Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Afganistan'ın tarihsel gelişimini ve jeopolitik önemini anlatan bir belgesel formatındadır. Videoda Büyük İskender, Büyük İngiliz İmparatorluğu, Ruslar, Emir Timur, Emanullah Han, Muhammed Zahir Şah, Muhammed Davuthan, Nur Muhammed Taraki, Brakam Kemal, Usama bin Ladin, Ahmet Şah Mesut ve Raşit Dostum gibi önemli tarihi şahsiyetler yer almaktadır.
- Video, Afganistan'ın "imparatorlukların mezarı" olarak nitelendirilmesiyle başlayıp, 19. yüzyıldan günümüze kadar ülkenin tarihsel gelişimini kronolojik olarak anlatmaktadır. İçerikte Sovyetler Birliği'nin 1979'daki Afganistan işgali, Batı koalisyonunun mücahitlere verdiği destek, Taliban'ın yükselişi, 11 Eylül saldırısı sonrası ABD'nin müdahalesi ve 2021'de Taliban'ın yeniden iktidara gelişi detaylı şekilde ele alınmaktadır.
- Videoda ayrıca Afganistan'ın coğrafi ve jeopolitik konumunun tarihsel süreçteki etkileri, ülkenin iç çatışmaları, Kuzey İttifakı ve Güney İttifakı arasındaki iktidar mücadelesi ve Taliban'ın Afganistan'da nasıl güçlü bir otorite kurduğu hakkında bilgiler verilmektedir.
- 00:27Afganistan'ın Tarihi Önemi
- Afganistan, tarihte birçok imparatorluk ve efsanevi komutanın felaketler yaşadığı, zapt edilmesi zor ve maliyetli bir doğal kaledir.
- Büyük İskender, İngiliz İmparatorluğu ve Rusların Ed-Kozakları Afganistan'ı kontrol etmeye yetmedi, sadece Emir Timur başarıyla yönetebildi.
- Afganistan, Hindikuş Dağları ile kaplı, İpek Yolu'nun önemli bir noktası ve Hindistan'a açılan kapıdır.
- 01:2119. Yüzyılda Afganistan'ın Jeopolitik Önemi
- 19. yüzyılda sömürge kapma yarışı sırasında Afganistan, Rus İmparatorluğu ve İngilizler için çatışma alanı haline gelmiştir.
- Çağlık Rusyası 1700'lerin sonundan itibaren Orta Asya'da genişlemeye başlamış ve Hindistan'a göz dikmiştir.
- Ruslar çeşitli kabilelere elçi gönderip para vererek ve keşif çalışmaları yaparak Hindistan'a geçiş için Afganistan'daki durumu kendi lehlerine çevirmeye başlayınca, İngilizler 1839 yılından itibaren Afganistan'a üç büyük saldırı başlatmışlardır.
- 02:02Afganistan'ın Bağımsızlığı ve Atatürk'ün Etkisi
- I. Dünya Savaşı'nın yorgunluğuyla beraber İngilizler Afganistan'da tavır değiştirmiş, Ruslar ile aralarında tampon bölge olacak merkezi bağımsız bir Afgan devletine razı olmak durumunda kalmışlardır.
- 1919 Angulu-Afgan Savaşı'nda İngilizleri ülkesinden kovan Teştun kökenli Emanullah Han, ülkenin bağımsızlığını ilan ettikten sonra reform çalışmalarına girişmiştir.
- Atatürk, Emanullah Han'a güçlü bir orduya sahip olmasını telkin etmiş ve Türk heyeti, düzenli Afgan ordusunu eğitmiştir.
- 03:11Emanullah Han'ın Reformları ve İsyan
- Atatürk, Emanullah Han'a yavaş olması gerektiğini, bu kadar geri kalmış bir topluma hızlı reform uygulamanın isyana yol açabileceği konusunda uyarmıştır.
- Türk modernleşmesi III. Selim döneminden itibaren başlamışken, İran ve Afganistan daha içine kapanık, coğrafi olarak izole olmuş toplumlardı.
- Emanullah Han, Atatürk'ün tavsiyesini dinlemedi, kadınların peçesini açma zorunluluğu gibi konularda hızlı ilerlemiş ve sonucunda Afganistan'da isyan çıkmıştır.
- 04:07Afganistan'ın Modernleşme Süreci
- Baraksay Hanedanı İngiliz desteğiyle Afganistan'ı geri alıp 1973 yılına kadar yönetse de devlet merkezileşemedi.
- Kral Muhammed Zahir Şah, 1950 yılından itibaren Pakistan'a karşı Sovyetlere yanaşıp ülkeyi modernleştirmek için Sovyetlerden teknik destek, kredi ve askeri yardım aldı.
- 1960'lara gelindiğinde Afgan Silahlı Kuvvetleri'nin yapısı, eğitimi ve silahlanması büyük ölçüde Sovyet etkisine girmişti.
- 04:52Afganistan'da Darbe ve Sovyet müdahalesi
- General Muhammed Davuthan, ordunun komünist kısmını arkasına alarak kansız bir darbe yaptı, monarşiyi kaldırdı ve ülkenin ilk cumhurbaşkanı oldu.
- Sovyetler bu darbeyi ilk etapta olumlu karşıladı çünkü Afganistan'ı demir perde için hazırlamışlardı.
- Davuthan darbeyi Sovyet desteğiyle yapmış olsa da, ABD ve Batı bloğu ekonomik tekliflerle Afganistan'ın kapısını çaldı ve Davuthan yavaş yavaş Batı bloğuna doğru dümen kırdı.
- 05:49Davuthan'ın Batı ile Uzlaşma Çabası
- Davuthan, Sovyet etkisini kırmak için ordu ve hükümet içindeki en güçlü Sovyet yanlısı isimleri ve grupları tasfiye etmeye başladı.
- Davuthan, Doğu ve Batı bloğu arasında bir denge kurma çabası içindeydi ve en çok İran'ın desteğini aldı.
- Davuthan'ın Batı ile uzlaşma çabası, Sovyetlerin yetiştirdiği çok sayıda subayı ve devlet görevlisini rahatsız ediyordu.
- 06:53Sovyetlerin Afganistan'a Müdahalesi
- Davuthan'a yapılan darbe sonucunda Davuthan ve ailesi öldürülmüş, Sovyet yanlısı Nur Muhammed Taraki yeni cumhurbaşkanı oldu.
- Taraki hızlıca marksist uygulamaları Afganistan'da uygulamaya başladı, Batı ile ilişkiyi kesti ve özgür kadın fikri yerel Peşun kabilelerini sinirlendirdi.
- 1979 yılının Mart ayının başlarında Herat şehrinde ayaklanma çıktı ve Sovyet destekli Afgan ordusu ciddi çatışmalara girdi.
- 07:41Yeşil Kuşak Projesi ve Sovyet Müdahalesi
- ABD, Yeşil Kuşak Projesi kapsamında komünizm tehlikesi olan yoğun Müslüman nüfusa sahip ülkelerde İslamcı kanadı destekleme kararı almıştı.
- Yeşil Kuşak Projesi kapsamında Afganistan'daki mücahitlere hem komünist hükümete karşı hem de olası bir Sovyet işgaline karşı eğitim ve silah verilmekte.
- 27 Aralık 1979'da Sovyetler harekete geçti, hükümetin başında olan Halk Kanadındaki liderin sarayını Spetnas ile bastı ve danışmanları ile birlikte infaz etti.
- 08:46Sovyetlerin Afganistan'a Giriş
- 1978'den beri Afganistan'daki komünist hükümet Sovyetleri çağırıyordu, ancak Sovyet generalleri Afganistan'ın zorlu coğrafyasını bildikleri için çekiniyorlardı.
- 1979'a gelindiğinde Afganistan'daki komünist hükümetin düşeceği aşikardı ve Brejnev'in başka çaresi kalmamıştı.
- Kızıl Ordu 1979 Noel gününde karadan ve havadan Afganistan'a girmeye başladı, ilk önemli hamlesi Bagram Hava Üssü'nü ele geçirmek olacaktı.
- 09:41Batı Koalisyonu ve Mücahitlerin Oluşumu
- ABD'nin öncülüğündeki Batı koalisyonu, Pakistan'ın Tesader bölgesindeki medreseleri finanse ederek Leşker adı verilen kabile güçlerine ek olarak gayri nizami şekilde Sovyetler ile savaşacak yeni bir güç oluşturmaya başladı.
- Hindistan alt kıtasında İslam'ın Duyabendi ekolüne göre Afganistan'dan gelen Peştunlar eğitim almaya başladı ve kısa süre sonra Körfez Arap ülkelerinin de desteğiyle Hizb-i İslam, İddia-i İslam gibi gruplar altında toplandı.
- Bu medrese öğrencileri savaş esnasında kendilerini diğer yozlaşmış olarak gördükleri mücahit gruplarından ayıracak, Taliban adı altında birleşecekti.
- 10:37Afganistan'daki Diğer Mücahit Grupları
- Afganistan'ın güneyinde bunlar olurken, kuzeyinde Pencher Aslanı olarak bilinen Tacik lider Ahmet Şah Mesut, Taciklerden bir milis gücü kurarak ele geçirmesi ve ulaşması zor etrafı dağlar ile çevrili Penşir Vadisi'nde örgütlenecekti.
- 1992'den sonra ön plana çıkan Özbek general Raşit Dostum ise 1980'lerde Kızıl Ordu tarafındaydı ve dünyanın dört bir yanından Müslüman savaşçılar geliyor, Peşaver'de eğitim alıyor, ardından Afganistan'a geçip Kızıl Ordu'ya karşı savaşıyordu.
- Suudi Arabistan'dan gelen zengin Bin Ladin ailesine mensup Usama Bin Ladin, ailesinden gelen serveti ve eğitimli olması sayesinde Afganistan'da ön plana çıkıp kendi örgütünün çekirdek grubunu Afganistan'da kuracaktı.
- 11:38Batı'nın Desteği ve Çin'in Rolü
- Batı bu savaşa öylesine açıktan destek verdi ki, dönemin İngiliz başbakanı Margaret Thatcher bizzat gelip mücahitlere konuşma yapmıştı.
- Sovyetler Birliği'ne karşı Afganistan'da kurulan koalisyonun bir sürpriz ismi daha vardı: komünist Çin.
- Çin, Sovyetlere karşı uzun zamandır paranoya yaşıyor ve Sovyetlere karşı ABD ile stratejik ortaklık için uzlaşma zemini arıyordu, ayrıca Çin özel ekonomik bölgeler oluşturarak Batılı yatırımcıları kendi topraklarına çekmeye çalışıyordu.
- 12:28Kızıl Ordu'nun Kaybetme Nedenleri
- Kızıl Ordu piyadeleri ve zırhlı birlikleri nizami savaşa göre eğitilmişlerdi, sadece çok küçük bir kısım olan Spetnaz timleri gayri nizami harbin kurallarına hakimdi.
- Mücahitlerin çoğu Afganistan'da doğdukları için coğrafyadaki tüm gizli geçitleri, patikaları bilmekte, çekildikleri dağların içinde nasıl hayatta kalınacağına gayet de hakimlerdi.
- Sovyet hava gücü de bu dağları bombalamakta yetersizdi, Sovyet bombaları mücahitlerin daha içine oydukları sığınaklarını vurmada yetersiz kalıyordu.
- 13:01Sovyetlerin Teknik ve Lojistik Sorunları
- Kızıl Ordu'da o dönem daha yeni tanklar olan T-72 ve T-80'leri NATO'ya karşı Batı'da tutuyordu, Afganistan'da daha eski olan T-55 ve T-62 tankları tercih edildi.
- Bu tanklar mücahitlerin elindeki Çin'in tedarik ettiği tanksavar mayınlarına ve HPG'lere karşı mukavemet gösteremiyordu.
- Sovyet helikopterlerinin de başı beladaydı, gerilla tipi mücadeleye karşı tıpkı Amerikalıların Vietnam'da yaptığı gibi helikopterleri piyadeye sıfır noktasında ikmal sağlamak amacıyla kullandı, fakat mücahitlere verilen Stinger'lar Mi-8 nakliye ve M-24 taarruz helikopterlerini keklik gibi avlamaya başladı.
- 13:34Kızıl Ordu'nun Kırsal Bölgedeki Zorlukları
- Sovyetler Afganistan'daki altı büyük şehri ve Bagram Hava Üssü gibi önemli tesisleri ellerinde tutsa da kırsal bölge tamamen mücahitlere aitti.
- Kızıl Ordu her ne kadar kırsalda başarılı operasyonlar düzenlese de bölgeden çıktığı anda yeni mücahit gruplar hemen geri geliyordu.
- Sovyetler girdikleri kırsal bölgede tutunamazdı çünkü yeterli lojistik ve ikmal desteği kırsalda kurulan karakollara sürekli ulaştırılamazdı, her yol, her patika, her dağ yamacı mücahitler için potansiyel pusu kurma noktasıydı.
- 14:03Kızıl Ordu'nun Hataları ve Savaşın Etkileri
- Kızıl Ordu yine Amerikalıların Vietnam'da yaptığına benzer bir hata daha yaptı, mücahitlere gıda yardımı yapan köyleri ve kasabaları bombalamaya başladı.
- Bu bombalamalar sırasında birçok Afgan'ın hayvanları, köydeki sulama kanalları ve yiyecek stoğu yok oldu, merkezi devlet kurabilmek için 1919'dan beri inşa edilmeye çalışılan çoğu altyapı kırsalda yok oldu.
- Bu durum savaşla ilgisi olmayan Afgan çiftçileri çaresiz bıraktı ve para kazanabilmek için tıbbi ilaçlarda kullanılan afyon bitkisi üretimi Afganistan'da hız kazandı.
- 14:44Afyon İşinin Etkileri
- CIA işleme tekniğini Afgan çiftçilere taşıdı, Buzzmorfy'nin parasıyla çiftçiler hem karınlarını doyurdu hem de uluslararası madde ticaretine dahil olan Afgan afyonu sayesinde mücahitler savaşı devam ettirmek için finans kaynağına kavuştu.
- Bu afyon işi kısa sürede hem Kızıl Ordu'ya hem de Afganlara çok ciddi zarar verecekti, savaş yıpratma savaşına döndüğü için Kızıl Ordu'nun piyadeleri burada ne amaçla bulunduklarını unutmaya, dolayısıyla zafere olan inançlarını yitirmeye başladı.
- Birçok Sovyet askeri psikolojik baskıdan dolayı morfin bağımlısı oldu, öte yandan yıllar içinde Afgan halkı kendi ürettikleri afyon'un kurbanı olacak ve savaş sonrası afyon finansmanı ile beslenen irili ufaklı bir sürü savaş ağası ortaya çıkacaktı.
- 15:20Savaşın Sonuçları ve Sovyetlerin Çekilmesi
- Dokuz yıl süren savaşta Kızıl Ordu'dan tam 620 bin personel Afganistan'da görev yaptı ve Sovyetler yaklaşık 15 bin kayıp verdi, fakat esas problem hastalıklardı.
- 470 bin Sovyet askeri tifo ve hepatit yüzünden tedavi görmek zorunda kaldı, öte yandan Moskova'da da işler hiç yolunda gitmiyordu, Sovyetler ekonomik krize giriyor ve Afgan Savaşı'nın maliyetini artık kaldıramıyordu.
- 14 Nisan 1988'de imzalanan Cenevre Anlaşmaları ile Sovyetler iki aşamalı olarak Afganistan'dan çekilmeyi kabul etti, 15 Şubat 1989'da Kızıl Ordu Afganistan'dan tamamen çekildiğinde Sovyet destek komünist rejimi iktidarda bıraktı.
- 16:32Sovyet Destekli Rejimin Çöküşü ve İktidar Savaşı
- 1991'de Sovyetler Birliği çökünce mali ve askeri destek de son buldu, bunun üzerine hükümeti destekleyen General Raşit Dostum'un Özbeklerden oluşan kuvvetleri taraf değiştirip Kuzey İttifakına katıldı.
- Ahmet Şah Mesut ile birlikte başkent Kabil'e girdiler, Afganistan'daki Sovyet destekli yönetim 1992'de sonunda çökmüştü.
- Ortak düşman yani komünistler ortadan kalkınca mücahit gruplar arasındaki ideolojik ve amaç farklılıkları iyice görünür oldu, iktidar savaşı başladı.
- 17:02Kuzey ve Güney İttifakları
- Kuzey İttifakı genel olarak Hazaralar, Taciklerden oluşuyordu, General Raşit Dostum ve Şah Mesud'un öne çıktı.
- Kuzey İttifakı güneyde çoğunlukla Peşaver ve Kandahar'da eğitim almış Peştun milislerine göre daha ılımlı ve gelenekseldi, amaçları Afgan ulusu temelinde İslami bir cumhuriyet kurmak.
- Güney İttifakı ise Kuzey İttifakından farklı olarak tek bir çatı altında birleşti ve kendilerine Taliban dediler, Taliban Molla Ömer liderliğinde ilk önce Sovyet savaşı sonrası çöken otoriteden faydalanan eşkiyaların üzerine yürüdü.
- 17:37Taliban'ın Yükselişi ve Kuzey İttifakı
- 1996'da Taliban güneyden kuzeye hızla ilerleyerek başkent Kabil'e girdi, ancak Kuzey İttifakı dayanıyordu.
- Rusya, İran, Hindistan, Özbekistan ve Tacikistan Kuzey İttifakına finansal, askeri ve lojistik destek sağladı.
- Taliban hem radikaldi hem de El Kaide gibi terör örgütünü himaye ediyordu, bu da Rusya ve ABD gibi ülkeleri tehdit altında bıraktı.
- 19:1611 Eylül ve ABD'nin Müdahalesi
- 11 Eylül faciası yaşandı ve ABD, Yeşil Kuşak Projesi kapsamında komünizme karşı kendi yarattığı canavarın en büyük kurbanı oldu.
- 20 Eylül 2001'de ABD Başkanı Bush, Taliban'a Bin Ladin ve El Kaide'yi teslim etmesi için ultimatom gönderdi.
- 7 Ekim'de İngiltere ve ABD öncülüğünde Afganistan'a hava saldırıları başladı ve CIA ajanları yerel direnişi güçlendirmek için Afganistan'a sızdı.
- 20:04Kuzey İttifakının İlerleyişi ve Taliban'ın Yeniden Ortaya Çıkması
- Kuzey İttifakı hızla ilerleyerek Kabil'i ele geçirdi, ancak Taliban'ın lider kadrosu Kandara ve Pakistan'ın dağlık bölgelerine kaçtı.
- NATO liderliğindeki isyanla mücadele komisyonu, yeni kurulan rejimi sağlamlaştırmak için Afgan polisini ve ordusunu eğitmeye başladı.
- Taliban kırsal bölgelerde yeniden ortaya çıktı, özellikle Peştun kabileleri Taliban'a destek vermeye devam etti.
- 21:13Bin Ladin'in Öldürülmesi ve Taliban'ın İntikamı
- 2 Mayıs 2011'de Amerikalılar, Bin Ladin'in Pakistan'ın başkenti İslamabad'ın yaklaşık 50 km kuzeyindeki Abbottabad'ta yaşadığını saptadı.
- Bin Ladin baskında öldürüldü, ancak ölümünün ardından sadece beş gün sonra Taliban intikam alırcasına Kandahar'da büyük bir saldırı başlattı.
- 2011 yılında Barack Obama, ABD'nin artık Afganistan'da hedefine ulaştığını ve ordusunun geri dönmeye başlayacağını açıkladı.
- 22:00ABD'nin Çekilişi ve Taliban'ın Güçlenmesi
- 2014 yılına kadar kademeli olarak Amerikan ordusu çekildi, geriye sadece 10 bin ABD ve 2.500 NATO askeri kalmıştı.
- Afgan hükümetinin bulaştığı yolsuzluklar ve kırsalda desteklediği savaş ağlarının halka yaptığı zulüm kısa zamanda Taliban'ın halk desteği kazanmasını sağladı.
- Taliban kendi şeriat kuralları çerçevesinde girdiği köylerde ve kasabalarda eşkıyalığı önlüyor, bacha bazi gibi sapkın gelenekleri yasaklıyor, savaş ağlarını bölgeden kovuyordu.
- 22:55Taliban'ın Afganistan'ı Ele Geçirme
- 2020 yılına gelindiğinde ABD, kendi kurduğu Afgan hükümetini yok sayarak Taliban'la doğrudan Doha anlaşmasını imzaladı.
- Mayıs 2021'de Taliban'ın beklediği tam çekilme başladı ve son kalan ABD ve NATO birlikleri Afganistan'ı terk ederken Taliban sert bir saldırı başlattı.
- 30 Ağustos 2021'de son kalan Amerikan askerleri uçakla ayrılırken Bagram Hava Üssü'nde tüm dünyanın unutamayacağı görüntüler ortaya çıktı.
- 24:16Taliban'ın Yönetimi ve Afganistan'ın Durumu
- Taliban, Afganistan'da Sovyetler ve ABD gibi büyük güçler tutunamadığı halde güçlü bir otorite kurmayı başarmıştır çünkü coğrafyanın içinden çıkmıştır.
- Taliban, yerel halkın yönetim için rızasını asayiş sorununu çözerek kazanmıştır.
- Afganistan'da istikrarın anahtarı Taliban için asayiştir, ancak Afganlar içlerinde dış dünyaya açılma hevesi barındırıyor.