Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Türkistan Gündemi" programında sunucu ile Yeditepe Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Ahmet Taşağıl arasında geçen bu röportaj, Prof. Dr. Taşağıl'ın "Ergenekon'dan Kaan'a Türk Model Devleti Göktürkler" adlı kitabını ele almaktadır.
- Röportaj, Göktürklerin (Türk Kağanlığı) tarihini, yapısını ve Türk tarihindeki devlet modeli üzerindeki etkisini kronolojik olarak incelemektedir. Göktürklerin 542'de Alt E Dağlarında yaşamaya başlamasından, 552'de bağımsızlıklarını kazanmasına, Mukan Kağan döneminde küresel bir güç haline gelmesine, 582'de ikiye bölünmesine ve 682'de yeniden bağımsızlığa kavuşmasına kadar olan süreç detaylı şekilde anlatılmaktadır.
- Röportajda ayrıca Göktürklerin boy sistemi, istişareye dayalı liderlik anlayışı, töre sisteminin önemi, Tonyukuk Anıtı'nın önemi ve Göktürk Devleti'nin yıkılışından sonra oluşan Türk devletleri (Uygur Kağanlığı, Karahanlılar, Kıpçaklar, Oğuzlar) hakkında bilgiler verilmektedir. Prof. Dr. Taşağıl, Göktürklerin Türk tarihine giden kapıyı açan bir anahtar olduğunu ve Türk tarihinin günümüz sorunlarına çözüm üretmesi için nasıl okunması gerektiğini de vurgulamaktadır.
- 00:01Programın Başlangıcı ve Konuk Tanıtımı
- Programın 300. programı yapıldığı ve 301. programda siyasi sistem tartışması ele alındığı belirtiliyor.
- Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Yeditepe Üniversitesi öğretim üyesi olarak programda konuk olarak yer alıyor.
- Konuk, "Ergenekon'dan Kaan'a Türk Model Devleti Göktürkler" adlı kitabını yayınlamış.
- 01:44Kitabın İçeriği ve Göktürklerin Önemi
- Göktürkler aslında Türk Kağanlığı veya Türk Devleti olarak adlandırılır ve 552 yılında kurulmuştur.
- Türk Kağanlığı, 200 yıllık tarih boyunca tüm Türk dünyasını kapsayan, dünya tarihinde özgün bir devlet yapısı oluşturmuştur.
- Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı ve Selçuklu'yu anlamak için Göktürkleri bilmek gerekir, ayrıca Türkistan'ı anlamak için de Göktürkler önemlidir.
- 04:57Devlet Modellerini Belirleyen Etkenler
- Devlet modellerini belirleyen temel etkenler arasında coğrafya, dini etkenler, milletin yapısı ve ruh hali bulunmaktadır.
- Göktürklerin ilk hükümdarı Kağanlığa zorlanarak seçilmiştir, bu da karizmatik hakimiyet anlayışının Türklerde var olduğunu göstermektedir.
- Her coğrafya kendi hakimiyet telakkisini yaratmıştır; İngiltere'de meşruti hakimiyet, Roma'da ise farklı bir anlayış bulunmaktadır.
- 06:13Türklerde Devlet Modeli
- Türklerde temel parametre değişmese de formlar değişmiştir; istişareye dayalı bir liderin peşinden gitme geleneği devam etmektedir.
- Göktürkler zamanında ilk defa töre ile birlikte model bir Türk devleti oluşmuştur.
- Töre, bir hukuk çerçevesi gibidir ve töreye uymamanın maliyeti devletlerin yıkılmasına kadar sebep olmuştur.
- 07:54Göktürklerde İstişare ve Hükümet Yapısı
- Göktürklerde güçlü bir liderlik ve istişare arasında bir denge vardır.
- Bozkır Türk devleti'nin temelinde kabilelerin kendi aralarında sağlamış oldukları konsensus vardır.
- Türk tarihinde boylar arasında kavga pek görülmez, genellikle hanedan üyeleri arasında tartışmalar vardır.
- 09:30Hükümet Meşruiyeti ve Halkın Rolü
- Türkler kendilerine göre "kut" kavramını icat etmiş ve kutun kimdeyse ona direnerek onun peşinden gitmeye çalışmışlardır.
- Haksız yere tahta çıkan bir hükümdar için halk bağlanmaz ve başka bir yere gitmeyi tercih eder.
- Hısan Çulo örneğinde, hükümdarın Tibetlilerle haksız yere savaşmak için ittifak kurması üzerine halk isyan etmiş ve hükümdarı tahttan indirmiştir.
- 11:00Göktürklerin Türk Tarihi İçerisindeki Yeri
- Göktürkler, Türk adını taşıyan ilk devlettir ve Türk kimliği açısından önemli bir yer tutar.
- Göktürklerin devlet yapısı, Osmanlı'daki eyalet sistemi ve Türkiye Cumhuriyeti'nde görülen yapıya dayanmaktadır.
- Göktürkler siyasi olarak merkezi bir yapıya sahipken, ekonomik ve sosyal meselelerde yerel yetkililere daha fazla inisiyatif vermiştir.
- 12:54Göktürklerin Kaynakları ve Tarihçesi
- Göktürklerle ilgili bilgilerin ana kaynakları Çin kaynaklarıdır, özellikle II. Göktürk Devleti dönemi için Orhun yazıtları en değerli kaynaktır.
- Göktürkler Hunların devamıdır ve 542 yılında Altay Dağlarında yaşamakta, demir üretmektedir.
- 545 yılında Çinlilerle ticaretle ilk dış temasını kurmuş, 552 yılında bağımsızlığını kazanmış ve kurucusu Bum'un kendisine "İl Kağan" unvanı vermiştir.
- 15:09Göktürklerin Yükselişi ve Coğrafyası
- Mukan Kağan döneminde Göktürkler, modern anlamda küresel bir güç haline gelmiştir.
- Göktürk İmparatorluğu, Karadeniz'den Tibet'in kuzeyine kadar uzanan, yaklaşık 15 milyon km² büyüklüğünde bir alana sahiptir.
- 558 yılına gelindiğinde devlet sağlam bir yapıya ulaşmış, Bizans, Sasaniler ve diğer büyük güçlerle ilişkilerini kurmuştur.
- 17:18Göktürklerin Düşüşü ve Bölünmesi
- Mukan Kağan'ın Budizm'e meyilli olması, Göktürklerin geleneksel gök tanrı diniyle uyumsuzluğundan dolayı geniş kitleleri kaybetmesine neden olmuştur.
- Taspar Kağan'ın haksız yere bir sığınmacıyı düşmanlarına teslim etmesi ve tahta layık olmayan birini vasiyet etmesi, devletin sarsılmasına yol açmıştır.
- 582'de Çinlilerin entrikaları sonucu Göktürkler ikiye bölünmüş, Doğu Göktürk Devleti ve Batı Göktürk Devleti olarak ayrılmıştır.
- 20:38Tonyukuk Anıtı Kazıları
- İki senedir Tonyukuk Anıtı'nda kazı yapılmaktadır ve bu kazılarda Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİA) başkanı Dr. Serdar Çam ve diğer idarecilerin desteğiyle çalışmalar devam etmektedir.
- Kazılarda bilimsel veriler elde edilmiş ve raporlar TİA'ya sunulmuştur.
- Tonyukuk'un bulunduğu yer Türk boylarının en doğu sınırı olarak kabul edilmekte ve orada bir müze yapılması düşünülmektedir.
- 22:09Göktürk Devleti'nin Gelişimi
- Tonyukuk başkan yardımcılığı görevine gelerek esir Türkleri kurtarmak için Çin'den seferler düzenlemiştir.
- 689 yılına kadar büyük çoğunlukla esir Türkleri kurtarılmış ve devletin refaha kavuşturulması için faaliyetler gerçekleştirilmiştir.
- 691 yılında Kutluk ölmüş, yerine kardeşi Kapgan geçmiştir ve Kapgan 24 yıl tahta kalmıştır.
- 22:41Kapgan Kağan'ın Yönetimi
- Kapgan Kağan'ın önemli politikalarından biri tarım aletleri ve tohum getirerek ülkede tarımı açmaktı, bu yerleşik hayat işaretidir.
- Kapgan Kağan 706 yılına kadar çok başarılı olmuş, devleti zirveye taşımıştır.
- 706'dan sonra Çinlilerin casusluk faaliyetleri yeniden başlamış, Kapgan yaşlandıkça halkına kötü davranmaya başlamış ve boylar isyan etmeye başlamıştır.
- 24:17Göktürk Devleti'nin Çöküşü
- Kapgan Kağan Bayırkular tarafından pusuda hayatını kaybetmiş, kesik başı Çin başkentine götürülmüştür.
- Kapgan'ın oğlunu halk tanımamış, Kültegin ve Bilge Kağan tahta ele geçirilmiştir.
- Kültegin ve Bilge Kağan devlet adamlarını temizlemiş, ancak Tonyukuk'u halk tarafından çok sevildiği için öldürmemişlerdir.
- 25:59Bilge Kağan ve Tonyukuk'un Karşılaşması
- 723 yılında meclis toplantısında Bilge Kağan Budizm'i ülkeye getirmek ve surlu şehirler kurmak istemiştir.
- Tonyukuk Budizm'in savaşçı ruhlarını azaltacağını ve surlu şehirlerde yaşarsak düşman geldiği zaman kaçamayacağımızı söyleyerek karşı çıkmıştır.
- Bilge Kağan 731'de ölmüş, ardından 734'te Buyruk Çor tarafından zehirlenmiş ve öldürülmüştür.
- 27:51Göktürk Devleti'nin Sonu
- Haksız yere iki devlet adamının öldürülmesi milleti devletten soğutmıştır.
- 10 yıl içinde Çin'in tahrikiyle Uygurlar ve Karluklar Göktürk Devleti'ni yıkmıştır.
- Göktürk Devleti 941'e kadar devam etmiş, 10 bin kişilik bir grup Çin'e sığınırken ana kütlesi batıya doğru göç etmiştir.
- 28:59Göktürk Nüfusu ve Göçleri
- Çin kaynakları Göktürk ordusunun bir milyon kişilik olduğunu belirtse de bu rakam abartılı olabilir.
- Eli silah tutan her erkek asker sayıldığına göre toplam nüfus iki milyon civarında olabilir.
- Ana kütlesi Tanrı Dağları'na yerleşmiş, Güney Kazakistan sahalarında Sır Derya boyunda yoğunlaşmıştır.
- 29:51Göktürk Devleti'nin Siyasi ve Sosyal Yapısı
- Göktürk Devleti döneminde Doğu'dan Kerlan Nehri'nden Tola Irmağı'nın doğusundan başlayarak Karadeniz'in kuzeyine kadar su boyları ağırlıklı olmak üzere boylar yaşıyordu.
- Devlet önce iki, sonra duruma göre üç, dört veya beş parçaya ayrılıyordu ve Çin kaynaklarında 28 makam, araştırmalara göre yüz civarında askeri ve idari ünvan olduğu belirtiliyor.
- Boy sistemi, uçsuz bucaksız bozkırlarda insanlar arasında dayanışma sağlayarak var olmalarını sağlamıştır.
- 32:24Boy Sisteminin Önemi ve Töre Boyları
- Boylar genişledikçe mutoz bölünmeye tabi tutulup başka yerlere gidiyorlardı, bunun sebebi ekonomik kaynakların yetmemesi idi.
- Göktürkler dışında töre boyları da vardı ve bu töre kavramı daha sonra dağıldı; sırtlar, basmalar, tona bugu, uygur gibi gruplar ortaya çıktı.
- Orta Türkistan'da Karluklar, batıda Türgişler, en doğu'da Uygurlar yer alıyordu.
- 34:00Türgişler ve Oğuzlar
- 634 yılında Türk boyları başsız kalınca, Kazakistan sahasında yaşayanlar İli Irmağı civarında toplanıp yeniden teşkilatlandılar ve her birine birer ok verildi.
- Bu boylar daha sonra Türgiş adıyla adlandırıldı ve Oğuz Yabgu Devleti ile birlikte Önasya Oğuzları'nı oluşturdu.
- Kazakistan sınırında Zaisan bölgesinde ve Cide Cyber vadilerinde eski Türkler'e ait anıtlar ve eserler bulunmaktadır.
- 35:53Göktürklerin Yıkılışı ve Sonrası
- Göktürkler yıkılınca 740 yılında Uygur Kağanlığı kuruldu, ancak 840'ta Kırgızlara yenilince Moğolistan coğrafyasında Türk ağırlığı kalmadı.
- Uygurlar 60 yıl sonra Karataylılar tarafından geri sürüldükten sonra Doğu Türkistan'da (Urumçi'nin kuzeyinde) kalacaklardı.
- Karahanlı Devleti yükseldi, Tanrı Dağları ile birlikte Kazakistan bozkırlarında Kuzeyde Kıpçaklar, Sırderya boyunda Oğuzlar meydana geldi.
- 37:04Türk Devletlerinin Gelişimi
- 1099'dan itibaren Selçuklular İran'a doğru geldi ve Türk ağırlığı Ortadoğu'ya doğru kaydı.
- Cengiz Moğol İmparatorluğu'na katıldı, Kırgızlar, Uygurlar, Kazaklar gibi gruplar örgütlenip devletler kurdu.
- Karahanlılar, Göktürk tecrübesinin devamı olarak ikilikte şeriatlanma, doğu-batı ayrılımı ve bölgelere göre bölünme gibi özellikler gösterdi.
- 38:17Göktürk Dönemi ve Şehirleşme
- Göktürklerden sonraki dönemde Doğu Türkistan, Özbekistan ve Kırgızistan'ın zengin şehirleri refahla tanışmaya başladı ve şehir kültürünün gelişmesi başladı.
- İslam kaynaklarından Gerdiz'nin "Zeynü'l-Ahbar" adlı eseri, ipek yolu kuzey hattında şehirlerin yerini anlatıyor: Tanrı Dağları Havalesi, Tarbagatay, Urumçi, Hami Kumul, Kaşgar Kucağı, Aksu, Yerken Totem, Fergana bölgesi ve Balasagun.
- Kuzeyde şehir kurmak imkansız olduğu için şehir kalıntıları az, ancak Sibirya'da Torbaj Kalesi ve Moğolistan'da Balasagun önemli şehirlerdir.
- 40:25Şehirleşme ve Kültür Gelişimi
- Kazakistan, özellikle güney Kazakistan ve Kırgızistan'da Türkler şehirleşme gerçekleştirdi, Karahanlılar döneminde şehirler kabuk değiştirdi.
- Ipek yolu üzerinde etkili olan şehirlerde dini hayat değişti ve yerleşik bir kültür gelişti.
- Harezmşahlar, savaşçılık özelliklerini kaybettikleri için Moğollar karşısında tutunamadılar.
- 41:35Tarih ve Güncel Sorunlar Arasındaki Bağ
- Tarih, güncel sorunlara cevap verebilmek ve gelecek proje çizebilmek için var.
- Türk tarihinin bir anlama problemi var ve bütüncül bir yaklaşımla anlaşılamıyor.
- Göktürkleri anlarsak Türk tarihine giden kapıyı açmış oluruz; Göktürklerde Osmanlı, Kazaklar, Yakutlar, Uygurlar ve Memlükler gibi Türk devletlerinin unsurlarını bulabiliriz.
- Türk tarihini doğru anlarsak günümüzün uluslararası, bölgesel ve iç siyaset sorunlarına daha iyi cevap verebiliriz.