında dünyaya gelmiş ve eğitimli insanlar.
- Resmi verilere göre işsizlik %13 dolaylarında, ancak gayri resmi veriler özellikle eğitimli kesim arasında bunun %25'i zorladığını gösteriyor.
- 04:39İran İslam Cumhuriyeti'nin Tarihsel Gelişimi
- İran İslam Cumhuriyeti 1989 yılında Hanenin rehberliği ile başlamış ve Haşimi Rafsancani'nin hükümeti ekonomik problemlere çözüm bulma arayışlarıyla geçmiştir.
- Haşimi Rafsancani'den geriye ekonomik kazanımları yerine yolsuzluk iddiaları kaldı.
- Ahmed Nejat 2005 yılında cumhurbaşkanı olarak seçilmesinde ekonomik koşullar, gelir adaletsizliği ve düşük gelirli kesimlerin ümitsizliği büyük rol oynamıştı.
- 06:31Hasan Ruhani Dönemi ve Nükleer Anlaşma
- 2013 yılında Hasan Ruhani iktidara geldiğinde, İran ekonomisinin petrol ve doğalgaza bağımlılığı ve dış dünya ile düşük bağlantısı nedeniyle yapabileceği çok az şey vardı.
- Ruhani'nin değiştirebileceği tek sabit, Rafsancani'nin 90'lar boyunca söylediği ancak gerçek mesafe kat edemediği Batı ile yeniden entegre olma idi.
- 2015 yılında Hasan Ruhani, "esnek bir kahramanca esneklik gösterdik" diyerek Amerika'nın içinde bulunduğu uluslararası muhataplarıyla nükleer anlaşma imzaladı.
- 09:21Nükleer Anlaşmanın Sonuçları
- Hasan Ruhani ve ekibi, özellikle Amerika eğitimli Dışişleri Bakanı Cevaz Zarif, tüm dış ülkelerin başkentlerini ziyaret ettiler.
- Nükleer anlaşma imzalandıktan sonra uluslararası korporasyon İran'a yatırım yapma konusunda çok hevesli davranmadı.
- Korkulan oldu ve İran ekonomisi beklenen şekilde gelişmedi.
- 10:20Trump'ın İran Anlaşması ve Ekonomik Durum
- Trump iktidara geldiğinde İran anlaşmasına karşı olduğunu belirtmiş ve son açıklamasında da bu anlaşmadan yana olmadığını ifade etmiştir.
- Trump'ın anlaşmayı uzatması uluslararası piyasaların İran'a gitmesini engellemeyecek ve İran ekonomisindeki yıllık yaklaşık %90 büyüme için gerekli olan yıllık 50 milyar dolarlık doğrudan yabancı yatırımın gelmesi hayalden öteye geçmemektedir.
- Mayıs ayından itibaren İran'da bankalar ve resmi regülasyonlara tabi olmayan ancak faiz vaatleriyle mevduat toplayan kuruluşlar iflas etmeye başlamış, mağdurlar hükümete yönelmiştir.
- 11:51İran'daki Ekonomik ve Siyasi Sorunlar
- Yeni yılın bütçesinde, geçen senenin bütçesinde devrim muhafızları ordusuna aslan payını veren İran hükümetinin bu defa kolluk kuvvetlerinin bütçesini arttırdığı ve yatırımları ve eğitimi ihmal ettiği ortaya çıkmıştır.
- İran'da ya yeterince yatırım yapılamaması ya da büyük bir savaş veya terör bekleniyor olabilir, bu durum güvenlik odaklı ayarlamaları farklı beklentileri olan insanları memnun etmemiştir.
- Olaylar özellikle Cuma akşamından itibaren rejim meselesine dönüşmüş ve Türkiye'de dikkat çekmiştir.
- 13:14Protestolar ve Uluslararası Tepkiler
- İran'da "Merkber hamile" ve "Merkber Ruhani" gibi sloganlar duyulmaya başlamış, bu durum sorunun daha derin olduğunu göstermiştir.
- Pehnevilerin torunu Rıza Şah, Amerika'da büyük laflar etmiş, Trump "İran'da değişim zamanı" demiş, Netanyahu ise trajikomik bir şekilde ekranların karşısına çıkmıştır.
- İran'da hak ve özgürlüklerin kısıtlandığı bir ortam vardır ve bu durum 1979 anayasası ile oluşmuştur.
- 15:02İran'ın Etnik ve Dini Yapısı
- İran, Türkiye'ye benzer şekilde çok etnik siteli bir ülkedir ve 1979 anayasası kültürel haklara ve çoğulculuğa saygı duyan bir anayasaydı ancak kağıt üstünde kalmıştır.
- İran İslam Cumhuriyeti bir şeriat devleti değil, sadece İsmaili aşeriyye şeriatı devletidir ve anayasasında Caferilik, Sünniler, Velatif Fakih kurumu ve Bahailer gibi gruplar bulunmaktadır.
- İran'da Hristiyanlar ve Yahudiler azınlık olarak kabul edilmemekte, Bahailer eğitim ve mülkiyet hakları gibi birçok haklardan mahrum tutulmaktadır.
- 17:02İran'daki Kadın ve Sünni Sorunları
- İranlı kadınların eğitim ve özgüvenleri nispetinde temsil durumları yoktur, bakan olamıyorlar ve iş konusunda ciddi problemlerle karşılaşıyorlar.
- Geçtiğimiz günlerde yaşanan olaylar Tahran merkezi değildi, siyasi çıkış noktası ekonomikti ve sabit bir liderliği yoktu.
- İnsanlar ekmeğinin derdindeydi ve devrim aleyhtarı sloganları atan, şahlık sloganları atan kişiler de ekonomik beklentileri olanlar arasında yer alıyordu.
- 18:46İran'ın Tarihsel Gelişimi
- İran'da her şey 1906 yılında başlamıştır, 19. yüzyıl boyunca gitgide dünya ile eklemlenen, özellikle Çarlık Rusyası ile ve Osmanlı üzerinden Batıyla ilişkileri gelişmiştir.
- Abbas Mirza'dan itibaren İran devleti Kaçar Şahları Batı'ya öğrenci göndermiş, bu kişiler sadece Batı'nın eğitimini değil, teknolojisini ve fikriyatını da taşımışlardır.
- 1891 yılında İran'da "Tütün İsyanı" adı verilen ve siyasal yaşamı açısından kritik önemli olan bir olay yaşanmış, bu isyan sonucunda Şah imtiyazı reddetmek ve büyük bir tazminat ödemek durumunda kalmıştır.
- 20:341906 Anayasal Devrimi
- 1906 anayasal devrimi, Tahran belediye başkanı Alauddevle'nin şeker fiyatlarından şikayet eden esnafı falakaya yatırmasıyla tetiklenmiştir.
- Bu olay, ulemaya öfkelendirmiş ve Alauddevle'nin istifa etmesi için bir hareket başlatılmıştır.
- Olay, sadece belediye başkanının istifasıyla sınırlı kalmamış, maliyenin başında olan Müsennaus'un da istifa etmesi istenmiş, ardından adalethane, anayasa ve parlamento talep edilmiştir.
- 22:26Meşrutiyet ve Şer'i Şerif Tartışması
- 1906 yılında reformist gruplar arasında meşrutiyet ve şer'i şerif arasındaki ilişki üzerine tartışma başlamıştır.
- 1907 anayasa düzenlemesiyle, beş alimden oluşan bir heyet tespit edilmiş ve meclise gelecek her türlü kanun tasarısının şer'i şerife uygunluğu kontrol edilmesi öngörülmüştür.
- Bu yenilik, 1979 anayasasında da görülecek problemi doğurmuştur.
- 24:02İran İslam Devrimi ve Velayet-i Fakih
- 1979 yılında Ayetullah Humeyni, devrim gerçekleşmesinin ardından Şehfazullahi Nuri'yi İran İslam Devrimi'nin manevi babası olarak ilan etmiştir.
- İran İslam Cumhuriyeti'nde velayet-i fakih eksenli bir anayasa uygulanmıştır.
- Anayasaya göre, yasama, yürütme ve yargı erkleri veliy-i fakih'in emir ve imametinin vilayeti altında hareket etmektedir.
- 25:40Hameyni'nin Siyasi Stratejisi
- Hameyni, 1989 yılında kendisine verilen otoriteyi kullanarak reformist siyaseti daraltmıştır.
- 1989 yılında devrim muhafızları ordusunu İran siyasetine ve ekonomisine eklemlemiştir.
- İran'da iki ordu vardır: devrimden sonra kurulmuş olan devrim muhafızları ordusu (Sehpas) ve Pehlevi bakayası olan Erte.
- 27:17Devrim Muhafızları Ordusunun Gücü
- Hameyni'nin iktisadi mukavemeti, İran ekonomisinin gayrimeşru devrim ilkelerine aykırı kurum ya da kişilerin eline düşmemesi fikrini ifade etmektedir.
- Devrim muhafızları ordusu, devrimi siyasi ve ekonomik anlamda korumak üzere siyaset sahnesine çekilmiştir.
- Bu ordu, ülkede yol, altyapı ve telekomünikasyon ihalelerinde alan kurumu haline gelmiştir.
- 29:13İran Siyasetinin Krizi
- Dış politika konusu İran'da seçilmiş yürütme erkeğinin en zayıf olduğu noktadır.
- Devrim rehberi ve devrim muhafızları ordusu, İran'ın birinci elden dış politika stratejisinde etkin olan kurumlardır.
- İran'da reformist-muhafazakar tartışma, siyaseti felç etmek açısından toplumsal sorunları çözme mekanizmasını etkilemiştir.
- 30:55Gelecek Öngörüsü
- İran toplumunun önemli bir kesimi, reformist ve muhafazakar siyasetin birbirlerine karşı refleksif ve reaksiyonlar hareket ettiğini düşünmektedir.
- İran'da bu siyasi tıkanıklığın önümüzdeki dönemde daha şiddetli olaylara zemin hazırlayacağı öngörülüyor.
- İran'da bu tür krizler genellikle on yılda bir yaşanmaktadır.