Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- "Hem Seferlerim" kanalının sahibi tarafından hazırlanan bu belgesel, Bingöl'de Zaza kültürü ve dili hakkında kapsamlı bilgiler sunmaktadır. Videoda Abdullah Narin Hoca (ilahiyatçı, Zaza dili ve kültürü araştırmacısı, Zaza TV'de program sunucusu) ve Zaza TV'de kameraman olan Abdullah Bey ile birlikte Zaza köylerini ziyaret edilmektedir.
- Video, Zazaların kim olduğu, Türkiye'deki dağılımı, Zazaca dilinin özellikleri ve tarihsel gelişimi hakkında bilgiler içermektedir. Bingöl'ün %80-90'ının Zaza olduğu, Türkiye'de yaklaşık 5-10 milyon Zaza yaşadığı belirtilirken, Zazaca'nın üç lehçesi (Güney, Kuzey ve Merkez) olduğu ve Avesta ile %80 kelime benzerliği olduğu anlatılmaktadır. Ayrıca Zazaların kökeni, coğrafi dağılımı, tarihsel gelişimi ve Osmanlı dönemindeki beylikleri kronolojik olarak ele alınmaktadır.
- Belgeselde Zaza köylerindeki geleneksel evler, çarşı gezisi, Zazaca şiir okuma sahneleri, geleneksel yemekler (sirin, tutmaç çorbası), Bingöl Kültür Evi'ndeki el işleri ve Genç ilçesinde düzenlenen Türkü şöleni gibi kültürel aktiviteler de gösterilmektedir. Zazaların İran kökenli olduğu, Deylemilerle akrabalık bağları olduğu ve Kürtlerle ilişkisi de videoda ele alınan konular arasındadır.
- Bingöl'de Zaza Kültürü
- Bingöl'ün Genç ilçesinde Zaza kültürünü ve yemeklerini tanımak için bir yolculuk yapılıyor.
- Zazalar, Türkiye'de Türk bayrağı çatısı altında yaşayan ve unutulmaya yüz tutmuş dillerden biri olan Zazaca konuşan bir millettir.
- Zazaca, Zerdüştlerin kutsal kitabı olan Avesta'ya yakınlığıyla bilinir ve Avesta'da "av" (su) kelimesi hayat anlamına gelir.
- 01:40Zazaların Kimliği
- Zazaların Kürtlerin alt dalı olduğu iddia edilse de, birçok profesörün açıklamalarına göre Zazalar Kürtlerden ayrı bir millettir.
- Bingöl'de Abdullah Narin Hoca, ilahiyatçı, Zaza dili ve kültürü araştırmacısı ve Zaza TV'de program sunucusu olarak misafir ediliyor.
- Abdullah Narin Hoca, Zazaca'da çok sayıda şiir, sözlük ve gramer çalışması yapmış ve YouTube kanalında canlı yayınlar yapmaktadır.
- 03:12Zaza Kültürü ve Yaşam Tarzı
- Son 30-40 yılda insanların dışarıya gidip gelmesiyle kültürde değişiklikler olmuş, çay kültürü daha sonra gelmiştir.
- Eski zamanlarda sabah namazına kalktıktan sonra kahvaltı yapılırdı ve güneş görmeyecekse o gün işin gücün rast gelmezdi.
- Zazalar genellikle Murat, Fırat, Dicle havzası ve Munzur havzasında yaşıyor, ancak Türkiye dışında Gürcistan, Sivas Zara, Arnavutluk sınırında ve Türkiye'nin farklı bölgelerinde de Zaza köyleri bulunmaktadır.
- 05:44Zazaca'nın Lehçeleri ve Bingöl'de Zaza Nüfusu
- Zazaca'nın üç lehçesi vardır: Güney (Siverek, Çermik), Kuzey (Tunceli, Sivas) ve Merkez (Diyarbakır, Bingöl, Elazığ).
- Bingöl'ün %80-90'ı Zazadır, Türk nüfusu hiç yoktu, sonra memurlar yerleşti ve 1800'lerde Kurmancılar kuzey bölgesine yerleştirildi.
- Bingöl ile Erzurum arasındaki ilçe dışında, tarihin kadim zamanından şimdiye kadar bu bölge Zaza bölgesidir.
- 07:50Geleneksel Bingöl Evleri
- Geleneksel Bingöl evleri kerpiçten yapılmış, duvarlar kerpiç, üst ahşap silindir şeklinde olup, çatılar sonbahardan sonbahara tuz ve saman karışımı ile sürülürdü.
- Evlerde genellikle bir salon, küçük bir banyo, küçük bir mutfak, kelle evi ve misafir için bir oda bulunurdu.
- Köyde çay kültürü çok yoğun, insanlar dışarıda oturup çay içiyor ve yol kenarlarında çay evleri bulunmaktadır.
- 14:34Zazaca'nın Özellikleri
- Zazaca'da anneye "my" (orijinali "may") denir, babaya ise "baba" veya "maym" denir.
- Zazaca, Avesta dilinde konuşulduğu söylenen bir bölgede de benzer şekilde "maya" kelimesi kullanıldığı için Avesta ile yakınlık göstermektedir.
- Zazaca, yazı diline geçmemiş olduğu için fonetiğini ve orijinalliğini koruyabilmiş, çok kadim ve ilgi çekici bir dildir.
- 16:09Zaza Köyüne Yolculuk
- Konuşmacı, Abdullah Bey'in Zaza köyünü ziyaret etmeye hazırlanıyor ve köy kültürüne bayıldığını belirtiyor.
- Köyün Türkçe ismi "Kerkuluk" veya "Kerkük" olarak biliniyor, ancak kimse Türkçe ismini bilmiyor.
- Köyde genellikle aynı aileden gelen sekiz-on hane bulunuyor ve aileler göçebe şekilde altı ay burada, altı ay başka bir köyde yaşıyorlardı.
- 18:56Zazaca Dilinin Özellikleri
- Zazaca'da eril-dişil ayrımı var; duvar, pencere gibi kelimeler eril, masa, sandalye gibi yabancı kelimeler de eril olarak kullanılıyor.
- Zazaca'da fiillerde ve zamirlerde eril-dişil ayrımı en üst seviyede bulunuyor, bu da dilin kadim olduğunu gösteriyor.
- Zazaca, Aryan diller içinde sadece eril-dişil ayrımı olan bir dil olup, yazı diline geçmediği için fonetikler korunmuştur.
- 21:23Köydeki Hayvan Gübre İsimleri
- Köyde her hayvana göre farklı gübre isimleri kullanılıyor: keçinin gübresi "fısk", tavuğun gübresi "zırt", atın gübresi "fışkı", büyükbaş hayvanların gübresi "sır" olarak adlandırılıyor.
- "Fışkı" kelimesi Türkçe'ye geçmiş olmasına rağmen Zazaca'dan gelmektedir.
- Zazaca'da gübre konusunda tek bir isim kullanılıyor, bu da dilin zenginliğini gösteriyor.
- 23:18Geleneksel Evler
- Köyde geleneksel evler bulunuyor ve bazı yerlerde kertenkele ile yapılmış, bazı yerlerde ise toprakla doldurulmuş.
- Evlerin açık alanları taştan yapılmış, çatı kısmı ise kavak ağacıyla kaplanmış ve üzerinde bitkiler bitmiş.
- Evlerde genellikle bir oda bulunuyor, ortada salam ağaçları var ve banyo "salla" olarak adlandırılıyor.
- 25:26Evdeki Detaylar
- Evlerde kurutulmaya bırakılmış buğday dövmeleri bulunuyor.
- Pencere kenarları geniş olup, taş duvar olduğu için buraya şeyler konulabiliyor.
- Misafir odasında "salak" adı verilen bir köşe bulunuyor ve misafir sabah kalktığında burada banyo yapabiliyordu.
- 27:51Zazaca'da Konuşma
- Zazaca'da "nasılsın" demek için "alasmarladık" kullanılıyor.
- Zazaca'da "nam" kelimesi resmi yerlerde ve akademik ortamlarda kullanılıyor, sokak dilinde ise "isim" olarak kullanılıyor.
- Naylon sevilmiyor ve süzülüyor, bu nedenle köşeden başlayarak evden damdan dama gidebiliyor.
- 30:02Eski Ev ve Ambar
- Eski bir evde soba, banyo ve yemek yapılan alan bulunuyor.
- Gürcü köylerinde de benzer ambarlar vardı, burada un, tahıl ve kışlık yiyecekler saklanıyordu.
- Ambarlar duvarda yer alıyordu, üstten açılıp alttan buğday alınıyordu.
- 31:53Zazaların Toplumsal Yapısı
- Zazalar ataerkil bir millet olup kadınlar evin içerisinde etkilidir, ancak kameraya çıkmazlar.
- Kadınlar güçlü olup erkeklerin yaptığı işleri yaparlar: odun keser, çubuk toplar ve taşır.
- Tek eşlilik esastır ve kadınlar kararlarda etkili olur.
- 32:39Eski Ev ve Tandır
- Eski evlerde ekmek tandırı bulunur ve sıcak ekmek çok lezzetlidir.
- Eski evler yıkıldı, herkes kendi evini yaptırdı.
- Zazaların kadınları İran'daki kadınlar gibi görünüyor, yüz hatları farklı olsa da çıkmak istemiyorlar.
- 34:39El Yapımı Ürünler
- Ardıç ağacından elle yapılmış oturaklar ve sandalyeler bulunuyor.
- Ürünler testere olmadan elle yapılmış, seri üretim yapılabilecek.
- Sandalyeler ata biner gibi oturulabiliyor.
- 36:07Köydeki Manzara ve Mezarlık
- Gün batmak üzere, manzaraya doğru çıkılıyor.
- 1990'lı yıllarda buraya çok mayın yerleştirilmiş, çok can kaybı olmuş.
- Köydeki evler taştan yapılıyor çünkü bölgede çok fazla taş bulunuyor.
- 37:33Mezarlık Hikayesi
- Mezarlık Rus Savaşı'ndan yaralı bir askere aitmiş.
- Eskiler bu mezarı görmüş, hazine avcıları buraları bertaraf etmiş.
- İçinde boş küpler bulunmuş, üç mezar varmış.
- 38:19Namaz Kılma Yeri
- Taşlık yeri düzeltilmiş, namaz kılınabiliyor.
- Çobanlar vakit geldiğinde hemen namazı kıldan gelirlerdi.
- Namaz kılarken kıbleye doğru oturuluyor.
- 39:16Ceviz ve Bitkiler
- Organik ceviz yiyiliyor, beyaz cevizler de bulunuyor.
- Bölgede Türk askerlerinin güzergahı olduğu için etrafa mayın döşenmiş.
- Kozalak (kunglik) adlı bitki, dışındaki reçine ateşe duyarlı, içi çabuk tutuşuyor.
- 40:48Meşe Palamudu
- Meşe palamudu (varca'da balbalık olarak da bilinir) bulunuyor.
- Meşe palamudu kuruyunca kullanılıyor.
- Yüksek köye ulaşmak çok zor olduğu için bu meyveler oraya getiriliyor.
- 41:29Mevlana Mesnevi'si
- Abdullah Hoca Mevlana'nın Mesnevisini Zazacaya çevirmiş.
- Farsça beyitler okunuyor ve Zazaca çevirisi yapılıyor.
- Zazaca'da kelimelerin yeri değişik gibi görünse de anlamak zor değil.
- 43:21Akşam Yemeği
- Sirina (sarımsaklı) adlı yemek yufkadan yapılıyor ve sarımsak içinde.
- Sirina pelin (yapraklı silin) ve sert mayasız ekmek de yemek menüsünde.
- Tutmaç çorbası zahmetli bir yemek, önceden açılıp kurutulan yufkalar kullanılıyor ve dağ nanesi ile hazırlanıyor.
- 45:21Bingöl Üniversitesi'nde Zazalar Hakkında Bilgi
- Bingöl Üniversitesi'nde Osmanlı arşivleri uzmanı Abdulde Bir Bey'den Zazalar tarihi hakkında bilgi alınacak.
- Zazalara bazı bölgelerde "the lemi" de deniyor.
- Tarih kaynaklarında (ortaçağ, Osmanlı arşivleri, Fars kaynakları) Zazalar değişik şekilde zikredilmekte ve menşeli ile ilgili ihtilaflı bilgiler var.
- 46:49Zaza Kavramı ve Coğrafi Konum
- Ortaçağ kaynaklarında "zaza" kelimesi genellikle "zevazan" olarak geçmektedir.
- Zuzan, Herat ile Nisar bölgesi arasında bir bölge olarak tarif edilirken, Zevazan birçok tarihi kaynakta coğrafi yer olarak tanımlanmaktadır.
- Zevazan bölgesi, bir tarafı Musul'a, bir tarafı Halat (Ermeni bölgesi) ve diğer tarafı Diyarbakır'a dayanmaktadır.
- 48:17Zaza Kavramının Tarihsel Gelişimi
- Kürdistan teriminden önce bu bölgeye Zevazan denilmektedir, daha sonra Zevazan kelimesi ortadan kaybolup Kürdistan terimi kullanılmaya başlanmıştır.
- Kürdistan terimi genellikle Azerbaycan ve Horasan bölgelerini kapsarken, Zevazan bölgesi Mezopotamya sınırları dahilinde kalmaktadır.
- Bazı kaynaklarda Zazalar üç ana temel kabile olarak ayrılır: Yahyaoğulları, Şemski kabilesi ve İsa Beyliği.
- 50:10Zazaların Dağılımı ve Devlet Kurma
- Zazalar bir kısmı İran'a gitmiş, bir kısmı da güneye doğru hareket ederek Diyarbakır bölgesine yerleşmişlerdir.
- Zazalar genellikle beylikler kurmuşlardır; Şammat bölgesinde Musaid Mili adı altında hicri 200 yıllarında 150 sene hüküm sürmüşlerdir.
- Zazaların köken itibariyle Sasani beylerine dayandırılan Yahya bin Cafer'in soyu da Sasanilere dayanmaktadır.
- 51:16Zazalar ve Deylemiler Arasındaki İlişki
- Meşhur Belki'ye göre Zazalar Hazar deniz sahillerinin güneyinden hicret etmiş ve bunlara "Demirili" denilmektedir.
- Demirili toplu Gila'da D elemanasında yaşayan D elemanlarla (Giyilklerle) akrabadırlar.
- Hazar bölgesinde konuşulan diller arasında (Sengestri, Mazenderani, Samani, Talihiki) Zazalarla konuşan kavmin dilleri birbirine çok yakın olduğu ve birçok müşterek kelimelerin bulunduğu söylenmektedir.
- 52:42Zazaların İran İlişkisi
- Arap kaynaklarına göre Zazalar İrani bir topluluk olup Kürtler arasında yaşamaktadırlar.
- Merhum Reşit Yasevi'nin 20. asırda yaptığı araştırma sonucu İran'da Kürtler arasında bir sosyal tabakanın var olduğunu, Zazaları ismiyle tanındığını fakat Kürt kavminden olmadıklarını, kendilerine özgü bir lehçeleri bulunduğunu ve konuştukları dilinde Zazai adıyla bilinen bir dil olduğunu ifade etmektedir.
- 54:21Zazaların Osmanlı Kaynaklarındaki Durumu
- Memluk dönemindeki tarihçi Dumilerin Murcu Zeheb el-Ömer'i, Cebel-i Makrub ve Cebel-i Muhtar dağlarında meskun olan ve sınır boylarında muhafız görevi yapan Zazaları anlatmaktadır.
- Osmanlı tahrir defterleri, gittiği köylerde kimlerin yaşadığını, hangi biatta kimlerin yaşadığını ve reisleri kimler olduğunu isimleriyle birlikte yazmıştır.
- Ortaçağ kaynaklarının bahsettiği Zazilerin meskun olduğu yerlerle tapu tarih kayıtlarındaki kayıtlar birbirini tutmaktadır.
- 56:18Türkiye'deki Zaza Beylikleri
- Zazalar Türkiye coğrafyasında beylik olarak yaşadıkları ve kurduğu beylikleri vardır.
- Çemişgezek Beyleri ve Melkiş Beyleri adı altında yaşayan Salarlar, Dersin bölgesinde hüküm sürmüş ve genelde Alevi mezhebine mensupturlar.
- Suili Beyleri 1515 tarihinde Yavuz Sultan Selim'in geldiği dönemde beyliklerini kurmuş ve Osmanlı'ya biat etmişlerdir.
- 57:40Diğer Zaza Beylikleri
- Hançuk Sancağı, Genç Sancağı ve Cevahşur Sancağı, Pazukilerin hakim olduğu bölgedir ve Suili Beyleri ile akrabadırlar.
- Veli Beyleri arasında Mahsut Beyoğlu ve İspir Bey bulunmaktadır.
- Mirdasi Beyleri arasında Pir Mansur büyük bir nüfuz elde etmiş ve Palova, AI ve Çermik bölgesini hakimiyet altına almıştır.
- 59:14Son Zaza Beylikleri
- Çemişgezek Beyleri Kanuni Sultan Süleyman döneminde bir dönem hakimiyetine devam etmiş, sonra inkiraza uğramış ve merkezden tayin yapılmıştır.
- Zirk Bey ve Lice Beyleri bulunmaktadır; Lice Beyleri kendilerine Seyyid olarak kabul ederler.
- Motki bölgesi (Bitlis bölgesinde) olan Dimililer, Şerfhanların hakimiyetinde kalmışlardır.
- 1:00:12Zazaların Etnik Kimliği ve Dilleri
- Zazalar, Kurca ve Zazaca olarak adlandırılan iki farklı dilde konuşan, Batı İran dil ailesine mensup bir kavimdir.
- Her iki dil de kendine özgü grameri ve sözcükleri olan ayrı dillerdir ve yazı diline dönüştürülmelidir.
- Zazalar, kendilerini Kürt olarak hissedenler Kürtlere dahil olurken, bağımsız bir etnik topluluk olarak görenler de saygı görmeli ve dilini geliştirmelidir.
- 1:01:53Bingöl Kültür Evi'ndeki Zaza Eserleri
- Bingöl Kültür Evi'nde geleneksel Zaza kilimleri, cacim ve plus adı verilen kilimler sergilenmektedir.
- Zaza sepetlerini dere kenarlarındaki pırtık çubuklarından yaşken yaparlardı.
- Zazalar kışın karabatmamak için özel çoraplar giyerlerdi ve çoban keçesi, kavalı ve heybet gibi geleneksel eşyaları kullanırlardı.
- 1:05:25Zaza Müziği ve Kültür
- Zazalar çeşitli şarkılar söyleyerek kültürel değerlerini aktarırlar.
- Kübra adlı bir Zaza, İran'da kaldığı süre zarfında İran giysileri ve Zaza dilinin birbirine çok benzediğini fark etmiştir.
- Zazalar, İran'dan gelmişler diye anlatıldığında, İran'daki dil ve kültürel benzerliklerden dolayı ilgi çekmişlerdir.
- 1:09:32Bingöl'de Semer Yapımı
- Bingöl'de unutulmaya yüz tutmuş semer yapımı el işçiliği canlandırılmıştır.
- Benzinin pahalılığından dolayı köylerde araba yerine eşek kullanılmaktadır.
- Semer yapımı sabah erken başlarsa yatsıdan sonra bitirilir, eşeğin semeri ise daha kısa sürede tamamlanır.
- 1:12:22Zaza Kültürünün Devamı
- Zazalar, eski zamanlarda yaprak pişirmek için çuval kullanırlardı.
- Genç ilçesinde her cumartesi Türkü şöleni düzenlenir ve bu şölenler Zaza TV'de çekim yapılır.
- Videoda Zazaların kültürel değerleri ve el işleri tanıtılmaya çalışılmıştır.