Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu belgesel, genç Amerikalı araştırmacı Hyron Bingham'ın Machu Picchu'yu keşfetmesi ve arkeolog Sofia Çaçalta Cortez gibi uzmanların katkılarıyla İnka İmparatorluğu'nun tarihini ve teknolojik yeniliklerini incelemektedir.
- Belgesel, İnka İmparatorluğu'nun 15. yüzyılda 10 milyondan fazla insanı yöneten, Pasifik'ten Amazon'a uzanan geniş bir imparatorluk kurmalarını anlatmaktadır. Video, Variler adlı eski bir toplumun İnka imparatorluğunun temellerini attığı bilgisiyle başlayıp, yaratıcı tarım teknolojileri, yönetim sistemleri, ekonomik yapısı ve 40 bin kilometrelik yol sistemi gibi konuları kronolojik olarak ele almaktadır.
- Belgeselde ayrıca İnka toplumunun doğrusal zaman kavramından ziyade "kalça" adı verilen paralel geçmiş ve gelecek kavramlarıyla yaşadıkları, Moray'daki taraçalar sistemi, Ollantaytambo'daki depolama yapıları, Pacha Kamak tapınağı ve Kusko kenti gibi önemli yapılar detaylı olarak incelenmektedir. Video, İspanyol istilacıların gelmesiyle imparatorluğun sona ermesine değinerek sona ermektedir.
- 00:08Machu Picchu'nun Keşfi
- Genç Amerikalı araştırmacı Hyron Bingham, 1911 yılında Peru'daki Kutsal Vadiye gelerek efsanevi kayıp kenti aramaya başladı.
- Bingham, ormanlarla kaplanmış ama unutulmamış bir yerde yüzlerce yıllık bitki örtüsünün arasından onlarca granit bina ve dağ yamacına kazınmış büyük taraçalar gördü.
- Machu Picchu, Inkaların kayıp kentini keşfettiğini düşündüğü, Avrupalılar tüm Güney Amerika'ya yayıldıklarında bile saklı kalabilmiş bir yerdi.
- 01:41Inkaların İmparatorluğu
- Inkaların öyküsü, altı yüzyıl önce kıyıdaki çorak çöllerden yemyeşil tropik ormanlara, Pasifik Okyanusu kıyısından Şili ve Arjantin'in yüksek düzlüklerine kadar uzanan bir imparatorluk kurmuş olan insanların öyküsüdür.
- Inkalar, gezegenin en zorlu bölgelerinden birinde yaşamış zenginlik, güç, yenileşme ve katliamın öyküsüdür.
- Inkalar, Avrupalılardan çok farklı bir dünya görüşü olan, çok sayıda insana gücünü hissettirebilen bir imparatorluk kurmuşlardır.
- 02:53Inkaların İmparatorluğu'nun Boyutu
- Inkalar, Avrupalıların gelmesinden önce Amerika kıtasının en büyük imparatorluğu olmuşlardı.
- Zirvede oldukları 15. yüzyılda yönetimleri altında on milyondan fazla insan vardı.
- Muazzam imparatorlukları binlerce kilometre boyunca uzanan çok gelişmiş bir ulaşım ağı ile bağlanmıştı.
- 03:26Inkaların Hızlı Yükselişi
- Inkalar, 14. yüzyılda And Dağları'nın yüksekliklerinde yaşayan pek çok bağımsız topluluktan biriydi.
- Kusko'daki kalelerinden çıktılar ve sadece yüzelli yıl gibi kısa bir süre içinde çok etnik yapılı kıtaya yayılmış muazzam bir imparatorluk kurdular.
- Pasifik'ten Amazon'a uzanan alanı ve modern ülkelerden Ekvador, Peru, Bolivya, Şili ve Arjantin'in geniş bölgelerini yönetimleri altına aldılar.
- 03:59Inkaları Anlamak
- Inkaları anlamamız uzun yıllar boyunca İspanyol işgalcilerin tuttukları notların etkisi altında kalmıştı.
- İspanyollar, referans sistemlerinde yer almayan, kalem veya kılıçla yönetilmeyen, yazının, tekerleğin olmadığı, insanları taşıyabilen hayvanların, paranın olmadığı bir yönetim şekliyle karşılaşmışlardı.
- Inkaları gerçekten anlayabilmek için Inka'nın zihnine girmek ve onlar gibi düşünmek gerekir, bu da Machu Picchu'dan uzaklaşmak anlamına gelir.
- 05:33Inkaların Zaman Anlayışı
- Inkaların dünyasıyla bizim dünyamız arasındaki önemli farklılıklardan biri zaman kavramıdır.
- Inkalar geçmiş, şimdiki zaman ve gelecek hakkında bizden farklı düşünürler.
- Inkalar için "kalça" adını verdikleri hayat çizgisiyle başlayıp, ona paralel uzanan "paça" ve "oku parça" adı verilen geçmiş ve gelecek çizgileri vardır.
- 07:02Inkaların Tarih Anlayışı
- Inkalar için hayatın bu çizgi üzerinde bulunan herhangi bir anında geçmişe veya geleceğe de geçiş yapabilirler.
- Bu nedenle çok sayıda tarih, çok sayıda geçmiş olduğu ve değişik ataların yaptıklarının anlatan kişiye bağlı olarak çok farklı anlatımlarla ifade edilmiş olmasıdır.
- Inkalar zaman konusunda bizimle aynı dili konuşmaz, bu nedenle tarihlerinin kronolojisini oldukça farklı bir şekilde düşünmemiz gerekir.
- 07:58Inkaların Kökeni
- Tarihi bilgileri arkeolojik bilgilerle karşılaştırdığımızda çok değişik bir resim görüyoruz.
- Inkalar'in Kuskoya komşu toplumlar üzerinden bir güç olarak ortaya çıkışına ilişkin yapılan araştırmalar, hükmeden bir imparatorluk olmalarından belki yüz yıl önce onların oldukça etkin bir toplum, hatta belki de bir devlet olabileceklerini gösteriyor.
- Bu da Inkaların kökeninin düşündüğümüzden çok daha eskilere gittiği anlamına gelir.
- 08:48Variler Toplumu
- Cusco'nun birkaç saat güneyinde artık unutulmuş bir yerleşim yerinin kalıntıları bulunuyor, bu harabeler Inkalara ait değil, Variler adı verilen bir toplum tarafından inşa edilmiş.
- Güney Amerika'nın bu bölgesinde binlerce yıl geçmişe kadar yaşamış kültürlerin kalıntılarını bulabilirsiniz.
- Variler, kuzeyden güneye günümüz Perusunun büyük bir kısmını kapsayan pek çok bölgeyi birleştiren ilk toplumda iki dakika Variler İmparatorluğu'nun en etkileyici yerleşim yerlerinden biriydi.
- 11:18Varilerin Başarıları
- Inkaların devlet yöntemi diye bildiğimiz tasarımların pek çoğunun kökeni gerçekte Varillere kadar uzanır, en azından yol sistemleri.
- Varillerin başarısındaki en önemli etken, acımasız doğayı anlamaları ve onunla baş edebilmek için geliştirdikleri yeniliklerdi.
- Variller arazi dönüştürme uzmanlarıydılar, kanallar yaparak yağmurun yağdığı dağ zirvelerindeki suyu, sekilen ve verimli tarım arazileri haline dönüştürdükleri dağ yamaçlarına ve daha aşağıda bulunan bereketli topraklara taşıyorlardı.
- 12:11Varilerin Kuraklığa Çözüm
- Varilerin yaratıcı çözümleri, sadece onların değil, onlardan sonra gelen Inkaların da başarılarını anlamamıza yardımcı olacak önemli verilerdir.
- Varilerin su kemeri, 48 km uzunluğundaki kanal sisteminin bir parçası olup, suyu yüksek dağlardan alarak iki lakta'nın merkezine ve tarım yapılan taraçalara taşıyor.
- Andra bölgesinde yağan yağmurun %90'ı ormanlık bölgelere düşerken, %10'u batı kıyılarına ulaşabilir ve insanlar kuraklığa etkin bir çözüm bulmak için tarım teknolojilerini ve üretimlerini daha verimli hale getirmelidir.
- 13:12Varilerin Tarım Teknolojisi
- Varilerin yaptığı ders, dünyanın bu bölgesinde bir imparatorluk kurmak istiyorsanız önce araziye egemen olmalısınız.
- Varilerin tarım teknolojisi kuraklığa uyum sağlayabilen bir teknolojiydi ve suyu daha önceki sistemlerden çok daha verimli kullanıyorlardı.
- Varilerin karşılaştıkları zorluklar bugün bile Peru'nun iklimini etkilemektedir; Antlara yağan yağmurların büyük bir kısmı muson sisteminin parçası olarak Güney Atlantik kaynaklarından gelir ve Amazon'dan sonra Antlara ulaşır.
- 14:32Günümüzdeki Kuraklık Sorunu
- Maraz köyünde yaşayan çiftçiler, Felicita Storess gibi kurak dönemlerde hayatlarını zorlaştıran zorluklarla karşı karşıyadır.
- Hasat kaldırdıklarında bazı ürünleri depoluyorlar, ancak kuraklık döneminde yeteri kadar ürün alamadıklarında yiyecek bulmak zorlaşmaktadır.
- Maras yetkilileri kuraklık dönemine çözüm getirebilmek için Cusco'dan tankerlerle su taşıdılar, ancak bu sürdürülebilir bir çözüm değildi.
- 16:20Varilerin Sonu ve Inkaların Mirası
- Mars'ta bugün yaşananlar burada yüzyıllarca önce de yaşanmıştı, ancak Varilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için tankerlerle su taşımak gibi bir seçenekleri yoktu.
- Varilerin arkeolojik kayıtlardan silip yok olduğu zamanda, iklimin hem kuru hem de havanın oldukça soğuk olduğu bilinmektedir.
- Varilerin zorluklara karşı ürettikleri çözümler her ne kadar yaratıcı olsa da güçlerini yitirmeye başladılar, ancak Inkalar Varilerin geride bıraktığı bilgiler üzerinde yapılandıkları kuşku götürmez bir gerçek.
- 17:33Inkaların Var Teknolojisini Kullanımı
- Kusko bölgesinde hala yaşayan insanlar Varilerin sözel ve tarihsel geleneklerini devam ettiriyorlar ve Inkalar bunları da benimsemiş olabilir.
- Inkalar aynı zamanda Varilerin inşa ettikleri eserlerden de yararlanmışlar ve Varilerin büyük ve güçlü bir devlet kurduğu sert çevre koşullarını kontrol altına alabilmişlerdi.
- Inkalar Var teknolojisini kullanıyordu ama geliştirerek önemli bir farklılıkta yaratıyorlardı.
- 19:01Moray'daki Taraçalar
- Moray, deniz seviyesinden 3500 metre yüksekliğe ve dünyanın en olağanüstü insan yapımı arazilerinden biridir; burada üç büyük daire şeklinde kireçtaşı çöküntüsü var ve bunlara karaçalar oyulmuş.
- Taraçalar üç metre yüksekliğe kadar ulaşabiliyor, kalın destek duvarları var ve bu duvarlar arkasındaki toprağı tutabilmesi için geriye doğru eğimli.
- Taraçaların arkasında drenaj sağlaması için kırık taşlar döşenmiş, üzerinde kaba toprak ve bir metre kalınlığında tarım toprağı bulunuyor.
- 19:59Taraçaların Teknolojik Özellikleri
- Taş duvarlar gün boyu güneşin sıcaklığını emiyor ve geceleri de bu sıcaklığı yayarak ürünleri dona karşı koruyor.
- Taraçalardaki yaratıcılık sadece işleyebildikleri toprağın miktarını artırmakla kalmıyor, aynı zamanda ortamdaki ısı koşullarının kontrolü sağlayan çok etkin bir mekanizma.
- Bölgede ısıyı değiştirerek yüksek rakımlarda ürün alınmasını sağlıyor; taraçaların en üstündeki sıcaklık 16 derece iken, en altta bota etkisi nedeniyle ısı çok daha yüksek.
- 21:07Inkaların Tarım Stratejisi
- Moray'daki her bir taraçanın Antların yamaçlarında farklı bir ekolojik bölge oluşturduğu, bu da Inkaların kendi mikro iklimlerini yarattığı bir yer olduğu anlamına geliyor.
- Inkalar esas olarak arazi yapısını değiştirerek insanların yaşadığı alanları yeniden yapılandırıyorlardı; taraça sistemiyle arazinin ısı ve su tutma kapasitesini değiştirip soğuk hava ikliminde bir dizi ılıman iklim arazisi yaratıyorlardı.
- Bu taraçalar, Inkaların dikey bir arazinin avantajlarını iyi anladıklarını gösteriyor; yukarı doğru tarım yapmışlardı ve değişik yüksekliklerde değişik ürünler yetiştirebilmeleri onlara büyük bir ürün çeşitliliği sağlamıştı.
- 22:41Inkaların Tarımının Önemi
- Inkaların tarımı sadece bir aileyi hatta bir kenti beslemek değil, bilimsel yönetilen üretim metotlarıyla bir imparatorluğun beslenebilmesiydi.
- Üretilen yiyecek fazlası başka konularla ilgilenmek için zaman veriyordu onlara; örneğin sınırlarının ötelerine yayılmak gibi.
- Sağlıklı, düzenli ve iyi kaliteli yiyecek sağlayabilme becerisi Inkaların üstün güçlerinin kaynağı olmuştu.
- 24:10İnka Depolama Sistemi
- Ollantaytambo kasabasının üst tarafında dağın yamacına yapılmış yüksek binalar, İnka İmparatorluğu'nun temelleri için kritik öneme sahip kolalar (depolar) olarak bilinir.
- Kolalar sadece yiyecek depolanan ambarlar değil, mısır, patates, tekstil, silah ve tohum gibi çeşitli ürünlerin depolanabileceği çok yönlü silolardır.
- Bu silo ağının toplam depolama kapasitesi yüz binlerce metreküpe ulaşarak, koşullar dayattığında imparatorlukta yaşayan insanlara ihtiyaç duydukları her şeyin verilebileceği anlamına gelir.
- 25:35İnka Depolama Sisteminin Önemi
- 1548 yılında Peru'nun merkezindeki dağlık bölgede bulunan Yukarı Montaro Vadisi'ne gelen İspanyollar, depolarda ve diğer tesislerin içinde bulunan malzemelerin gözle görünür bir azalma yaratmadıklarını söylemişlerdir.
- İnka depolama sistemi, kuraklık ve çevresel felaketler döneminde büyük önem taşır; kıtlık zamanlarında halkları doyurmak ve onları felaketten kurtarmak için kullanılabilirdi.
- Üretim yapan çiftçiler için bu depolar bir güvenlik kaynağıydı ve İnka Devleti'nin ihtiyaçlarını karşılayabileceği, kötü geçecek yıllar için bir tür sigorta görevi görürdü.
- 27:15İnka Depolama Sisteminin Sembolik Anlamı
- İnka Devleti bu depolarla halkına kendi görsel sembolünü sunuyor, erişim etkinliğini ve yardımseverliğini sergiliyordu.
- İnka'nın toplumun en yoksul bireylerine dahi bakacağına ilişkin bir temel inanç vardı, bu bir tür toplum sözleşmesi olarak tanımlanabilir.
- Bu depolar büyüyen bir imparatorluğun lojistik unsurlarıydı ve İnka Devleti'nin genişlemeci doğasının ipuçlarını da veriyordu.
- 28:57İnka İmparatorluğu'nun Yönetimi
- Paşa Kamak Tapınağı, İnka'dan binlerce yıl önce Güney Amerika'nın en önemli ve en güçlü dini mekanlarından biriydi, ancak İnka bu dini merkezi ortadan kaldırmadı, putlarını yok etmedi ve Paçaamak kahinini kendi tanrılarının arasına kattı.
- İnka, yeni bölgelere yayılırken çatışmadan kaçınmak istemiş, askeri operasyonlara son çare değilse başvurmamış, diplomasiyi ve rüşveti denemişlerdir.
- İnka yeni yerleşim yerlerine genellikle büyük bir orduyla girip karşı konulamaz bir güç gösterisi yapardı, yerel yöneticilere pahalı mücevherler ve canlı hayvanlar hediye edecek temsilciler gönderilirdi.
- 34:09İnka İmparatorluğu'nun Ekonomik Yapısı
- 1400'lerin sonunda İnka İmparatorluğu doruk noktasına yaklaşıyor, artık Anlarda yaşayan pek çok toplumdan biri değil, hükmeden, çok iyi organize olmuş bir kültür haline gelmişti.
- Takuili Adası, İnka'nın Kusko Vadisi'nden çıktıktan sonra ilk fethettiği bölgelerden biriydi ve burada büyük lama ve alpaka sürüleri bulunuyordu.
- Takuili'de İnka yaşam tarzı hala açıkça görülüyor; bakış açıları, ortak girişimler ve karşılıklı dayanışma prensipleri hala uygulanıyor.
- 36:17İnka Ekonomisi ve Toplumsal Yapısı
- İnka toplumunda tarımsal üretimler, el sanatları ürünlerinin ve işgücünün bir kısmı devlete verilirdi.
- İnka ekonomisinde para kullanılmaz, her iş takas sistemiyle yürütülürdü; tarımsal ürünler, el sanatları ve işgücü saatleri takas edilebiliyordu.
- İnka, insanları inşaat, tarımsal çalışmalar ve yol inşaat sistemleri gibi projelere emekleriyle katkıda bulunmaları için ikna etmeyi başarmıştı.
- 38:05İnka'nın Yönetim Tarzı
- İnka, gücünü son derece zekice kullanarak halklardaki hayatın acımasız gerçeklerine çözüm sunuyor ve karşılığında yönettiği insanlardan yarar sağlayacaklarına güvenmelerini bekliyordu.
- İnka, çok farklı toplumu imparatorlukların da bütünleştirip kendi egemenliklerini sürdürmeyi başarmıştı.
- İnka, başak'tan birkaç kilometre uzaklıkta, tüm toplumları bir mekanında toplamak için inşa edilmiş bir yer olan Colorado yerleşimini inşa etmişti.
- 39:22Colorado Yerleşimi
- Colorado yerleşimi, İnka'nın batıya, Pasifik kıyısına doğru ilerlemeleri sırasında inşa ettikleri ilk yerleşim yerlerinden biriydi ve burada yaşayan topluma Çinça adı veriliyordu.
- Yerleşim, dağlardan kıyıya inen düzlüklere hakim bir konumda bulunuyordu ve hem Çin hem de İnka için önemli bir yerdi.
- Colorado yerleşimi, ana meydan, arka meydan ve üç tane daha meydandan oluşuyordu ve burada dinsel törenler, içki içme, ziyafetler ve güç gösterileri yapılmaktaydı.
- 41:28Colorado'nun Mimari Özellikleri
- Colorado'da görülen mimari tarzların büyük bir kısmı tipik İnka mimarisidir, ancak burada dikkat çekici işçilik farklılıkları da var ve bunların Çin etkisi sonucu oluştuğu düşünülüyor.
- İnka mekanları yapılıp bittiğinde bunlar ne tam İnka ne de tam Çinça olur; mimar İnkadır ama işçiler yereldir.
- Mimari tarzların birbiriyle kaynaşması, İnka ve Çinça krallıklarının birleşmesini gösteriyor.
- 42:45Colorado'nun Kontrol Mekanizmaları
- Colorado, eşitlerin ittifakı değil, üstü kapalı kontrol mekanizmaları içeren bir yerdi.
- Sitede dolaşma şekli mimari yapı tarafından belirleniyordu ve parlak renklere boyanmış duvarlar kontrol amacını taşıyordu.
- Sarı renk üst düzey statüleri, beyaz renk orta düzeydeki elitleri, kırmızı renk ise yerlileri temsil ediyordu.
- 45:07İnka İmparatorluğu'nun Merkezi
- İnka iktidarını tam egemen ve karşı konulamaz yapan tüm elemanlar, Kusko'da bir araya gelmişti.
- Kusko, Amerika kıtalarında bulunan en önemli şehirdir, İnkaların anavatanı ve imparatorluklarının politik ve ruhsal kalbi sayılırdı.
- Kusko'nun kalbinde İnka İmparatorluğu'nun yöneticisi olan Safa İnka bulunurdu.
- 45:40Safa İnka ve Paçakuti
- Safa İnka, İnka toplumunun tüm liderlik boyutlarını bünyesinde toplayan, devletin yöneticisi, askeri lider ve tüm konularda son kararı veren kişiydi.
- Safa İnka imparatorluğun en güçlü kişisiydi, olağanüstü saygı görürdü ve itaatsizlik ölümle cezalandırılırdı.
- Paçakuti, 15. yüzyılın başlarından ortalarına kadar Kusko'da yaşayan bir prensti ve Çankalara karşı kutsal bir direniş örgütleyerek imparatorluğun temellerini kurmuştu.
- 47:31İnka İmparatorluğu'nun Dini Anlayışı
- İnka iktidarlarının temelinde, yarı tanrı olarak görülen hükümdarlar yatıyordu.
- İnkalar, hükümdarlarının güneş tanrıları Inti'nin soyundan geldiğine inanırlardı ve dünyaya inmiş bir ilahtı olarak görürlerdi.
- İnkalar tebaalarının kendi tanrılarına tapınmalarına izin verse de kendileri her zaman yüce güneş tanrısı Inti'ye taptı ve zapt ettikleri her yere güneş tapınakları inşa ederlerdi.
- 48:34İnka Dini ve İmparatorluk İdeolojisi
- İnka dini, politik, dinsel, askeri ve evrensel öğeleri içeren kapsayıcı bir imparatorluk ideolojisinin parçasıydı.
- İmparatorluğun en kutsal yerinde, Koli Tapınağı'nda, imparatorlukta yaşayan Sapa İnka yaşamaktaydı.
- İnanışa göre, İmparatorluğun her tarafına yayılan gözle görülmez enerji hattı üzerinde pek çok mabet ve tapınak inşa edilmişti.
- 50:22İnka İmparatorluğu'nun Fiziksel Bağlantıları
- İnka İmparatorluğu, değişik ve özel yerlerle, canlılık kazanmış, doğaüstü güçlerle ilişkilendirilmiş bir canlandırılmış arazi olarak düşünülebilirdi.
- Arazide göze çarpan herhangi bir yeryüzü şekli, İnkalar için bir huaca (mabet) olarak değerlendirilebilirdi.
- Yılın özel günlerinde haç yolculukları düzenlenir, farklı soydaş gruplar farklı enerji çizgileri üzerinde dizilirler ve farklı mabetlere yürüyerek oralara adaklar sunarlardı.
- 51:29İnka İmparatorluğu'nun Yol Sistemi
- 15. yüzyılın sonlarında İnka İmparatorluğu, Güney Ekvador'dan doğuya Bolivya'ya ve kuzey Arjantin'e kadar yayılmış, 40 bin kilometreyi bulan yollarla örülmüştü.
- Bu yol sisteminin büyük bir kısmı insandan önce yapılmıştı, İnkalar bunları sahiplenmiş, iyileştirmiş, yeniden yapmış ve köprüler ve geçitler inşa ederek sistemle bütünleştirmişlerdi.
- Yollar çorak çöllerden karlı dağlara, dikey kayalıklara kadar çeşitli arazi yapılarından geçiyordu ve genişlikleri bir metreden on metreye kadar çıkıyordu.
- 54:52Yolların Psikolojik Önemi
- İnka İmparatorluğu'nun ulaşım ağı sadece iletişim kurmaktan çok daha fazla işlevi vardı, fiziksel olduğu kadar psikolojik bir araçtı.
- Bu yollar ve köprüler, Anlarda yaşayan toplumlara daha büyük bir bütünün parçası olduklarını sürekli olarak anımsatıyordu.
- İnka İmparatorluğu'nda harita diye bir kavram yoktu, birliği yerleşim yerleriyle kurulan ilişkiler, merkeze ulaşan yollar, çeşitli seremoniler ve dini törenlerle sağlanıyordu.
- 57:57İnka İmparatorluğu'nun Sonu
- İnka doruk noktasına ulaştığında okyanus ötesinden gelen askerler tarafından ziyaret edilecekti.
- İspanyol istilacıların son derece farklı bir güç anlayışları vardı ve onların bu topraklarda kendi imparatorluklarını kurma kararlılığı, iki çok farklı kültür arasında büyük bir yıkıma yol açan bir çatışmanın yolunu açacaktı.