Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Türkistan Gündemi" adlı programda sunucu, Mimar Sinan Üniversitesi öğretim üyesi Profesör Dr. Abdulvahap Kara ve Gazi Üniversitesi öğretim üyesi Doçent Dr. Alper Alp gibi konuklarla birlikte Birinci Dünya Savaşı'nın Türk dünyasındaki etkilerini ele almaktadır.
- Video, Birinci Dünya Savaşı'nın 100. yılında Türk dünyasındaki etkilerini kronolojik olarak incelemektedir. İlk bölümde haftanın öne çıkan haber başlıkları sunulurken, devamında savaşın nedenleri, sonuçları ve Türk dünyasına etkileri tartışılmaktadır. Program, Birinci Dünya Savaşı öncesi dönemde Türk dünyası arasındaki ilişkileri, savaş sırasında Rusya Müslümanları'nın Türkiye'ye verdiği destekleri ve Kurtuluş Savaşı'ndaki yardımları detaylı şekilde ele almaktadır.
- Videoda ayrıca Sovyetler Birliği'nin Türkiye'ye altın yardımı iddiası, Rusya Müslümanları'nın siyasi hareketleri, Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanması ve Türkistanlıların yaşadığı üç büyük değişim (Şubat İhtilali, Ekim Devrimi ve Sovyetler Birliği'nin kuruluşu) gibi konular da incelenmektedir. Programın sonunda, bu siyasi değişimlerin Türk edebiyatına yansımaları da ele alınmaktadır.
- 00:19Programın Tanıtımı
- Yeni bir Türkistan Gündemi programında Birinci Dünya Savaşı'nın 100. yılı ve Türk dünyasında yol açtığı gelişmeler ele alınacak.
- Program haftanın öne çıkan haber başlıklarıyla başlayıp, konuklarla konuya geçecek.
- 00:44Gürcistan ve Bulgaristan'da Siyasi Gelişmeler
- Gürcistan'da savunma bakanı İrakli Alasania'nın görevden alınması ve iki bakanın istifasıyla büyüyen kriz, Gürcü Hayali Koalisyonunu parçaladı.
- Bulgaristan'da 5 Ekim'deki erken genel seçimlerin ardından koalisyon hükümeti için ilk adım atıldı, Cumhurbaşkanı Rosen Plevneniyev yeni hükümeti kurma görevini Gert Partisi lideri Boyko Borisov'a verdi.
- 02:00Aral Gölü Trajedisi ve Uluslararası Yardım
- 28-29 Ekim'de Özbekistan'da düzenlenen Aral Gölü havzasındaki çevre felaketini azaltmak için işbirliğini geliştirme uluslararası konferansı olumlu sonuçlar verdi.
- Uluslararası çevre kuruluşları Aral Gölü'nü kurtarmak için 3 milyar dolar yardımda bulunacak ve 300'den fazla yeni proje uygulanacak.
- Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA), Aral Gölü felaketi nedeniyle zarar gören bölge halkına sağlık, tarım ve hayvancılık projelerinde kullanılmak üzere 8-10 milyon dolar arasında yardım yapacak.
- 03:05Türk Dünyası İlişkileri
- Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Kırgızistan Büyükelçisi İbrahim Yunusov'u Çankaya Köşkü'nde kabul etti.
- Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türkmenistan'a ilk resmi ziyaretini gerçekleştirdi ve iki ülke arasında işbirliğini geliştirecek bir dizi anlaşmaya imza atılması bekleniyor.
- 04:35Birinci Dünya Savaşı'nın Önemi
- Birinci Dünya Savaşı, dünyada ilk olarak küresel çapta ve milyonlarca insanın öldüğü büyük bir savaş olarak önemlidir.
- Savaş, sanayi devrimi gelişmesi, hammadde kaynakları ve ucuz pazar araması gibi çıkar çatışmalarının sonucu olarak 1870'lerden itibaren gelişmiştir.
- Savaş, Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Çarlık Rusya'sı gibi son üç imparatorluğun sonunu getirmiştir.
- 07:49Savaşın Türk Dünyasına Etkileri
- Savaş Türk dünyasını derinden etkilemiş, kaybolan imparatorluklardan biri olan Osmanlı İmparatorluğu'nun sonunu getirmiştir.
- Çarlık Rusyası'nın çökmesi ve Bolşevik devrimi, Türk dünyasını ikiye bölecek şekilde etkilemiştir.
- Sovyetler Birliği'nin tahakkümü altındaki insanların zihinlerinde, bilinçlerinde ve kültürlerinde büyük değişimler yaratmış, bu etkiler hala devam etmektedir.
- 09:47Rusya Müslümanları ve Birinci Dünya Savaşı
- İmparatorluklar dağıldı ancak Rusya geçici bir duraksama yaşadı, Çarlık İmparatorluğu'nun topraklarını devraldığı için Sovyet İmparatorluğu olarak devam etti.
- Rusya Müslümanları tabiri, toplumda henüz etnik ya da milli kimlik olarak isimlendirmede anlaşma olmadığı için kullanılan bir ara formüldür.
- Savaşın hemen öncesinde Rusya Müslümanları, Türk adından yana olanlar ve Tatar adından yana olanlar arasında tartışmalar yaşanmaktaydı.
- 10:51Birinci Dünya Savaşı Öncesi Türk Dünyası İlişkileri
- Birinci Dünya Savaşı öncesi, kuşatıcı bir kimliğin ön planda olduğu ve Sovyetler Birliği'nin dağılma devrini hatırlatan bir dönemdir.
- Bu dönemde Türk dünyasında ilişkiler birbirine yakınlaşmış, Tercüman gazetesi Orenburg'da çıkan ve İstanbul'a gönderilen, Azerbaycan'da, Türkiye'de ve Doğu Türkistan'a kadar ulaşan bir dergiydi.
- Rusya'da parlamento vardı ve Rusya Müslümanları temsil ediyordu, bu temsilde Kazan Tatarları ön planda yer alıyordu.
- 12:13Müslümanların Eşit Vatandaşlık Mücadelesi
- Rusya'da seçim kanunu gereği son derece kısıtlı bir milletvekili sayısı vardı ve seçilebilenler ancak İdil-Ural bölgesinde bulunuyordu.
- Müslümanlar, Rus devlet içerisinde hangi haklara sahipse, aynı haklara sahip olmaları gerektiği yolunda mücadele ediyorlardı.
- Savaş başlayınca Tatar gazetelerinde Çar'ın manifestosu yayınlanıyor ve Osmanlı Devleti'nin saldırması üzerine ilan edilen savaşın, atalarının sıcak denizlere inme politikasını gerçekleştirmek için bir fırsat olduğu belirtiliyordu.
- 13:39Osmanlı Devleti ile İlişkiler
- Tebaa olarak yaşadıkları devletin girdiği savaşta başka bir devleti desteklemek suç olarak görülüyordu.
- Balkan Savaşları sırasında (1913) Edirne'nin Osmanlı Devleti'nin elinden çıktığı bir dönemde, Orenburg'da bazı Müslümanlar dükkanlarının üzerine "Kurban Bayramı'nda bayramlaşma olmayacak" ilanları yazıyorlardı.
- Osmanlı yaralılarına ve bölgeyi terk etmek zorunda kalan insanlara yardım kampanyaları düzenleniyordu.
- 15:34Orta Asya'daki Türklerin Tutumu
- Orta Asya Müslümanları veya Türkleri, Birinci Dünya Savaşı bağlamında haberleri yakından takip ediyorlardı.
- Rus tarafında Slav milliyetçiliği vardı ve yazılan yazılarda İstanbul'un Rusların alacağı ve Ayasofya'ya haç dikileceği belirtiliyordu.
- Kazakların Alaş Milli Hareketi'nin gazetesi Orenburg'da yayınlanıyordu ve Miryakup Dulad gibi önderler, Rusların Türkiye'ye haç dikme hazırlığı yaptığını ve Türklerin en güçlü Müslüman devleti olduğunu belirterek onlara yardım etmeleri gerektiğini vurguluyorlardı.
- 17:21İstanbul'a Duygular ve Destek
- Haç-Hilal savaşı veya Haçlı seferleri kodu devreye giriyor ve İstanbul'a büyük sevgi vardı.
- Türkistan'da hacca giden hacılar Mekke'nin kutsal topraklara giderken mutlaka İstanbul'dan geçerlerdi, İstanbul'a geçmezlerse sanki haç yarım kalmış gibiydi.
- Türkistan'daki aydınlar hacca gittikten sonra dönüşte İstanbul'da altı ay kalıp kütüphanelerde çalışırlardı.
- 18:23Kazak Öğrencilerin Osmanlı'ya Katılması
- Osmanlı döneminde Medine'de ve Türkistan'da tahsil gören Kazak öğrencileri, Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde orduya yazılıyorlardı.
- Öğrenciler hem bedenen savaşa katılacaklar hem de cepte karşılıklarını da orduya bağışlıyorlardı.
- Öğrenciler, para pul için değil, Türkiye'yi kendi vatan olarak görüyor ve canlarını vermeye hazır olduklarını belirtiyorlardı.
- 19:53Pamuk Tüccarlarının Yardımı
- Birinci Dünya Savaşı'nda Türkistan'a Alman pamuk tüccarları gidiyordu, ancak Taşkent'teki Özbek pamuk tüccarları satmak istemiyordu.
- Tüccar kimliğini gizliyordu çünkü Rusya ile Almanya savaş halindeydi ve satıcı da kimliğini gizliyordu.
- Özbek tüccarları, pamuğun Almanya'ya gideceğini öğrenince, Osmanlı'nın müttefiki olduğu için pamuğu daha ucuza vereceklerini söyleyerek Osmanlı'ya yardım etmeye karar vermişlerdi.
- 21:25Türkistan'da Çarlık Rusya'nın Propagandası
- Savaş zamanında Çarlık Rusya, Taşkent'teki sinemalarda halkı doldurarak savaşla ilgili film göstererek propaganda yapmıştır.
- İstanbul Osmanlı ordusu ortaya çıktığında salon alkıştan yıkılmış ve millet ayağa kalkmıştır.
- Bu olaydan sonra Ruslar Türkistan'da propaganda film göstermemiş, çünkü halk onlara itibar etmemiştir.
- 21:53Dil ve Kültür İlişkileri
- Geçtiğimiz yüzyılın başındaki ilişkiler bugüne göre çok iyiydi, gazeteler okunuyor ve diller anlaşılabiliyordu.
- Sovyetlerin "böl-parçala, yönet" politikasıyla Türkistan'da dilde değişiklik meydana gelmiştir.
- Türkiye Cumhuriyeti de dilini sadeleştirmek için Arapça-Farsça kelimeleri atmak yerine, "olasılık", "mümkün ihtimal" gibi sonradan türetilmiş ortak kelimeler kullanmıştır.
- 23:11Kafkasya'da Birinci Dünya Savaşı Etkileri
- Kafkasya, Rusya Müslümanlarının iki önde giden merkezi olan İdil-Ural ile çok bağlantılıdır.
- Güney Kafkasya (bugünkü Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan) Rusya Müslümanlarının sosyal, ekonomik ve siyasi önderlerinin çıktığı bölgedir.
- Sarıkamış Harekatı sırasında Kars'ta Ermeniler, Müslüman ahali Osmanlı Devleti'ne yardım ederek 1914 Aralık ayından 1915 Şubat'ına kadar 30 bin Müslüman Türk ahaliyi katletmiştir.
- 24:32Bölgesel Dayanışma
- Azerbaycan'da Bakü Hayır Cemiyeti, Rus makamlarından izin alarak Kars'a yardım faaliyeti başlatmıştır.
- Kırım'daki Tercüman gazetesi ve İdil-Ural bölgesindeki gazeteler, Kazan, Ufa, Orenburg'da tiyatro gösterileri ve konserler düzenleyerek bağışları Kars'a göndermiştir.
- Sibirya, Omstan, Irkutstan gibi bölgelerden bile cüzi de olsa yardım faaliyetine katılanlar olmuştur.
- 26:01Ermenilerin Yaydığı Şaya
- Ermeniler, İttihat Terakki ajanlarının silahlar kaçırdığını ve bunları Rusya'daki Müslümanların olduğu yerlere göndereceklerini iddia etmişlerdir.
- Rus makamları bu iddiaları araştırmış, bağımsızlık arayışı mücadelesini ve 13 milyon insanın halifede cihat ilan etmesini göz önünde bulundurmuştur.
- Ermenilerin yaydığı şaya, Kafkasya bölgesinde Türkler'e karşı üstünlük sağlamak amacıyla Çarlık hükümetinin desteğini almıştır.
- 27:12Savaş Sonrası Olaylar
- 1917'den sonra Bolşevikler iktidarı ele geçirip savaştan çekildiklerini ilan etmişlerdir.
- Bolşevikler, Doğu Anadolu'nun kuzey kısmını Ermeni silahlı güçlerine bırakmış, Ermeniler intikam tugayları oluşturarak katliamlara devam etmişlerdir.
- Kafkasya'da Kuba'da 100 bin Azerbaycan Türkünü katletmişlerdir.
- 28:02Kurtuluş Harekatı
- Bolşevikler savaştan çekilince, Osmanlı Devleti açısından bir fırsat olmuş ve Mondros Mütarekesi'ne doğru giden süreçte kurtuluş harekatı başlatılmıştır.
- Osmanlı-Kafkas İslam Ordusu Bakü'ye kadar, hatta Kuzey Kafkasya'ya kadar uzanmıştır.
- Mondros Mütarekesi imzalanınca çekilmek zorunda kalan ordu, Kafkas İslam Ordusu adını alarak varlığını 1920'ye kadar devam ettirmiştir.
- 29:32Buhara'dan Türkiye'ye Yardım
- Birinci Dünya Savaşı sonrası Kurtuluş Savaşı'nda Buhara Müslümanlarının Hindistan'dan Türkiye'ye yardım ettiği söylenir.
- Buhara Halk Cumhuriyeti Başkanı Osman Kocaoğlu'nun "Yakın Tarihimiz" dergisindeki mülakattan bu bilgiler alınmıştır.
- Kurtuluş Savaşı'nda bize en çok yardım eden Sovyetler Birliği olmuştur.
- 31:03Sovyetlerin Yardımı
- Atatürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni kurduktan sonra Moskova'ya bir heyet göndermiştir.
- Stalin, Türkiye'de boyun eğmemesi ve milli mücadele için liderler çıkmasını desteklemiştir.
- Buhara heyeti, Lenin ile görüşerek Buhara Hanlığından kalmış hazinede altınlar olduğunu ve bunları Türkiye'ye göndereceklerini söylemiştir.
- 33:27Buhara Halk Cumhuriyeti'nin Altın Yardımı
- Buhara Halk Cumhuriyeti'nin Sovyetler Birliği'ne yüz milyon altın gönderdiği iddia ediliyor, ancak bunun sadece %10-15'i Türkiye'ye verildiği söyleniyor.
- Tarihçiler belgelere güvenir ve bu iddianın doğruluğunu kanıtlamak için Buhara Halk Cumhuriyeti'nden Moskova'ya altın çıkışı belgesi ve Moskova'daki Kızıl Arşivlerde teslim alındığına dair belge aranmalıdır.
- Kızıl Arşivler açılmış olsa da, Sovyetlerin yıkılışından sonra olduğu kadar serbest değil ve herkesin araştırma yapabilmesi mümkün değil.
- 34:42Altın Yardımının İspatı ve Diğer Kaynaklar
- Bu iddianın belgesi bulunursa, efsane gibi anlatılan bu olay tarihi gerçeğe dönüşecek ve kesin miktarlar ortaya çıkacaktır.
- Cumhuriyet tarihlerinde de bu yardımın izi bulunabilir, Türkiye'nin teslim aldığı bir kayıt bir yerde vardır.
- Sovyetler Birliği tarafından nakit az geldiği ve yerine silah, mühimmat gönderildiği bilgisi de var, bu da yanılsamaya yol açabilir.
- 35:37Müslüman Yardımının Diğer Kaynakları
- Müslümanlardan gelen paranın da söylence düzeyinde olduğu ve İS Bankası'nın kuruluş sermayesinde önemli bir pay sahibi olduğu şeklinde yorumlar var.
- Milli mücadelede kullanılan para artınca Atatürk, İS Bankası'nın kuruluş sermayesi olarak değerlendirmiştir.
- Cumhuriyet arşivlerinde bu yardımın belgesi bulunamaz çünkü Moskova yardım yaparken Buhara Halk Cumhuriyeti'ni al size göndeririz şeklinde ifade etmiştir.
- 36:33Savaş Sonrası Siyasi Gelişmeler
- Savaşın ortaya çıkardığı yeni uluslararası düzen ve taşların yeniden karılması, Rusya Müslümanları içerisinde, Orta Asya'da ve diğer bölgelerde yeni arayışları ve siyasi-sosyal hareketlenmeyi beraberinde getirmiştir.
- Rusya Müslümanları'nın siyasi hareketinin genel gayesi, Rusların sahip olduğu haklar neyse bu devletin bir vatandaşı olarak hür bir şekilde kendi mensup olduğu kültürün ve inancın gereklerini yerine getirecek zemini oluşturmaya çalışmaktı.
- Savaş sonrası Rusya'nın beklenmedik bir şekilde çekilmesi ve rejim değişikliği, Rusya Müslümanları'nın ikinci adımı atmak zorunda bıraktı.
- 38:35Bölgesel Gelişmeler
- Güney Kafkasya'da Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan devletleri kuruldu.
- Kırım bir özerk bölge halinde şekillenmeye çalıştı.
- İdil-Ural bölgesinde İdil-Ural Cumhuriyeti kurma çabaları ve Azerbaycan Halk Cephesi'nin kuruluşu bu dönemde gerçekleşti.
- 38:56Azerbaycan'ın Bağımsızlık Süreci
- Azerbaycan Halk Cephesi, Osmanlı desteğiyle Kafkas İslam Ordusu'nun desteğiyle oraya varmasından sonra bağımsızlık hedefi taşımıyordu.
- Azerbaycan 1918'de bağımsızlığını kazandığında federasyon şeklindeydi ve özerk bölgeler (muhtariyet) ortaya çıkması bekleniyordu.
- Ruslar arasında Beyazlarla Kızıl Ordu arasındaki savaşta Kızıl Ordu'nun hakim olması, Azerbaycan'ın bağımsızlığını aleyhine döndürdü ve yeniden mütevazi sınırlara çekilmek zorunda kaldı.
- 40:18Birinci Dünya Savaşı'nda Türkistanlıların Yaşadığı Değişiklikler
- Birinci Dünya Savaşı'nda Türkistanlılar üç büyük değişikliği birden yaşadılar: Şubat İhtilali, Ekim Devrimi ve Bolşevik Devrimi.
- Şubat İhtilali (Mart 1917) Türkistanlılar tarafından büyük bir sevinçle karşılandı çünkü onlar için tüm kötülüklerin kaynağı Çarlık yönetimiydi.
- Ekim Devrimi (Kasım 1917) Türkistanlılar tarafından şaşkınlıkla karşılandı, başlangıçta Bolşeviklerin self-determinasyon vaatleri gerçekleşmedi ve Türkistan Muhtariyeti yıkıldı.
- 43:08Birinci Dünya Savaşı'na Bakış Edebiyatı
- Birinci Dünya Savaşı'na bakış edebiyatı Türk edebiyatına yansımıştır.
- Kazak şair Macan Cuma Beyi'nin 1921'de yazdığı şiirde Türkiye'nin sıkıntıları dile getirilip, Türklerin Altay'a davet edilmesi vurgulanmıştır.
- Azerbaycan'ın Kafkas İslam Ordusu'na gelişini sevinçle karşılaması, asırlardır devam eden kardeşliğin o dönemki yansımalarıdır.