Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Gündem Ötesi" adlı programda Mustafa Göksu'nun sunduğu bu video, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi'nden Zekeriya Kurşun Hoca ve Musa Duman Hoca ile Evliya Çelebi'nin eserleri hakkında bir sohbet formatındadır.
- Video, 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından çizilen ve Katar'dan getirilen 3,45 metre boyundaki Dicle-Fırat haritasını detaylı olarak inceliyor. Programda haritanın özellikleri, Evliya Çelebi'nin seyahatnamesindeki anlatım teknikleri, haritanın sekiz parçadan oluştuğu ve Erzurum'dan Basra Körfezi'ne kadar uzanan bir güzergah gösterdiği anlatılıyor. Ayrıca Evliya Çelebi'nin hayatı, seyahatleri ve eserleri hakkında bilgiler paylaşılıyor.
- Videoda ayrıca Evliya Çelebi'nin babası Mehmet Ali Efendi'nin ona verdiği nasihatler, mezarının nerede olabileceği teorisi, "Şakaname" adlı eseri ve "dünyanın ilk grafitisi" olarak nitelendirilen eserleri de ele alınıyor. Program, Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nin edebiyat açısından önemi ve bu eserin senaryo, çizgi film ve belgesellerde kullanılması gerektiği vurgusuyla sonlanıyor.
- 00:23Evliya Çelebi'nin Dicle-Fırat Haritası
- Program, Evliya Çelebi'nin kendi eliyle çizdiği Dicle-Fırat haritasını izleyicilere gösterecek.
- Haritanın gerçekten Evliya Çelebi'ye ait olup olmadığını, haritayı ilim dünyasına kazandıran Zekeriya Kurşun Hoca'dan öğrenecekler.
- Zekeriya Kurşun Hoca, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi'nin rektör yardımcısı ve Evliya Çelebi Araştırmaları ve Uygulama Merkezi'nin müdürüdür.
- 02:08Haritanın Özellikleri
- Elimizdeki harita, 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından çizilmiş olan Fırat ve Dicle haritasının bir röprodüksiyonudur.
- Harita 3 metre 45 cm boyunda olup, kuzeyden güneye doğru inen bir güzergah haritasıdır.
- Harita Erzurum'dan başlayarak Şattır Araba kadar uzanmaktadır.
- 05:12Evliya Çelebi'nin Hayatı
- Evliya Çelebi, 17. yüzyılda yaşamış Türk kültür tarihinin en önemli şahsiyetlerinden biridir.
- 1611'de İstanbul'da doğmuş ve 1685'te vefat etmiştir.
- Son on yılını hac yolculuğuna gitmek üzere İstanbul'dan ayrılıp Kahire'de on yıl kadar kalmıştır.
- 07:19Haritanın Keşfi
- 1949'da Ettöre Rossi, Vatikan'da bir harita üzerinde çalışırken Türkçe bir metin fark etmiş ve bu metnin Evliya Çelebi'nin seyahatnamesi ile örtüşen yerlerini fark etmiştir.
- Rossi, haritanın Nil haritası olduğunu ve Evliya Çelebi'ye ait olabileceğini yazmış, bu harita 1991-2011 yılları arasında neşredilmiştir.
- Türkiye'de şu anda Vatikan arşivlerinde Evliya Çelebi'nin çizdiği Nil haritası bulunmaktadır.
- 09:34Haritanın İçeriği
- Evliya Çelebi'nin Vatikan'da sergilenen Nil haritası ile Dicle-Fırat haritası arasında birebir örtüşme bulunmaktadır.
- Haritada anlatılan kale ve mimari yapılar, Evliya Çelebi'nin gezerken bir vesileyle gelip gördüğü yerlerdir.
- Haritanın yazı stili bakımından Evliya Çelebi'nin bizzat yazmadığı, yanındaki bir adamına veya nezaret ettiği birisine yazdırıldığı düşünülmektedir.
- 12:16Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi ve Haritaları
- Evliya Çelebi'nin seyahatnamesi, tarihçiler için önemli bir kaynak olup, 17. yüzyıl harita çizimleriyle uyumlu ve birçok benzerlik göstermektedir.
- Evliya Çelebi seyahatnamesinde üç noktaya dikkat eder: daha önce edindiği bilgiyi verir, folklorik bilgileri derleyip sunar ve tanımlama biçimini kullanır.
- Evliya Çelebi'nin seyahatnamesi başkaları için yazılmıştır ve Türk kültür tarihinin en büyük eserlerinden biridir.
- 14:39Haritanın Keşfi
- Konuşmacı, Evliya Çelebi'nin 10 ciltlik eserine rağmen harita bırakmaması sorusunu zihninde kurcalamaya başlamıştır.
- Basra Körfezi araştırmaları sırasında, Osmanlı Devleti'nden sonra bölgede kurulan devletler arasında sınır sorunları yaşanmaya başlamıştır.
- Londra'da Bernard Kutaiç adlı müzayedecinin müzayede kataloğunda 17. yüzyıla ait nadir bir Basra Körfezi ve Mezopotamya haritası ilan edilmiştir.
- 18:29Haritanın Tarihi
- Haritanın sahibi William Trumble, 1716'da ölmüş, Evliya Çelebi ile aynı dönemde yaşayan bir İngiliz devlet adamı, bilim insanı ve gezgindir.
- Trumble, 1687-1691 yılları arasında İstanbul'da büyükelçilik yapmış ve Osmanlı ticaret güzergahları ile ilgilenmiştir.
- Harita muhtemelen seyahatname ile birlikte İstanbul'a gelmiş ve Trumble'ın kütüphanesinde uzun yıllar yer almış, sonra torunları tarafından satılmıştır.
- 22:12Haritanın Özellikleri
- Harita fiziksel olarak sekiz ayrı parçadan oluşmaktadır.
- Nehirler mavi renklerle, dağlar yeşil renklerle çizilmiş ve Fırat suyu Murat suyuyla Erzurum'dan gelen Karasu'nun buluştuğu noktadan başlamaktadır.
- Dicle suyu Elazığ'ın yakınlarındaki Sivilce bölgesinden çıkmış ve ince çizgilerle gösterilen yollar güvenli kalelerden geçmektedir.
- 23:56Evliya Çelebi'nin Seyahatname Yapısı
- Evliya Çelebi bir yeri anlatırken önce yerin ismini, tarihsel bilgileri ve bazen folkloru aktarır.
- Seyahatnamesinde kaleleri, sarayları, halkı, mescitleri, hanları, hamamları, medreseleri ve tekkeleri sıralar ve betimlemeler yapar.
- Haritasında kaleler, değer mekanları ve yolları çizer, su güzergahını ve farklı renklerle ara yolları gösterir.
- 26:07Evliya Çelebi'nin Haritasının Özellikleri
- Haritasında "hakiri pür taksir" ifadesi bulunur, bu 17. yüzyılda çok kullanılmayan ama Evliya Çelebi'nin çok kullandığı bir imza ifadesidir.
- Haritada Erzurum Kalesi gibi yerlerin modern görüntülerini birebir çizmiştir, bu da 17. yüzyılda kaleyi bu şekilde çizebilmek için bir kaynak olarak önemlidir.
- Evliya Çelebi 1645-1648 yılları arasında Erzurum ve civarında bulunmuş, bu süre zarfında haritayı çizmiştir.
- 28:08Evliya Çelebi'nin Haritasındaki Detaylar
- Haritasında Hasankeyf'i ve köprüleri gösterir, köprülerin yapılması sırasında yaşanan hasretliklerden dolayı yıkılması gibi folklorik bilgileri aktarır.
- Şanlıurfa'daki Nemrut'un mancınıklarını (Ruha meşhur iki kule) çizer, bu eseri 17. yüzyılda başka bir kaynaktan aktarma imkanı yoktur.
- Van Kalesi'ni "sırtına yük yüklenmiş deve gibi" tanımlar, bu tasvir başka hiçbir yazarda bulunmamaktadır.
- 32:02Evliya Çelebi'nin Seyahatname İçeriği
- Seyahatnamesinde kalelerden bahsetmekle kalmayıp, kale etrafında yaşayan insanların dil özelliklerini, yeme içmelerini, yetiştirdikleri ürünleri anlatır.
- Doğu Türkçesiyle yazılmış mezar taşlarındaki ibarelerden örnekler verir, bu sayede sadece bir seyyah değil, etnograf, filolog ve kartograf olarak değerlendirilir.
- Haritasında güzergahı esas alarak güvenli bir şekilde yolculuğun nasıl yapılabileceğini ve insanların konaklayabileceği yerleri gösterir.
- 34:54Evliya Çelebi'nin Seyahat Deneyimleri
- Erken dönem yolculuğunda Karadeniz'de gemisi batmış ve Bulgaristan yakınlarında bir kaleye sığınarak 7-8 ay kalmak zorunda kalmıştır.
- Gemi batarken tahtaya tutunarak kurtulmuş, bu deneyimden sonra nehir ve karayolunu tercih etmeye başlamıştır.
- Bu deneyimden sonra güvenli yol olarak buraları gösterme gayreti içerisine girmiştir.
- 36:22Evliya Çelebi'nin Haritası Hakkında Sorular
- Konuşmacı, haritanın sekiz parçaya ayrılmış olmasına rağmen kuzeye doğru gidecekmiş hissi yarattığını ve belki on altı parça olabileceğini sorguluyor.
- Evliya Çelebi, Tuna boylarında çok seyahat etmiş olduğu için ileride Tuna boylarının haritasının da çıkabileceğini umut ediyor.
- Haritada birçok suyu hem kaynak hem de ana birden ayrılan kolları gösteriyor ve bu güzergahın önemini vurguluyor.
- 37:48Haritadaki Önemli Yerler
- Haritada "mesaj zaviye" olarak gösterilen yerler, yolcuların sıkıştığında sığınabileceği yerler olarak tanımlanıyor.
- Haritada dağları ve dağlardan geçen yolları gösteriyor ve yolculara hazırlıklarını ona göre yapmalarını tavsiye ediyor.
- Musul kalesi ve etrafındaki türbeler, zaviyeler, tekkeler gibi ziyaret yerlerini hem kitabında hem de haritasında gösteriyor.
- 39:28Nuh'un Gemisi ve Van Gölü
- Haritada Ağrı Dağı'nın tepesinde Nuh'un gemisi olarak bilinen yer gösteriliyor ve bölgede anlatılan folklorik bilgi haritaya aktarılmış.
- Van Gölü'nü farklı bir renkte gösteriyor ve haritada petrol (mamba zift) olduğunu belirtiyor.
- 17. yüzyılın sonlarına doğru Van Gölü'nde yüzeye çıkan petrol, Nefzadeler ailesine işletmesi için verilmiş.
- 42:59Evliya Çelebi'nin Seyahatleri ve Görevleri
- Evliya Çelebi, Bağdat, Basra, İmadiye gibi Kuzey Irak'ın kuzey taraflarındaki bölgeleri çok detaylı bir şekilde anlatıyor.
- Sadece merkezin verdiği görevleri yapmıyor, aynı zamanda o bölgelerde yaşayan idareciler arasında elçilikler, mektup götürüp getirme gibi görevler üstleniyor.
- Haritasında birçok cami, türbe ve farklı inanç gruplarına ait özel yerleri gösteriyor.
- 44:36Haritanın Son Kısmı ve Mekke
- Haritanın son kısmında Evliya Çelebi'nin doğrudan gidip görmemiş olduğu bölgeler hakkında edindiği bilgileri kaydediyor.
- Basra ve Bağdat'ta otururken bu bölgeler hakkında edindiği bilgileri haritasına yansıtıyor.
- Mekke'yi çok detaylı bir şekilde anlatıyor ve Kabe'nin etrafında Türkler tarafından yapılmış olan revakları hayranlıkla tasvir ediyor.
- 47:42Haritanın Tarihi ve Önemi
- Haritanın 1570'lerden önce çizildiğini gösteren en önemli delillerden biri, Mekke'yi henüz hacı olmadan önce çizmiş olması.
- Harita Erzurum'dan başlayıp Basra Körfezi'ne iniyor ve Uman bölgesinden okyanusa çıkışı gösteriyor.
- Seyahatname 1685'te yazıldı ve 1700'lü yıllarda İstanbul'da bilinir bir eserdi, 1950'lere kadar Evliya Çelebi'nin başka bir eseri yoktu.
- 48:52Evliya Çelebi'nin Haritaları ve Şakaname
- 1949'da Etoresi haritayla ilgili çalışırken, 1680'lerde yazılmış olması gereken bu harita, Evliya Çelebi ile ilişkilendirmeden çalışılmış, ancak özellikleri Evliya Çelebi'yi işaret etmiş ve sonunda Evliya Çelebi'nin olabileceği düşünülmüş.
- Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde iki harita ve Şakaname bulunuyor, Şakaname'de Kabe-i Şerif'in de bir yerde işaretlendiği belirtiliyor.
- Evliya Çelebi komik ve espritüel bir adam olarak tanınıyor, Padişah Murat'la şakalaşmaları var ve her defasında yeni şakalar ve latifeler sunuyordu.
- 50:23Şakaname'nin Önemi ve Evliya Çelebi'nin Padişah Zamanı
- Şakaname'de Evliya Çelebi'nin kaydettiği şakalar var, ancak şu an ortada bir kitap bulunmuyor.
- Şakaname'deki şakalar, o dönemin en önemli zeka gösterisi ve karşılıklı diyaloğun başlatıcısı olarak görülüyor.
- Evliya Çelebi hangi padişah zamanında Enderuna girdiği sorusu gündeme getiriliyor.
- 52:13Evliya Çelebi Haritasının Katar'daki Durumu
- Evliya Çelebi'nin haritası 1988'de Katar'dan Şeyh Hasan Muhammed el-Tan'i tarafından satın alınmış ve Katar Milli Kütüphanesi'ne verilmiş.
- Harita ilk başta kütüphanede kenarda duruyordu, ancak Şeyh Hasan'ın eski yardımcısı Muhammed Haman Bey'in arzusuyla alt katındaki harita reyonunda sergilenmeye başlanmış.
- Haritanın Evliya Çelebi'nin haritası olduğu konusunda çalışmalar yapılmış, 2011 yılında Evliya Çelebi'nin doğumunun 400. yılı münasebetiyle yapılan projelerde haritalar çizilmiş.
- 55:11Haritanın Bilimsel Tanıtımı ve Neşir Hazırlıkları
- Amerikalı filolog Robert Tango ile uzun istişarelerde bulunulmuş ve nihayetinde bu haritanın Evliya Çelebi haritası olarak isimlendirilmesi gerektiği kanaatinde ortaya koyulmuş.
- Haritanın bulunduğu yerin adıyla "Katar Haritası" olarak literatüre koymak zorunda kalmışlar.
- Neşir hazırlıkları yapılıyor, mekanların illüstrasyonlarının yapılıp orijinal ve üst sınırlarının yan yana konulması planlanıyor.
- 57:53Evliya Çelebi'nin Grafitisi ve Müezzinlik
- Evliya Çelebi'nin elinden ilk grafiti olarak kabul edilen bir eser gösteriliyor.
- Evliya Çelebi, ziyaret ettiği yerlerde sesi güzel insanlar tarafından tanınıyor ve hemen müezzinlik yaptırılıyor.
- Evliya Çelebi'nin müezzinlik sayesinde saraya giriyor ve sesi sayesinde Dördüncü Murad'ın dikkatini çekiyor.
- 1:00:53Evliya Çelebi'nin Mezarı Hakkında Tahminler
- Makalede Evliya Çelebi'nin İstanbul'da mezarının olabileceğini de belirtiyor, yaygın olarak Kahire'de olduğu söylenirken.
- Konuşmacı, Kahire'de uzun süre bulunduğunu ve Evliya Çelebi'nin anlatımıyla şehri gezdiğini belirtiyor.
- Kahire'de vefat eden büyük temsilcilerin genellikle bilinen mezarlıkta veya cami hazinesinde defnedildiği, Evliya Çelebi'nin mezarının ise çıkmadığı gözlemleniyor.
- 1:02:50Evliya Çelebi'nin İstanbul'daki Durumu
- İstanbul'da Evliya Çelebi'nin özel bir yere konulması için bir neden olmadığı, aile kabristanına defnedilmiş olabileceği düşünülüyor.
- Aile kabristanının yerinin değişmiş olması arayışları engelleyebilir, ancak Osmanlı Devleti'nde kayıt sistemi sağlamdır.
- Bahsedilen dönemde İstanbul merkez, Kahire taşradır ve Evliya Çelebi'nin seyahatinin en son istikrar bulduğu yer İstanbul'dur.
- 1:03:49Evliya Çelebi'nin Babasının Nasihatları
- Evliya Çelebi'nin babası Mehmet Ali Efendi bir saray bürokratı iken, Evliya Çelebi genç yaşlarında seyahat arzusuyla yanıp tutuşan bir delikanlıydı.
- Evliya Çelebi, babasının bilgisi dışında Bursa'ya kaçamak yapmış, seyahat sırasında İstanbul'daki köyleri, kasabaları ve eserleri gezmiş.
- Babası, Evliya Çelebi'ye kulağından tutup oturtarak çeşitli öğütler vermiş: kulağına küpe olsun, yaramaz adamlarla gezme, ekmek yediğin yere hor bakma, ekmek-tuz hakkını gözet, büyüklerine hürmette kusur etme.
- 1:06:32Evliya Çelebi'nin Babasının Öğütleri
- Babası, Evliya Çelebi'ye besmelesiz yemek yememesi, verecek sözü varsa avretine dememesi, cünüp olup yemek yememesi öğütlerini vermiş.
- "Esma'nın söküğün üstünde dikme, iyi adını keme takma ve keme yoldaş olma, zararın çekersin" şeklinde batıl inançları da içeren öğütler vermiş.
- "Yürü ileri, gözüm kalma geri, alay bozma, tarla basma, yaran payına sarkma" şeklinde toplumsal kurallara dikkat etmesi gerektiğini vurgulamış.
- 1:08:00Evliya Çelebi'nin Babasının Diğer Öğütleri
- Babası, Evliya Çelebi'ye namahreme nazar edip ihanet etmemesi, davetsiz bir yere varmaması, mahrem-i esrar olmaması öğütlerini vermiş.
- "Her mecliste istima ettiğin sözleri hıfseyle, evden eve müsaret edip söz gezdirme, laf taşıma, gıybetü mesaiden ari ol" şeklinde toplumsal kurallara dikkat etmesi gerektiğini vurgulamış.
- "Herkesle hüsn-ü ülfeteddüb, lecuc ve zebandıraz olma, ulular önünde gitme, ihtiyarlara riayet et" şeklinde sosyal ilişkileri konusunda öğütler vermiş.
- 1:09:25Evliya Çelebi'nin Babasının Son Öğütleri
- Babası, Evliya Çelebi'ye daima tahir olup her muharrematı menhiyyattan perhizkar olmasını, evka-ı hamseye müdavemet edip salai haliyle mukayyet olup ilimle meşgul olmasını öğütlemiş.
- "Rıza lokmasına kanaat eyle, eline giren malı da israf etme, kanaatle geçin" şeklinde ekonomik konularda öğütler vermiş.
- "Enis ve celis ol" şeklinde herkesle iyi geçinmesi gerektiğini vurgulamış, bu da Evliya Çelebi'nin seyahatnamesinde "kimin arabasına binersem onun düdüğünü çalardım" şeklinde ifade edilmiş.
- 1:11:28Evliya Çelebi'nin Eşkıya ile Karşılaşması
- Evliya Çelebi, seyahatnamesinde bir eşkıya grubunun yolunu kesip malını mülkü almak istediğini anlatıyor.
- Evliya Çelebi, elinde görevli olarak taşıdığı mektupları göstererek eşkıya reisine "benim görüyorsun elimdeki mektuplar, bunları bir yere ulaştıracağım, görevliyim" diyerek ikna etmiş.
- Eşkıya reisi, Evliya Çelebi'nin sözlerini duyunca "sizin bu yaptığınızı uludağları'nda Köroğlu bile yapmayın" diyerek dost olmuşlar ve Evliya Çelebi canını ve malını kurtarmış.
- 1:13:33Evliya Çelebi'nin Seyahatname'si ve Hammer'in Etkisi
- Evliya Çelebi'nin Seyahatname'si, Hammer'in Avrupa'ya tanıttığı ve Osmanlı'nın dikkatini çektiği bir eserdir.
- 1840'larda Evliya Çelebi'nin neşrettiği müntebat, Hammer tarafından kaynak olarak kullanılmış ve bu nedenle Evliya Çelebi ismi anıldığında genellikle bu müntebat hatırlanmaktadır.
- Günümüzde bazı meslektaşlar, Evliya Çelebi'nin olağanüstü ve inanılmaz şeyler anlattığını, gerçeklikle irtibatı olmadığını ima eden seçmeler yayınlamaktadır.
- 1:14:36Evliya Çelebi'nin Abartılı Anlatımları
- Evliya Çelebi'nin Erzurum'un soğuğunu anlatırken damdan dama atlayan kedi hikayesi, abartılı bir anlatım örneğidir.
- Evliya Çelebi'nin abartıları sanatkarane üslubun kendi çerçevesinde tolere edilecek şeylerdir ve divan şairlerinin yaptığı gibi güzel anlatımlıdır.
- Evliya Çelebi, Erzurum'un soğuğunu anlatırken "hakikat hal" diyerek, gerçek soğukluğun insanın elini demirden çıkarmakta zorlandığı kadar şiddetli olduğunu belirtmiştir.
- 1:17:16Evliya Çelebi'nin Anlatım Tarzı ve Önemi
- Evliya Çelebi, başkalarından duyduğu şeyleri naklettikten sonra kendi gözlemini "ben görmedim", "bilmiyorum" gibi ifadelerle belirtmiştir.
- Evliya Çelebi, yazım tarihinde flashback uygulamasını yapan en önemli isimlerden biridir; önce hikayeyi şaşırtacak şekilde anlatır, sonra "burada böyle denir" veya "ben görmedim" diyerek geri döner.
- Seyahatname, tarihçilerin dikkatini çekmiş bir metin olmasına rağmen, edebiyatçıların ve yeni edebiyat çalışanlarının baş kaynağı olacak nitelikte bir eserdir ve 17. yüzyılın edebiyat kaynağı olmaya layık bir metindir.