Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Doğu Türkistan'ın coğrafi, tarihi ve jeopolitik önemini anlatan bir belgesel formatındadır. Mehmet Emin Buğra, Abdullah Buğra, Hoca Niyaz, Mahmud Muhit gibi önemli tarihi şahsiyetlerin rolleri ele alınmaktadır.
- Video, Doğu Türkistan'ın Hunlardan başlayarak Çin, Rusya ve diğer güçlerin etkileri kronolojik olarak anlatmaktadır. İlk bölümde bölgenin coğrafi özellikleri ve Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi olarak adlandırdığı bölgenin jeopolitik önemi ile 1932'de kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin kuruluşu anlatılırken, ikinci bölümde 1934'te General Ma Zonging'in Urumçi'yi kuşatmasıyla başlayan ve Cumhuriyet'in yıkılışına kadar olan olaylar detaylandırılmaktadır.
- Videoda ayrıca Yarkent, Yenihisar ve Kaşgar muharebeleri, Cumhuriyet'in yıkılışı, Sovyet destekli Shang Shicai'nin yükselişi, 1937-1938 yıllarındaki isyanlar ve Cumhuriyet'in yıkılışının ardından yaşanan idamlar hakkında bilgiler verilmektedir. 1942'de Sovyetler ile bağlarını koparacak olan ikinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'nin kuruluşu da videoda yer almaktadır.
- 00:23Doğu Türkistan'ın Coğrafi ve Tarihsel Özellikleri
- Doğu Türkistan, Çin ve Rusya arasında kalan, dini ve milli duygularını korumaya çalışan bir bölgedir.
- Bölgenin yüzölçümü 1.828.418 kilometrekare olup, tüm Çin topraklarının beşte birini oluşturur ve Fransa'dan üç, Macaristan'dan onyedi kat daha büyüktür.
- Doğu Türkistan, Tanrı Dağları, Altay Dağları ve Kurum Dağları arasında Cungarya, Turfan ve Tarım havzaları ile Takla-Makan Çölü'nden oluşur.
- 01:38Doğu Türkistan'ın Tarihsel Gelişimi
- Doğu Türkistan, Türklerin en eski yerleşim yerlerinden biridir ve tarih boyunca Türk-Çin mücadelesine sahne olmuştur.
- Bölgeye hakim olan ilk Türk devleti Hunlardır, ardından sırasıyla Tabgaçlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar ve diğer Türk devletleri gelmiştir.
- 1755 yılında Çing Hanedanı, yetmiş yıl süren savaşların ardından Doğu Türkistan'ı ele geçirerek Çungar hakimiyetine son vermiştir.
- 02:19Doğu Türkistan'ın Çin Yönetimi Altına Girmesi
- Hokand Hanlığı'nda Mahmut Bey 1864 yılında Kaşgar'ı ele geçirerek Doğu Türkistan'a hakim olmuş ve Yedişehir Uygur Hanlığı'nı kurmuştur.
- Çin Generali Zuo Zongtang, 1875-1877 yılları arasında İngiliz bankalarının mali desteği ve Rus Çarlığı'ndan aldığı silahlarla Doğu Türkistan'ın kontrolünü ele geçirmiştir.
- Çin, Doğu Türkistan'ı ele geçirdikten sonra "Shinjg" (yeni bölge) adını vererek Sincan Eyaleti olarak direkt merkeze bağlamıştır.
- 03:15Çin Cumhuriyeti Dönemi ve Doğu Türkistan
- 1911 yılında Çin Devrimi'nde Çin Hanedanı tarihe karışarak Çin Cumhuriyeti kurulmuştur.
- Çin Valisi Yuhan Dahua Sibirya'ya kaçınca, Young Zends isimli bir Çinli savaş ağası darbeyle Doğu Türkistan'da idareyi ele geçirmiştir.
- Young Zends, Sovyet rejimiyle iyi ilişkiler kurarak Çarlık yanlısı beyaz ordu mensuplarını tarafsız olmaları kaydıyla Doğu Türkistan'a yerleştirmiştir.
- 07:25Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin Kuruluşu
- 1931-1933 yılları arasında Doğu Türkistan'da isyanlar ve çatışmalar yaşanmış, bu kişiler birleşerek 12 Kasım 1932'de Kaçkar merkezli Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan ettiler.
- Cumhuriyet, "Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti" ve "Uygurlar Cumhuriyeti" adlarını taşıyordu ve Çin'in birçok bölgesinde yaşanan kargaşanın içerisinde doğmuştu.
- Cumhuriyet'in armasında hilal ve Turan'ın üzerinde bulunan üç yıldız, üç bağımsız Türk devletini (Göktürk Kağanlığı, Uygur Kağanlığı ve Karahanlılar) sembolize ediyordu.
- 09:38Cumhuriyet'in Yönetimi ve Temel Prensipleri
- Cumhuriyet yönetiminin ilk toplantısında Sabit Damulla başbakanlığa, Hoca Niyaz Hacı da cumhurbaşkanlığına getirildi.
- Cumhuriyet'in kurucu kadrosunda Mehmet Emin Buğra, Kaşgar Partisi ve Milli İnkılap Komitesi başkanı olarak yer alıyordu.
- Cumhurbaşkanı Hoca Hacı, yeni kurulan cumhuriyetin temel felsefesini oluşturan beş prensip belirlemişti: tüm Uygur bölgesinin cumhuriyetin bir parçası olması, hükümetin tamamen Uygurların kontrolünde olması, baskı altında tutulan tüm halkların özgürlüğü gibi.
- 10:45Dış Ülkelerin Tepkisi ve Sovyetlerin Girişimleri
- İngiltere, Sovyetler ve Japonya Doğu Türkistan'daki gelişmeleri yakından takip ediyordu.
- Doğu Türkistan'da bağımsız bir İslam Cumhuriyeti'nin kurulması hem Çin'i hem de Sovyetleri rahatsız etmişti.
- Sovyetler Birliği, Doğu Türkistan'ın ya Çin'e bağlı bir merkez ya da kendisine bağlı bir eyalet olarak görmek istiyordu çünkü Batı Türkistan ile komşu olan, aynı dili, tarihi ve kültürü paylaşan Doğu Türkistan'ın bağımsız olması tehlikeliydi onlar için.
- 12:05Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin Yıkılışı
- Ocak 1934'te General Ma Zonging birlikleri Urumçi'yi kuşattı ve Kızıl Ordu'ya bağlı 7.000 kişilik iki tugay ile Sovyet hava kuvvetleri Doğu Türkistan'a girdi.
- Uygurlar, Çin ve Sovyet gibi iki büyük gücün arasında kalmıştı ve Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin kurucularından Mehmet Emin Buğra ve Buğra kardeşler hem Sovyet hem de Çin dayatmasını reddediyordu.
- Nisan 1934'te Yarkent Muharebesi'nde General Mai idaresindeki Çin 36. tümeni, Abdullah Buğra yönetimindeki Uygur-Kırgız savaşçılarını yok etti ve Abdullah Buğra'nın cenazesi bulunamadı.
- 13:01Çin Ordusunun Zaferi
- Aynı ay Yenihisar Muharebesi'nde 2.500 kişilik Doğu Türkistan askeri birliği, 10.000 kişilik Çin birliği karşısında yenilgiye uğradı ve Nur Ahmet Can Buğra şehit oldu.
- Kaşgar Muharebesi'nde son Uygur-Kırgız birlikler, Müslüman Çinli Ma idaresindeki 36. tümenine bir-bir yenik düştü, Timur Bey yakalandı ve idam edildi.
- Mart 1934'te Ma, Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'ni resmen yıktı ve Merkez Camii'nde Uygurlara Çin Komünist hükümetine sadık olmalarını isteyen bir konuşma yaptı.
- 14:00Sovyetlerin Rolü ve Sonuçlar
- Cumhurbaşkanı Hognias Hacı ve Savunma Bakanı Mahmud Muhiti, Doğu Türkistan-Sovyet sınırını geçerek Sovyetler Birliği'ne iltica ettiler.
- Sovyetler sayesinde Urumçi'de iktidarını güçlendiren Shank, Mahmud Muhiti'ye koruma sağladı ve Sabit Damulla idam edilirken, Hoca Niyaz eyalet hükümetinin başbakan yardımcılığına getirildi.
- Sovyetler Birliği Kaşgara ele geçiren General üzerine giderek onu yenilgiye uğrattılar ve esir olarak kendi topraklarına götürdüler.
- 14:42Doğu Türkistan'ın Yeni Düzeni
- Nisan 1934'te Shank'in 10.000 kişilik eyalet ordusu Kaçkar'ı ele geçirdi ve tüm eyaleti kontrolü altına aldı.
- Doğu Türkistan ne Uygurlara ne de Çin merkezi yönetimine kalmış, Sovyet destekli Shank konumunu oldukça güçlendirmişti.
- Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti bu acı tecrübe ile sona ererken, cumhuriyet ordusundan kalan asker ve komutanların bir kısmı çevre ülkelere dağıldı, bir kısmı savaşlarda şehit oldu, büyük bir kısmı ise Rus ve Çin hapishanelerinde hayatını kaybetti.
- 15:38İsyanlar ve Sonuçları
- Büyük ümitlerle kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nde yaşayan Müslüman Türkler, işgalleri kabullenmeyerek çeşitli yerlerde isyanlar çıkardılar.
- Bu isyanlar merkezlerde başarılı olamasa da kırsalda işgal güçlerinin zayıflamasını sağladılar.
- 1937'de General Mahmud Muhit'i önderliğinde 6. Uygur Tümeni Kaşgar'da eyalet hükümetine karşı bir isyan başlattı ve isyan Kaşgar, Yenihisar, Aksu ve Yar Kente yayıldı.
- 16:24Sonuç ve Temizlik Operasyonu
- Isyanın tertip ettiği gerekçesiyle Hoca Niyaz Urumçi'de tutuklandı ve 1938'de idam edildi, son sözleri "Öleceğim ama halkım yaşamaya devam edecek" oldu.
- Ayaklanmaların sonrasında Sovyet askerler ve Shank baskısı tüm Türkistan'a hakim oldu.
- Shank 1937'de "Büyük Temizlik" adını verdiği bir operasyon başlattı ve bu operasyonlarda on binlerce Uygur idam edildi.