Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, bir televizyon programında Erzurum Teknik Üniversitesi Tarih Bölüm Başkanı Doçent Doktor Murat Küçük (Murat Hoca) tarafından sunulan, Erzurum Kalesi ve çevresindeki tarihi yapıları tanıtan bir tarihi tur formatındadır.
- Video, Erzurum Kalesi'nin yapılış tarihi, tarihsel gelişimi ve farklı dönemlerdeki hakimiyetlerini anlatarak başlıyor, ardından kaledeki önemli yapıları (yeniçeri komutanlarının ikametgahı, kale komutanının özel hamamı, saat kulesi, kale mescidi, kırklar türbesi) gezerek tanıtıyor. Son bölümde ise Saltuklu Kümbetleri ve çevresindeki anonim yapılar detaylı olarak inceleniyor.
- Videoda kale ve kümbetlerin mimari özellikleri, tarihsel önemi, Selçuklu mimarisindeki simetri yapısı, kesme taş kullanımı ve Horasan alçısı gibi yapısal detaylar ele alınıyor. Ayrıca, yapıların gerçek amacının mezarlık olmaktan ziyade gasilhane veya mescit olarak kullanıldığına dair rivayetler ve Erzurum'un savunma tarihindeki önemi hakkında bilgiler de paylaşılıyor.
- 01:37Erzurum Kalesi'nin Tanıtımı
- Programda Erzurum Kalesi tanıtılacak ve konuşmacı Erzurum Teknik Üniversitesi Tarih Bölüm Başkanı Doçent Dr. Murat Küçük ile birlikte.
- Erzurum Kalesi, Erzurum'un simgelerinden biri olup şehrin müdafaasında büyük öneme sahip bir yapıdır.
- Konuşmacı, Erzurum Kalesi ile ilgili doktora tezi olarak 1998 yılında yaptığı çalışmayı kitap haline getirdiğini belirtiyor.
- 02:39Kalein Yapılışı ve İlk Dönemleri
- Erzurum Kalesi, Bizanslılar tarafından Sasani sınırını korumak için, Bizans-Iran savaşlarında bir üs olarak yapılmıştır.
- Kalein yapılışı tarihi hakkında farklı kaynaklar farklı bilgiler vermektedir; bazı kaynaklar Theodosius zamanında yapıldığını belirtirken, yapılışı M.S. 390-415 arasında, genel kanaat M.S. 415'te yapıldığıdır.
- Erzurum Kalesi bir garnizon olarak yapılmıştır, bir şehir değildir ve askerlerin İran sınırını tutmak üzere barındığı bir mekandır.
- 05:09Erzurum'un Şehir Olma Süreci
- Daha sonraki asırlarda Erzurum şehir haline gelmiştir, bu süreç 1040'lı yıllarda başlamıştır.
- 1048 yılında Selçuklu Türklerinin akınları sırasında Erzurum Kalesi'ne yakın yerleşim olan Karaz'ın Selçuklu beyi İbrahim Yınal tarafından tahrip edilmesi üzerine oradaki insanlar kaleye sığınmışlardır.
- Bu yerleşimin adı "Kara Erzen" olarak anılmaya başlanmış, daha sonra Araplar "Calicala", "Erzen Rum" olarak adlandırmışlardır.
- 06:10Erzurum'un Fethi ve Arap Hakimiyeti
- Erzurum Kalesi, M.S. 640'lı yıllarda Hz. Osman döneminde Araplar tarafından fethedilmiştir.
- İslam'ın cihat anlayışı, Bizans ile karşı karşıya getirmiş ve bazı kalelerin öncelikle Araplar tarafından ele geçirilmesine neden olmuştur.
- Erzurum, 640'lı yıllardan itibaren yaklaşık 900'lü yılların sonuna kadar (yaklaşık 250 yıl) Arapların elinde kalmıştır.
- 07:37Arap Hakimiyetinin İzleri
- Erzurum Kalesi'nde Araplara ait eser veya iz bulunmamakta, ancak Palandöken'e yakın mahallelerin üst mahallelerinde bazı isimler ve türbeler Arap hakimiyetini göstermektedir.
- Rabia Ana, Habib Efendi ve Abdurrahman Gazi gibi isimler Arap hakimiyetini gösteren işaretlerdir.
- Dokuzyüz'lü yılların sonlarına doğru kısa bir Gürcü hakimiyeti olmuş ve bu dönemde Bizans'ın son demlerini yaşadığı dönemdir.
- 08:42Selçuklu Hakimiyeti ve Saltuklular
- Malazgirt Zaferi'nden hemen sonra Erzurum'da Saltuklu hakimiyeti başlamıştır, Sultan Alparslan'ın beylerinden biri kaleye beylik olarak verilmiştir.
- Malazgirt Zaferi'nde sultan Alparslan'a yenilen Bizans hükümdarı Romen Diyojen, zaferden önce ve sonra Erzurum Kalesi'ne uğramıştır.
- Saltuklular kalei adeta yeniden yapmış ve Türk-Islam karakteri kazandırmışlardır.
- 10:48Saltukluların Mirası ve Erzurum'un Tarihi Eserleri
- Saltuklular kalei tamamen yeniden yapmış, iç kaledeki saat kulesi, tepsi minare ve kale mescidi onlara aittir.
- Üç kümbet başta olmak üzere Erzurum'da çok sayıda Saltuklulara ait eser bulunmuştur.
- Erzurum'da tarihi eserlerin sadece onda biri ayakta kalmıştır, şehir çok savaşlar yaşamıştır.
- 12:04Erzurum'un Sonraki Hakimiyetleri
- Saltuklular sonrası Selçuklu hakimiyeti gelmiş, ardından Türk beyleri arasında bölünmüşlük yaşanmıştır.
- Akkoyunlu-Karakoyunlu mücadelesi Erzurum Kalesi'nde cereyan etmiştir.
- Moğollar önce Baycu Noyan tarafından istila ve tahrip edilmiş, daha sonra Müslüman Timur Ankara Savaşı'na giderken buradan geçmiş ve kalei etkilemiştir.
- 13:41Erzurum Kalesi'nin İç Kalenin Doğu Kısmı
- İç kalenin doğusunda bulunan bölüme yeniçeri komutanlarının ikametgahı olarak kullanılan bir bölüm aittir.
- Yeniçeri komutanları, padişahı temsilen kalenin muhafazasını gerçekleştiren özel bir birliktir ve iç kalede ikamet ederlerdi.
- Kale komutanının ikametgahına ait özel bir hamam bulunmaktadır ve muhtemelen sadece komutanlar tarafından kullanılmıştır.
- 15:07Kale Hamamı ve Görevli Odalar
- Kale hamamının bitişiğinde kale komutanına mahsus olabilecek bir oda bulunmaktadır.
- Kalenin içerisinde ve çevresinde yapılan kazılar sonucunda elde edilen demirden yapılan çeşitli ebatlardaki top gülleleri bu bölüme tuzlanmıştır.
- Bu gülleler 93 harbinde ve daha önceki savaşlarda kullanılan toplardan kalmaktadır.
- 15:42Saat Kulesi ve Kesik Kule
- Kalenin batı yakasında saat kulesi bulunmakta ve kulesin önünde önemli bir yapı yer almaktadır.
- İç kalenin en önemli yapılarından biri olan saat kulesi, Saltuklular döneminde yapılmıştır.
- Bu kule çeşitli amaçlarla kullanılmıştır: mescidin minaresi, bayrak kulesi, saat kulesi, top atmak için, gözetleme kulesi ve "kesik kule" olarak bilinmiştir.
- 16:50Kalenin İçindeki Kazılar ve Buluntular
- Kalenin meydanında son yıllara ait kazılar yapılmış ve çeşitli materyaller ortaya çıkmıştır.
- Kazılarda mutfak, ahır, erzak deposu gibi bölmeler, tandırlar, su yolları ve çok sayıda pipo bulunmuştur.
- Kalenin etrafında yapılan kazılarda Karas kültürüne ait kalıntılar ortaya çıkmıştır, bu da bölgenin çok eski bir yerleşim olabileceğine işaret etmektedir.
- 18:19Kale Mescidi ve Tepsi Minare
- Kaledeki en eski yapı, Saltuklulardan kalma dikdörtgen şekli olan kale mescididir.
- Mescidin kubbesi eski tarz çadır kubbe olarak, Selçuklu orta Asya mimarisini andıran bir yapıdadır.
- Kaledeki saat kulesi, tepsi minare ve mescit bir bütündür ve İlhanlilara ait en önemli eserler arasında yer almaktadır.
- 19:04Kalelerin Fonksiyonunu Kaybetmesi Sonrası Tabyalar
- Kalelerin savunma fonksiyonunu kaybetmesiyle ortaya çıkan tabyalar, Ruslara karşı savunma hatları olarak kullanılmıştır.
- Top Dağı üzerinde bulunan Mecidiye tabyası, kaleyi dışarıdan kuşatmış durumdadır.
- Sayıları yirmiden fazla olan bu tabyalar, kaleyi daha geniş bir açıdan korumak için inşa edilmiştir.
- 20:12Kırklar Türbesi ve Kale Kapısı
- Kalenin surlarının dışında görünen çıkıntı Kırtlar Türbesi olarak bilinmektedir.
- Türbenin hemen arkasında saat kulesinin dibinde kalenin asıl giriş kapısı bulunmaktadır.
- Kırklar Türbesi, yakın dönemin kaynaklarında geçmektedir ve 1970'lerde içerisinde ahşap ve beton sandukalar bulunmuştur.
- 21:27Kırk Şehitler Efsanesi
- Kırklar Türbesi ve kırk şehitler ifadesi, Erzurum Kalesi'nin Türkler tarafından fethedilmesine dair bir efsaneden gelmektedir.
- Efsaneye göre Türkler, kuşatmayı bırakıp esirlerin karşılıklı mübadelesi yapmayı teklif etmiş, ancak bu sırada kırk cengaver kaleye sokulmuş ve içerden fethedilmiştir.
- Efsane bir rivayet olmasına rağmen, yakın zamana kadar türbede sandukalar bulunmuş ve burada şehit düşen Müslüman askerlerin mezarları vardır.
- 24:07Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi
- Erzurum Kalesi'nde saat kulesi, tepsi minare, bayrak kulesi ve gözetleme kulesi bulunmaktadır.
- Saat kulesindeki saatin ilk kurulduğu tarihi belirsizdir, ancak yabancı kaynaklara göre 1828-1829 Rus işgali sırasında götürülmüştür.
- Şu anki saat 1882 yılında İngiltere'de yapılmış ve Erzurum Belediyesi tarafından 316 sterlin karşılığında satın alınmıştır.
- 26:05Saat Kulesi Kitabesi ve Kale Burçları
- Saat kulesinin alt kısmında Arapça bir kitabe bulunmaktadır ve bu kitabe göre saat kulesi Saltuklu Beylerinden Gazi bin Ebu'l-Kasım tarafından inşa ettirilmiştir.
- Erzurum Kalesi'nin iç kalesinde günümüze ulaşan sekiz burç bulunmaktadır.
- Burçlar savunma amaçlı kullanılmış, düşmanı gözetlemek, kaleyi sağlamlaştırmak ve karşı tarafa atış yapmak için mazgallarla donatılmıştır.
- 28:30Erzurum Kalesi'nin Yapısı
- Erzurum Kalesi sadece iç kaleden ibaret değildir, üç surdan oluşan ve şehri çevreleyen büyük bir kaledir.
- 19. yüzyılda mevcut taş surlara toprak surlar eklenmiştir.
- Dış surlardan günümüzde Ardahan Kapısı, İstanbul Kapısı ve Kars Kapısı bulunmaktadır, ancak İstanbul Kapısı'nın bir kısmı yakın zamanlarda yol yapımı sırasında sökülmüştür.
- 31:01Harput Kapısı ve Tarihi Eserlerin Korunması
- Erzurum Valiliği'nin bahçesinde tescil edilmiş bir kapı var ve Harput Kapısı olarak geçmektedir.
- Gerçek Harput Kapısı, şu andaki valiliğin önündeki kavşağın olduğu yerdeydi ancak güney çevre yolu yapımı sırasında yıkılmıştır.
- Konuşmacı, Erzurum'da da Diyarbakır'daki gibi sembolik bir Harput Kapısı yaparak tarihi eserleri gösterme imkanı sağlanması gerektiğini vurgulamaktadır.
- 33:51Üç Kümbetler
- Üç Kümbetler, Erzurum'un en önemli simgelerinden biridir ve Selçuklu döneminde yapılmıştır.
- Kümbet, İslamiyet öncesinde Göktürkler döneminde "e" harfinin "oba" (yuva) şeklinde dönüşümü ile oluşturulmuş bir yapıdır.
- Emir Saltuk Kümbeti 1150-1200 tarihleri arasında yapıldığı tahmin edilmekte olup, kümbetlerin üçünün de orijinal kitabesi bulunmamaktadır.
- 37:38Emir Saltuk Kümbeti'nin Özellikleri
- Emir Saltuk Kümbeti, Doğu Anadolu'da kurulan Saltuklu Beyliği'nin kurucusu Ebu'l-Kasım Saltuk veya İkinci İzzettin Saltuk tarafından yaptırıldığı düşünülmektedir.
- Kümbet sekizgen yapıda olup, bölgenin çocukları cennetin sekiz kapısını simgelediğini ve açık pencerelerin hayatı, kapalı pencerelerin ölümü tasvir ettiğini anlatmaktadır.
- Kümbetin üst kısımlarında ejder, grifon, tavşan, hayat ağacı, boğa gibi Orta Asya motifleri ve Türk mitolojisinin unsurları bulunmaktadır.
- 39:58Kümbetin İç Yapısı ve Tünel Rivayetleri
- Kümbetin içi dikdörtgen şeklinde bir mezar odası ile donatılmış olup, beş basamaklı bir merdivenle alt kısımda başka bir oda bulunmaktadır.
- Kümbetin altına doğru kapak ve farklı bölgelere doğru tüneller olduğu rivayet edilmektedir.
- Bölgenin eski görevlilerinden biri, kümbetten yedi farklı noktaya tünel olduğunu ve taşların yerinden oynamadığını belirtmiştir.
- 41:06Kümbetin Tarihi ve Yapısı
- Bu bölgede eskiden birçok mezar olduğu ve buranın bir kabristan olduğu, ayrıca gasilhane, mescit ve mor olarak kullanıldığı rivayetler vardır.
- Kümbetlerin hiçbirisinde mezar olduğu ile ilgili bir bulguya rastlanmamıştır.
- Kümbetlerin üst kısımlarında sarık şeklinde tasvirler bulunmaktadır ve yaklaşık 850 yıllık bir yapının bu kadar dik durması işçiliğinin sağlam olduğunu göstermektedir.
- 42:08Selçuklu Dönemi Yapılarda Kullanılan Teknikler
- Selçuklu dönemi eserlerinin bugüne gelmesinde en önemli unsurlardan biri kesme taş ve Horasan alçısı (yumurta akıyla yapılan sağlamlaştırıcı malzeme) kullanmasıdır.
- Kümbetin en önemli özelliklerinden biri simetri yapısının uygulanmış olmasıdır.
- Bu kümbet, Türkiye'de ilk kez içeriye girip mezar odasına ulaşma imkanı sunmaktadır.
- 44:29Anonim Kümbetler
- Anonim kümbetlerden biri, 12 gen bir yapı üzerine oluşturulmuş kemerlerle belirlenmiş ve kırmızı taştan işlemeli kemerli bir yapıya sahiptir.
- Kümbetin alt kısmında mezar odası, üst kısmında ise mescit olarak kullanıldığı düşünülen silindirik bir bölüm bulunmaktadır.
- Kümbetin pencerelerinde mukarnas yapı (yakutiye medresesi ve Ulu Cami'de de görülen) işlemeler bulunmaktadır.
- 46:23Kümbetlerin Tarihi ve Diğer Kümbetler
- Doğu Kümbeti 13. yüzyılın sonlarında, Güney Kümbeti ise 14. yüzyılın başlarında yapıldığı tahmin edilmektedir.
- Emir Saltuk Kümbetinin batı tarafında kare bir yapı üzerine kurulmuş, piramit şeklinde çatılı küçük bir kümbet bulunmaktadır.
- Küçük kümbetin mihrap kısmında güneş motifi bulunmaktadır ve üç kümbetin hiçbirisinde mezar bulunmamakta, bunların genel olarak morg veya gasilhane olarak kullanıldığı düşünülmektedir.