Yapay zekadan makale özeti
- Kısa
- Ayrıntılı
- Bu video, Paraf Akademi'de Sinan Ay tarafından sunulan 11. sınıf Türk Dili Edebiyatı ve Dilbilgisi dersinin bir bölümüdür.
- Video, iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde toplum ve edebiyat arasındaki ilişki, edebiyatın toplumsal etkileri ve edebiyatın kişisel ve toplumsal işlevleri ele alınmaktadır. İkinci bölümde ise Türkçe'de birleşik sözcüklerin yazım kuralları detaylı şekilde açıklanmaktadır. Öğretmen, bitişik ve ayrı yazılan birleşik sözcüklerin kurallarını örneklerle anlatmakta ve konuyu pekiştirmek için doğru-yanlış soruları çözmektedir.
- Videoda edebiyatın toplumsal sorunlara karşı duyarlılığı, kültürel mirasın gelecek nesillere taşınmasını sağlama özelliği ve toplumu etkileme gücü gibi konular incelenmekte, ayrıca "üst-alt", "sıra", "bilim-bilgi", "yol-ulaşım" gibi birleşik kelimelerin yazım kuralları vurgulanmaktadır.
- 00:18Toplum ve Edebiyat İlişkisi
- Toplum, sosyal gereksinimleri karşılamak için etkileşen ve ortak bir kültürü paylaşan çok sayıdaki insanın oluşturduğu bir birlikteliktir.
- Her toplumun kendine özgü kültür ve sanat yaşamı vardır; bu yaşam inançlar, gelenekler, din, giyim kuşam, yemek kültürü ve edebiyat gibi unsurlardan oluşur.
- Edebiyat toplumsal yapıyı oluşturan kültürel ögelerden biridir ve yazılı ve sözlü ürünleri aracılığıyla toplumun kültürel birikimini oluşturur.
- 01:25Edebiyat ve Toplum Arasındaki Etkileşim
- Edebiyatın temel konusu insandır ve hem insanı hem insan ilişkilerini toplum boyutuyla beraber ele alır.
- Toplumsal yaşamda sürekli bir değişim ve gelişim içinde olduğu için edebiyat da bu değişimlerden etkilenir ve bazen de buna katkı sağlar.
- Edebiyatla toplum arasında iki yönlü bir etkileşim vardır.
- 02:00Edebiyatın Toplumdan Etkilenmesi
- Edebiyat öncelikle içerik olarak toplum yaşamına bağlıdır ve insanın insanla, kendisiyle ve toplumsal çevresiyle çatışması edebi ürünlerin vazgeçilmez konusudur.
- Edebiyatın toplumu anlatması saf gerçeklik şeklinde olmayabilir; sanatçı kurguyla, hayalle gerçeği değiştirir, dönüştürür ve estetik bir kimlik kazandırır.
- Edebiyatçının toplumdan etkilenmesi iki şekilde değerlendirilebilir: bilinçli bir tercihle toplumu eserine yansır veya içinde yaşadığı toplumsal yaşamdan etkilenir.
- 06:24Edebiyatın Toplumu Etkilemesi
- Edebiyat milli kültürün oluşmasında, toplumsal yapının şekillenmesinde rol oynadı ve birey ve toplumun alacağı biçim üzerinde anlamlı bir gücü vardır.
- Edebiyatın iki önemli yönü vardır: kişisel işlevi ve toplumsal işlevi.
- Edebiyat öncelikle kişisel duygulanmaların, yaşantıların ve heyecanların ifade aracıdır; insanın kişisel gelişiminde etkilidir ve toplumsallıktan tamamen bağımsız değildir.
- Edebiyatın doğrudan toplumsal bir işlevi olduğu da vardır; edebiyatçılar sosyal problemlerin çözümünde edebiyatı bir eğitim aracı gibi görmüştür.
- 08:09Edebiyatın Toplumsal Önemi
- Edebiyatçı toplumsal sorunlara karşı ilgisiz kalamaz, kendini anlatırken toplumun ruhuna yansımasını anlatır.
- Edebiyat, kültürel mirasın gelecek nesillere taşınmasını sağlar ve toplumu etkilemesi çağıyla sınırlı değildir.
- Edebiyat evrenseldir, kalıcıdır ve güzel sanatların özelliklerini birebir yansıtabilir.
- 09:11Doğru-Yanlış Soruları
- Edebiyat bireyin ve toplumun şekillenmesinde rol üstlenir.
- Nabi'nin şiirleri ile Osmanlı toplumundaki ahlaki bozulmayı düzeltmek istemesi, edebiyatın toplumu değiştirme işlevini gösterir.
- Her edebi eser yazarın kişiliğinden, duygu ve düşünce dünyasından izler taşır.
- 09:46Edebiyatın Özellikleri
- Edebiyatın toplumu etkileme gücü, edebi eserin oluşturulduğu dönemle sınırlı değildir, evrensellik ve kalıcılık ilkesiyle çelişmez.
- Dilsel bir üretime dayanan edebiyat, ulusal nitelikler taşır.
- Edebi bir metinde söz sanatlarına yer verilmesi, o eserin topluma mesaj verme kaygısı taşıdığını değil, estetik bir haz oluşturma isteğiyle oluşturulduğunu gösterir.
- 10:31Edebiyatın Toplum Üzerindeki Etkisi
- Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet adlı eseriyle tasavvuf ilkelerini sade bir dille anlatarak edebiyattan yararlanarak toplum üzerinde etki oluşturmayı amaçlar.
- Edebiyatçıların ortaya koyduğu dünya ile okun beklentileri bire bir uyuşmamalıdır çünkü her insan farklı bir bireydir.
- Edebiyatın topluma yön vermesi, insanları etkileme ve yönlendirme gücüne sahip olmasıdır.
- 12:41Örnek Sorular
- Namık Kemal'in tiyatrolarını faydalı bir eğlence olarak gören ve bu doğrultuda oluşturması, edebiyatın topluma yön veren bir sanattır görüşünü destekler.
- 13:29Birleşik Sözcüklerin Yazım Kuralları
- Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır (örneğin: kaynana, nasıl, ertesi, sütlü).
- Aslen tek heceli bazı Arapça kökenli kelimeler (etmek, edilmek, eylemek, olmak) yardımcı fiilleri ile birleşirken ses düşmesine, değişmesine veya türemesine uğrarsa bitişik yazılır (örneğin: emir etmek, kayıp olmak, affetmek, hissetmek).
- Kurallı birleşik fiiller (bilmek, gelmek, kalmak, durmak, vermek, yazmak) her zaman bitişik yazılır (örneğin: okuyabilmek, süre gelmek, baka kalmak, geçivermek).
- 16:08Pekiştirmeler ve Anlam Değişimi
- Pekiştirmeler (p, r, s, m, pırasa ünsüzleri) bitişik yazılır (örneğin: masmavi, yemyeşil, sapasağlam, karma, dağınık).
- Kelimelerden her ikisi veya ikincisi birleşme sırasında anlam değişime uğradığında bitişik yazılır (örneğin: aslanağzı, keçiboynuzu, akşam sefası, kırkayak, kızıl kanat, yalı, çapkını, kadınbudu, dilber dudağı, bülbül yuvası, fildişi, gül kurusu, kavun içi).
- Bir veya iki ögesi emir kipi ile kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır (örneğin: ateş kes, çek, yat, kap kaç, ört, bas, tut, kal).
- 18:40Sıfat-Fiil Ekleri ve Yer Bildirmeyen Kelimeler
- Ann, rrrrrr, mazme ve mışmış sıfat-fiil ekleri ile kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır (örneğin: cankurtaran, gökdelen, barış sever, yemez, çok bilmiş).
- Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri kelimeleri sona geldiğinde birleşik kelimeler bitişik yazılır (örneğin: ayak altı, bilinçaltı, olağanüstü, öğle üzeri, yüzüstü, akşam üzeri).
- Ara yönleri her zaman bitişik yazılır (örneğin: güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeyde; özel bir adın öncesine gelerek o özel adı dahil olursa büyük harfle başlar ve bitişik yazılır).
- 20:03Baş Sözüyle Oluşturulan Kelimeler
- Bir toplumun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan isim tamlamaları ve baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları bitişik yazılır (örneğin: aşçıbaşı, yüzbaşı, elebaşı, ustabaşı, başhekim, başçavuş, başöğretmen, baş makale).
- Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır (örneğin: bakımevi, gözlemevi, huzurevi, yayınevi; çayevi bitişik ama çay ocağı ayrı yazılır).
- Hane, name, zade kelimelerle oluşturulan kelimeler bitişik yazılır (örneğin: çayhane, dershane, beyanname, amcazade, dayızade).
- 21:25Belirsizlik Anlamı Katan Sıfat ve Zamirler
- Belirsizlik anlamı katan sıfat ve zamirler gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır (örneğin: biraz, bir çok, birçoğu, birkaç, birkaçı, bir takım, herhangi, hiçbir).
- Bazı belirsizlik anlamı katan sıfat ve zamirler ayrı yazılır (örneğin: pek çok, her, her biri).
- Etmek, edilmek, eylemek, olmak yardımcı fiilleri bir ismin üzerine geldiğinde onunla birlikte kullanacaksa, herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramasa ayrı yazılır (örneğin: kul olmak, ayırt etmek, terk etmek, fark etmek).
- 22:30Ayrı Yazılan Birleşik Sözcükler
- İkilemeler her zaman ayrı yazılır ve araya noktalama işaretleri girmez (örneğin: ara sıra, ikide bir, yan yana, iç içe, el ele, art arda).
- Birleşme sırasında kelimelerin hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır (örneğin: dil balığı, ateş böceği, at sineği).
- 23:06Yazım Kuralları
- İki kelime anlamını yitirmiyorsa ayrı yazılır, örneğin "su yılanı", "ayrık otu", "çam fıstığı", "lületaşı", "el sabunu", "kol saati".
- Dış-iç sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelimeler ayrı yazılır: çağdışı, yasadışı, hafta içi, yurtiçi, aklı sıra, peşi sıra, hafta sonu.
- Bilim ve bilgi sözcükleriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır: gök bilimi, ruh bilimi, dilbilgisi, ses bilgisi.
- 24:05Yol ve Ulaşımla İlgili Kelimeler
- Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler ayrı yazılır: çevre yolu, deniz yolu, havayolu, karayolu, keçi yolu.
- Yuva ve küre sözcükleri ayrı yazılır: gözyuvarı, hava küre, yarım küre.
- Yazım kurallarını uygularken cümleyi mutlaka okumak önemlidir, çünkü bazı kelimeler cümle bağlamına göre bitişik veya ayrı yazılabilir.
- 24:57Yazım Örnekleri
- "Peş peşe" ikilemedir ve ayrı yazılır.
- "Gül kurusu" renk olarak kullanıldığında bitişik yazılır.
- "Yurtdışı" birleşik yazılır, "yurt dışı" şeklinde yazıldığında yanlıştır.
- 25:28Yazım Kuralları Uygulamaları
- "Akşamüstü" ve "yeni bitmiş" gibi kelimeler ayrı yazılır çünkü üst, üzeri ve alt kelimeleri somut olarak yer bildirmiyorsa ikinci kelime olduğunda ayrı yazılır.
- "Başhekim" bitişik yazılır.
- "Fark etmek" gibi etmek, eylemek, olmak gibi sözcükler kendinden önceki isimle birlikte kullanıldığında ses düşmesi veya türemesi olmuyorsa ayrı yazılır.
- 26:00Yazım Kuralları Uygulamaları
- "Su yılanı" gibi iki kelime anlamını yitirmiyorsa ayrı yazılır.
- "Darmadağınık" pekiştirmede bitişik yazılır.
- "Birçoğumuz" belgesizlik bildiren sıfatlar ve zamirler bitişik yazılır.
- 26:34Edebiyat ve Toplum İlişkisi
- Tanzimat yazarlarından Sami Paşazade Sezai'nin "Sergüzeş" romanında kölelik ve cariyelik sorununu ele alması toplumsal yaşamın edebiyat üzerindeki etkilerini gösterir.
- Divan edebiyatı şairlerinin kasidelerin nesip bölümünde bahar tasvirlerine yer vermesi bireysel bir konudur ve toplumsal ilgisi yoktur.
- Faruk Nafiz Çamlıbel'in "Han Duvarları" şiirinde Anadolu'dan insan manzaralarına yer vermesi toplumsal bir konudur.
- 27:54Edebiyatın Toplum Üzerindeki Etkisi
- Cumhuriyetin ilk yıllarında sanatçıların Kurtuluş Savaşı'nı sık sık eserlerinde işlemesi edebiyatın toplum üzerindeki etkisini gösterir.
- Oğuz Atay'ın "Tutunamayanlar" romanında ilk çözümleme tekniği ile roman kahramanların psikolojisini yansıttması edebiyatın psikoloji ile ilişkisini gösterir.
- Atilla İlhan'ın "Ben Sana Mecburum" romanında aşk temasını ele alması bireysel bir konudur.
- Tom Amca'nın Kulübesi adlı romanın Amerikan İç Savaşı'nın çıkmasına neden olan kölelik karşıtı düşünceye destek sağlaması edebiyatın toplum üzerindeki etkisini gösterir.
- 28:56Edebiyatın Özellikleri
- Edebiyat bir ayna gibi toplum gerçeklerini yansıtır, ancak bazı aynaların içbükey dışbükey olması gibi edebiyatında yansıtımları da farklıdır.
- İçbükey aynalar bireysellik, dışbükey aynalar ise toplumla ilgili öznellik gösterir.
- Evrensellik ve ulusallık edebiyatın öznellik kısmına vurgu yapmaz.
- 29:49Yazım Yanlışları
- "Aniden rahatsızlanınca daha büyük bir hastaneye sevk edildi" cümlesinde ses olayı olmadığı için ayrı yazılır.
- "Ateşkes" emir kipi olduğu için bitişik yazılır.
- "Yüzüstü bırakıp gitmek" somut olarak yer bildirmediği için bitişik yazılır.
- "Sıradışı" gibi sıra dışı, içi dışı, sonu gibi kelimeler ayrı yazılır.
- 30:53Birleşik Kelimelerin Yazımı
- Birleşme sırasında kelimelerden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
- "Akşam sefası" gibi ikinci kelime anlam değişikliğine uğradığında bitişik yazılır.
- "Yer mantarı", "ayrık otlar", "el sabunu" gibi kelimeler gerçek anlamlarını koruduğu için ayrı yazılır.